سید محمد علم الهدی نقوی کابلی

آیت الله سید محمد علم‌الهدی نقوی کابلی (۱۲۸۸ - ۱۳۶۸ ق)، عالم ربانی شیعه در قرن ۱۴ هجری و از شاگردان سید مرتضی کشمیری بود. وی با وجود اینکه نابینا بود، با پشتکار و حافظه قوی، در علوم مختلف اسلامی‌‌ از جمله فقه و اصول و حدیث تسلط یافت و آثاری از خود به جای گذاشت. ایشان از استادان و مشایخ روایی آیت الله مرعشی نجفی محسوب می‌‌شود.

نام کامل	سید محمد علم‌الهدی نقوی کابلی
زادروز	۱۲۸۸ قمری
زادگاه	کابل، افغانستان
وفات	۱۳۶۸ قمری
مدفن	قم - قبرستان نو
اساتید	سید مرتضی کشمیری، حاج میرزا حسین نوری، میر حامد حسین هندی، شیخ الشریعه اصفهانی،...
شاگردان	سید شهاب الدین مرعشی نجفی،...
آثار	دستور العمل، تجوید القرآن الکریم، حقوق الإخوان، محاسبة النفس، حاشیه بر «جمال الاسبوع»،...

ولادت و خاندان

سید محمد نقوی کابلی، معروف به «علم‌الهدی» در سال ۱۲۸۸ هـ.ق در شهر کابل افغانستان چشم به جهان گشود. پدرش سید «شمس‌الدین» فرزند «سید میراحمد نقوی کابلی»، مرد باصفا و دینداری بود که در زمان کودکی سید محمد وفات نود.

سید محمد نقوی در نامه‌ای به آیت الله مرعشی نجفی، نسبت به جد مادری‌اش، می‌‌نویسد: «...قبر جد والده‌ام در میان شیعه آن سامان (کابل) معروف، مزار و مطاف شیعه بود. صاحب قبه و صندوق، از اطراف شیعیان (اظهار محبت) می‌‌نمودند برای بقعه شریف؛ و نقل کرامات و شفاء امراض به واسطه توسل به آن مرقد مبارک، معروف بود....».

خانواده سید محمد علم‌الهدی نقوی کابلی، یکی از خاندان سادات کابلی است. گرچه در نسب وی اندکی اختلاف وجود دارد؛ عده‌ای نسب او را به «جعفر زکی» فرزند امام هادی علیه‌السلام می‌‌رسانند؛ اما خود وی با توجه به شجره‌‌نامه خانوادگی‌اش، نسبش را به «حسین» فرزند امام هادی علیه‌السلام مرتبط می‌‌دانست و معتقد بود که قبر جدش «حسین بن امام هادی علیه‌السلام» در شهر همدان است.

تحصیلات و استادان

مادر سید محمد علم الهدی که بانوی مؤمن و فهیم بود، بعد از مرگ شوهرش سرپرستی و تربیت کودکش را به عهده گرفت. در همین ایام، مرض «آبله» تعدادی از مردم شهر را مبتلا ساخت، یکی از آن‌ها سید محمد بود که در شش سالگی بر اثر آبله بینائی‌اش را از دست داد.

هنوز دوازده بهار از زندگی سید محمد نگذشته بود که مادرش قامت همت برافراشت و برای رشد و تربیت فرزندش، روش نیکو برگزید. وی دغدغه‌ای جز تعلیم و تربیت فرزندش نداشت. او در امتداد همین اندیشه، با چند نفر از ارحام و بستگانش جلای وطن کرد و خود را به عتبات عالیات رساند و در شهر مقدس سامرا رحل اقامت افکند. او می‌‌خواست فرزندش یکی از عالمان عامل و فرزانگان جهان اسلام شود. پس به نزد یکی از بزرگترین عالمان شهر یعنی آیت الله «میرزا محمدحسن شیرازی» رهبر «تحریم تنباکو» رفت. مادر سید محمد با اصرار زیاد از وی خواست تا برای فرزندش استادی معین کند و او را در تربیت دینی فرزندش یاری رساند. میرزای شیرازی نیز وقتی پافشاری آن زن دلسوز و آگاه را مشاهده کرد، از بین شاگردانش استادانی برای تربیت سید محمد برگزید. تحصیلات مقدماتی سید محمد از همان جا آغاز شد.

سید محمد علم‌الهدی نقوی کابلی در اندک زمانی علوم مقدماتی را فراگرفت و در پی کسب مراتب بالای علم و عرفان آماده شد. او بعد از ۱۴ سال اقامت در آن شهر، در سال ۱۳۱۴ ق، خودش را به نجف اشرف رساند و بعد از طواف حرم مولایش امام علی علیه‌السلام به نزد عالمان نامدار: شیخ المحدثین، «حاج میرزا حسین نوری» و جمال السالکین «سید مرتضی کشمیری» شتافت و به بهره‌گیری از خرمن علم و فضل آن دو پرداخت. روز به روز تقربش نزد آن دو زیاد می‌‌شد و در کمترین زمان از شاگردان خصوصی و ملازمان امین آن دو به حساب آمد.

سید علم‌الهدی کابلی، علوم گوناگون را از استادان برجسته و ذی فنون فراگرفته بود، از جمله:

۱. سید مرتضی رضوی کشمیری: سید محمد علم‌الهدی در اخلاق، عرفان، تهذیب و تزکیه بیشتر متأثر از این استاد فرزانه بود. به همین جهت، مرگ وی برایش سخت آمد و بعد از مدتی با عتبات عالیات وداع کرد.

۲. حاج میرزا حسین نوری: صاحب آثاری چون: مستدرک الوسایل؛ جنّةالمأوی؛ مواقع النّجوم؛ لؤلؤ و مرجان؛ شاخه طوبی؛ نجم الثّاقب.

۳. سید میرحامد حسین لکهنوی: سید میرحامد حسین از اکابر متکلمین امامیه و از اعاظم علمای شیعه محسوب می‌‌شود. از برجسته‌ترین آثار وی، کتاب مشهور و ارزشمند «عبقات الانوار» می‌‌باشد که در رد کتاب «تحفة اثنی عشریه» از عبدالعزیز دهلوی، نگاشته شده است.

۴. شیخ الشریعه اصفهانی: ایشان بعد از فوت آیت الله العظمی‌‌ سید محمدکاظم یزدی در نجف اشرف به عنوان مرجع مطلق شیعه شناخته شد. از مهمترین آثار ماندگار وی موارد زیر می‌‌باشد: التفصیل فی الجلودین السباع؛ ارث الزوجة؛ قاعدة الطهارة.

۵. شیخ محمد طه نجف: وی علاوه بر تربیت شاگردان برجسته در زمینه تحقیق و تألیف نیز از افراد موفق می‌‌باشد. نام برخی از آثار قلمی ‌‌وی عبارتند از: الانصاف فی مسائل الخلاف (تعلیقه بر کتاب جواهرالکلام)؛ کتاب الزکاة (شرح زکاة الشرایع)؛ الدعائم فی الاصول و... .

۶. شیخ محمدرضا دزفولی: برخی از آثار قلمی‌‌ وی عبارتند از: حاشیه بر مکاسب؛ جُهدُالمقل فی اجوبة المسائل؛ حاشیه بر رسائل و... .

۷. سید عدنان بحرانی: کتاب‌های ارزشمند «قبسة العجلان» و «أجوبة بعض المسائل» از مهمترین آثار ماندگار وی می‌‌باشد.

۸. سید محمدحسین مرعشی شهرستانی: وی در سال ۱۳۰۶ ق. به تهران هجرت کرد و در همان سال بعد از فوت «حاج ملا علی کنی» به جای وی زعامت مردم را به عهده گرفت. شهرستانی از ۱۲ سالگی به تألیف کتاب پرداخت. آثار به جا مانده از وی عبارت است از: آیات بینات؛ اصل الاصول (در تلخیص «فصول» شیخ محمدحسین اصفهانی)؛ تحقیق الادلة (در اصول فقه)؛ تریاق فاروق (در فرق میان شیخیه و متشرعه) و... .

۹. سید هبةالدین شهرستانی؛

۱۰. سید حسن صدر موسوی.

آثار و تألیفات

آیت الله سید محمد علم‌الهدی کابلی، عالم فاضلی بود و با این که از عدم بینایی رنج می‌‌بُرد، با حافظه قوی، اراده آهنین و پشتکار قابل تحسین، توانست قلل مرتفع علوم مختلف اسلامی‌‌ را فتح کند. وی علاوه بر تخصص در علوم فقه و اصول، در علم حدیث نیز تسلط کامل داشت. لازم به یادآوری است ایشان از مشایخ روایی آیت الله مرعشی نجفی محسوب می‌‌شود. اجازه روایت وی به آیت الله مرعشی، موجود است.

آیت الله سید محمد کابلی در علوم غریبه نیز تبحر کامل داشت. تخصص او در علوم غریبه بیشتر مربوط به این موارد بود: تسخیر، جفر، رمل، اوفاق، مثلثات، مربعات، جدول.

سید محمد علم‌الهدی در عرصه نگارش نیز از تلاش و جدیت فروگذار نبود و چون به علت نابینایی خودش نمی‌‌توانست کتابت نماید، از بعضی شاگردانش کمک می‌‌گرفت و آنچه را که در نظر داشت، املاء می‌‌کرد. به این شکل او توانست کتاب‌های زیادی تألیف و تصنیف کند. از وی یک کتابِ چاپ شده به نام «دستور العمل» - مربوط به مسائل زنان - به یادگار مانده است. مهمترین آثار چاپ نشده وی عبارتند از:

• ۱. تجوید القرآن الکریم؛

• ۲. تعلیقة علی الاقبال لابن طاووس؛

• ۳. تعلیقة علی منهج المقال للاسترآبادی؛

• ۴. تنبیه الغافلات، فی الاخبار الراجعة الی النّساء (در بیان خصال نیک و بد زنان)؛

• ۵. حقوق الإخوان؛

• ۶. درایة الحدیث؛

• ۷. الکشکول؛

• ۸. محاسبة النفس.

لازم به یادآوری است که سید محمد کابلی، علاوه بر تألیف کتاب‌های فوق، کتاب ارزشمند «جمال الاسبوع» سید ابن طاووس را بعد از حاشیه و تعلیقه در سال ۱۳۳۰ ق. منتشر کرده است. در حاشیه این کتاب در مورد سید محمد علم‌الهدی آمده است: «... سیدٌ سند و عالمٌ معتمد فخرالسادة و منبع السعادة آقای سید علم‌الهدی النقوی النجفی...».

در پایان این بخش، ذکر دو نکته شایان توجه است:

• ۱. بر اساس وصیت آیت الله سید محمد علم‌الهدی کابلی، آثارش به کتابخانه مدرسه فیضیه قم، منتقل و وقف شده است.

• ۲. از آنجایی که مرحوم سید محمد علم‌الهدی نابینا بود، مکاتبات و تألیفات وی را می‌‌نوشته‌اند. دقت در نامه‌هایی که به آیت الله مرعشی نجفی فرستاده، این مطلب را به خوبی نشان می‌‌دهد زیرا هر یک از این نامه‌ها، با دست خط جدید نوشته شده است.

فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی

سید محمد علم‌الهدی کابلی بعد از طی مراحل علوم و شناخت طرق عرفان و سلوک، از نجف اشرف به ایران هجرت کرد. سال هجرت او روشن نیست؛ ولی شواهد بر این نکته تأکید دارند که بعد از رحلت استادش سید مرتضی کشمیری (۱۳۲۳ ق) اتفاق افتاده باشد. وی بعد از ورود به ایران، در دیار عراق عجم که به سلطان آباد (اراک) معروف بود، اقامت گزید. از آنجایی که از تزکیه نفس و روحیه قوی عرفانی و اخلاقی بهره‌مند بود؛ در کمترین مدت در بین مردم شهرت یافت و با انجام وظایف دینی و تبلیغی، از محبوبیت خاصی برخوردار شد. رفتار و کردار شایسته‌اش جاذبه‌ای در او به وجود آورد که همگان، عاشق سیمای جذاب و سیر و سلوکش شدند.

در آن روزگار که آیت الله سید محمد علم‌الهدی در اراک زندگی می‌‌کرد؛ مرجع عالی‌قدر جهان تشیع، شیخ عبدالکریم حائری یزدی، نیز در آنجا بسر می‌‌برد. سید محمد علم‌الهدی بارها به محضر آن عالم وارسته رسیده بود. آیت الله حائری یزدی نیز از فضل و کمال وی به خوبی اطلاع داشت؛ به همین جهت او را به عنوان وکیل خود در شهر «ملایر» فرستاد. شخصیت ممتاز و تلاش‌های خستگی‌ناپذیر سید محمد علم‌الهدی، ملایر و مردمان آن را نیز سیراب ساخت و با سیر و سلوک زاهدانه، باعث جلب و جذب مردم شده بود.

سید محمد علم‌الهدی که وکالت زعیم حوزه علمیه، حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی را به عهده داشت، وارد شهر ملایر شد. وی در بدو ورود با استقبال پرشور مردم مواجه گردید. مردم ملایر او را چون نگینی دربر گرفتند. از آنجایی که وی عالمی ‌‌موجه و سالکی بی‌مدعا بود، به پیرامونش حلقه دوانیدند و در کمترین زمان ممکن، نام و آوازه سید محمد علم‌الهدی در افق شهر ملایر به درخشش درآمد. آن سید بزرگوار نیز از این شور و شیدایی مردم به خوبی استفاده کرد و با سعی و پشتکار عجیبی که داشت؛ آستین همت بالا زد و خدمات ارزنده‌ای در عرصه‌های فرهنگ و اجتماع، به ثمر رساند.

از مهمترین وظایف او، ارشاد و تبلیغ مردم بود. وی به مسائل شرعی مردم اهمیت زیاد قائل بود. نمازهای جماعتش همیشه برقرار بود. در حل اختلافات مردم، کوتاهی نمی‌‌کرد. در امور حِسبیه و عقود اسلامی، یار و راهنمای مردم بود.

از همه این‌ها مهمتر، حلقه‌های درسی آن خدمتگزار دلسوز شگفت می‌‌نمود. وی به تعلیم و تربیت افراد، اهمیت زیاد قائل بود. عده‌ای از فضلا و مشتاقان علوم اهل بیت علیهم‌السلام در درس‌هایش حاضر می‌‌شدند و از خرمن علم و دانشش بهره‌ها می‌‌گرفتند. با این که نابینا بود، مسائل مشکلِ علوم و فنون مختلف را به شاگردانش القاء می‌‌کرد و به این شکل، شاگردان برجسته‌ای تحویل جامعه اسلامی ‌‌داد.

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

۱. حافظه زیاد و دل بیدار:

خداوند بی‌همتا، سرنوشت سید محمد را چنین رقم زده بود که در کودکی چشمان ظاهری‌اش را از او بگیرد و در عوض چشمان دل و قلب او را بیدار سازد. سید محمد با چشم سر، چیزی را نمی‌‌دید اما با چشم دل به حقایق آگاه می‌‌شد و روز به روز رازهای ناگفته و اسرار ناشنیده برایش کشف می‌‌گردید. حافظه‌اش به حدی قوی و دقیق بود که با یک بار خواندن آیات و روایات، همه را ضبط می‌‌کرد. ذکاوتش عجیب و نمونه بود؛ استادانش درس را برایش ارائه می‌‌کردند و او به خوبی همه آن‌ها را در همان بار اول، حفظ می‌‌کرد. به همین جهت از همسالانش پیشی گرفته بود و در زمان اندک، زبانزد خاص و عام شده بود. آیت الله العظمی‌‌ مرعشی نجفی در وصف استاد خویش چنین آورده است: «این سید جلیل القدر، از نوابغ زمان و عجایب روزگار در حفظ و سرعت انتقال بود. در حفظ ضرب‌المثل بود. حافظ کل قرآن کریم، صحیفه کامله سجادیه، رجزها و قصیده‌های زیاد بود. ده‌ها هزار حدیث مسند (غیر از مرسل) را حفظ داشت. به جانم قسم! وی از روشن‌ترین مظاهر قدرت خداوند متعال بود. بارها در محضرش شرفیاب شدم و از انفاس قدسی و برکاتش استفاده کردم. او از کسانی بود که به من در خواندن دعای سیفی اجازه داد...».

۲. همت و پشتکار:

سید محمد علم‌الهدی از کودکی با انبوهی از مشکلات و گرفتاری‌های مالی و جسمی‌‌ روبرو بود. به همین جهت به حد کافی پخته و آب دیده شده بود. قدر عافیت را می‌‌دانست و به نحوی شایسته از استعدادش بهره می‌‌برد. نابینایی، مانع اراده قوی و عزم راسخ او نشد. وی همچنان در جهت فتح قلل علم و دانش پیش رفت. احاطه کامل وی به علوم عقلی و نقلی، فراگیری علوم غریبه و نیز تألیف و تدوین چندین کتاب ارزشمند، گویای این تلاش چشمگیر و پشتکار خستگی‌ناپذیر وی می‌‌باشد.

۳. محبت به خاندان عترت علیهم‌السلام:

وی که خود از سلاله خاندان پیامبر صلی الله و علیه و آله بود؛ قدر و ارزش این نعمت الهی را می‌‌دانست و پیوسته در جهت مستدل ساختن شجره‌نامه خویش و دیگران، می‌‌کوشید. از بارزترین تلاش‌های وی در این مورد، مکاتبه چندین نامه با آیت الله مرعشی نجفی است. علاوه بر این، وی در ردیف ارادتمندان خاندان پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم قرار داشت. به اهل بیت و بازماندگان آنان - سادات - احترام زیاد قائل بود. از نشانه‌های این عشق سوزان، برخورد وی با آیت الله مرعشی نجفی است؛ با این که وی در ردیف شاگردانش، جای داشت؛ احترام زیاد قائل بود.

۴. زهد و عبادت:

آیت الله مرعشی نجفی در این رابطه می‌‌نویسد: «... وی در بعضی از سفرهایش به منزل من می‌‌آمد و مهمان می‌‌شد. مشاهده می‌‌کردم که شب‌ها بیدار و ساعت‌ها مشغول توبه، تهجد و استغفار است. با چشمان خودم، کرامت‌ها و عجایبی از او دیدم که مجال ذکر آن‌ها نیست».

وفات

مرحوم آیت الله سید محمد علم‌الهدی کابلی در اوائل محرم سال ۱۳۶۸ ق. دار فانی را وداع گفت و پیکر مطهرش به قم منتقل شد و در قبرستان نو دفن گردید. یار وفادار و شاگرد برجسته‌اش، آیت الله مرعشی نجفی، امورات کفن و دفن ایشان را به عهده گرفت.

منابع

• سید علی‌نقی میرحسینی، ستارگان حرم، جلد ۱۶، صفحه ۸۵-۱۱۳.