ابن ادریس حلی
«محمد بن ادریس حلى» (۵۹۸-۵۴۳ ق)، از فقها و مجتهدین بزرگ شیعه در قرن ۶ هجری است. ابن ادریس به استفاده فراوان از دلایل عقلی در استنباط احکام و شکستن سنت تقلید از آرای شیخ طوسی و احیای باب اجتهاد در فقه مشهور است. کتاب «السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی» او از مهم‌ترین منابع فقهی شیعه است.
| نام کامل | محمد بن ادریس حلى |
| زادروز | ۵۴۳ قمری |
| زادگاه | حله |
| وفات | ۵۹۸ قمری |
| مدفن | حله |
|
| |
| اساتید |
سید ابوالمکارم بن زهره، عمادالدین محمد طبری، حسین بن هبةالله سوراوی، ابن شهرآشوب مازندرانى، عبدالله بن جعفر دوریستی،... |
| شاگردان |
محمد بن نما حلی، فخار بن معد موسوی، علی بن یحیی خیاط، حسن بن یحیی حلّی، جعفر بن احمد قمرویه حائری،... |
| آثار |
السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، مستطرفات السرائر، المنتخب من تفسیر القرآن، رسالة فی معنی الناصب، خلاصة الاستدلال فی المواسعة و المضایقة، حاشیة الصحیفة السجادیة،... |
محتویات
ولادت
ابوعبدالله محمد بن احمد بن ادریس عِجلی حِلّی، بنابر روایت مشهور در سال ۵۴۳ هجرى در شهر حله به دنیا آمد. برخی شیخ طوسى را جد مادرى او (البته با واسطه)، به شمار آورده اند.
اساتید و مشایخ
از مشایخ و استادان ابن ادریس چنانکه از اسناد روایات و اجازات برمی‌آید، می‌توان این افراد را نام برد:
- سید ابوالمکارم بن زهره، وی خود می‌نویسد که از ابن زهره حضوراً و مکاتبتاً استفاده کرده است.[۱]
- عمادالدین محمد طبری
- عربی بن مسافر عبادی
- حسین بن هبةالله بن رطبة سوراوی
- ابن شهرآشوب مازندرانى
- عبدالله بن جعفر بن محمد دوریستی.[۲]
شاگردان و راویان
بعضى از شاگردان و راویان او عبارتند از:
- نجیب‌الدین محمد بن نما حلی
- سید فخار بن معد موسوى
- محمد بن عبدالله بن علی بن زهره حلبى
- شیخ طومان بن احمد عاملى
- علی بن یحیی خیاط
- حسن بن یحیی حلّی، پدر محقق حلی
- ابوالحسن سالم بن بردان مازنی
- علی بن ابراهیم علوی عریضی
- جعفر بن احمد قمرویه حائری، که بخش عمده ای از نظرات فقهی ابن ادریس را در قالب کتاب مسائل ابن ادریس گرد آوری و منتشر کرد.
آثار و تألیفات
از جمله تألیفات ابن ادریس حلی عبارتند از:
- السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، این کتاب از آثار بدیع فقهی است که ارزش و اعتبار آن پس از قرنها هنوز به قوت خود باقی است. سرائر افزون بر ارزش فقهی آن، به واسطۀ آخرین بابش که او خود آن را «باب النوادر» نامیده و شامل گزیده‌ای از کتب مشیخه و روات است، ارزش حدیثی قابل توجهی دارد.
- مستطرفات السرائر، که مستندات و مشیخۀ او در کتاب السرائر است و به طور مستقل مورد توجه علمای رجال قرار گرفته است و در واقع تتمه و جزئی از فصول پایانی کتاب السرائر به شمار می رود.
- المنتخب من تفسیر القرآن، این کتاب مختصر تفسیر التبيان شیخ طوسی است.
- رسالة فی معنی الناصب
- خلاصة الاستدلال فی المُواسَعَة و المُضایقَة، در فقه
- التعلیقات علی التبیان، که حواشی و ایراداتی بر «التبیان» شیخ طوسی است.
- حاشیة الصحیفة السجادیة
- کتاب الطب و الاستشفاء
- جوابات المسائل؛ برخی پرسش‌های فقهی را پاسخ داده و جعفر بن احمد قمرویه حائری آن را در ۵۸۸ با املای ابن ادریس نوشته است.
- مناسک حج.
دیدگاه‌های علمی
ابن ادریس به حریت فکر معروف است. شجاعت علمی ابن ادریس در شکستن سنت تقلید از آرای شیخ طوسی، تحرک بخشیدن به فقه امامیه و خارج کردن آن از رکود و جمود و تشویق ابتکار و اندیشه آزاد، بیان‌گر ارزش اوست. تا یکصد سال پس از درگذشت شیخ طوسی، همه دانشمندان شیعه از فتاوای او پیروی کرده و چه بسا اظهار نظر در قبال فتاوای او را اهانت بدو تلقی می‌کردند، تا جایی که می‌توان گفت باب اجتهاد تا حدودی مسدود شده بود.[۳] در چنین وضعی، ابن‌ادریس که به ضرورت استقلال فکری فقیه پایبند بود، پا را از دایره تقلید بیرون نهاد و به احیای اجتهاد و اظهار نظر آزاد پرداخت. کتاب السرائر او که یکی از مهم‌ترین منابع فقهی شیعه است، بهترین نمودار این پدیده است.[۴] این شیوه بر فقهای ادوار بعد تأثیر گذاشت و به حرکت اجتهادی در فقه شیعه جانی دوباره بخشید.
ابن ادریس خبر واحد را حجت نمی دانست. در میان فقهاى شیعه تنها ابن إدریس نیست که خبر واحد را حجت و معتبر نمى داند و آن را نمى پذیرد، بلکه جز او نیز بر این عقیده بوده اند، با این فرق که ابن إدریس به واسطه مزاج تندى که داشته، بیش از دیگران آن را دنبال کرده و براى قبولاندن آن پافشارى نموده است تا جایى که نظریه او در این باره مورد گفتگوى بسیار واقع شده است. جمعى از او سخت انتقاد نموده و گروهى به دفاع و توضیح هدف وى برخاسته اند و بر مخالفان او اعتراض کرده و گفته هاى دیگران را بى انصافى در حق ابن إدریس دانسته اند.
در نظر عالمان
- ابن داود حلی در کتاب رجال خود آورده است: «ابن إدریس شیخ الفقها، متقن در علوم و داراى تصنیفات بسیار است».[۵]
- محمد بن مکى عاملى (شهید اول) از ابن إدریس به «امام علامه» و «شیخ العلماء» و «رهبر المذهب» یاد مى‌کند.
- سید نورالله شوشترى او را به این وصف مى‌ستاید: «شیخِ عالمِ دقیق‌نگر، فخرالدین ابوعبدالله محمد بن ادریس عجلى ربعى حلى، که در فهم عمیق و همه‌جانبه و بلندپروازى اندیشه، از فخر رازى پیش افتاده و در علم فقه و نوآورى‌ها و نکته‌یابى‌ها محمد بن ادریس شافعى را پشت سر نهاده است. یکى از تألیفات ارزشمند او که دلیل روشن بر دقت فهم و درک بالاى اوست، کتاب «السرائر» است. در این کتاب بحث‌هاى فقهى‌اى مطرح شده که در نوشته‌هاى شیخ اجل ابوجعفر طوسى وجود نداشته و مؤلف بر بسیارى از مسائل فقهى اعتراض و اشکال، و از آنها رفع خطا و توهم کرده است».[۶]
- شیخ حر عاملى در کتاب «امل الآمل» مى نویسد: «دانشمندان متأخر ما، ابن إدریس را بسیار ستوده اند و کتاب «سرائر» او را با آنچه در آخر آن از کتاب و اصول متقدمین نقل کرده است، مورد اعتماد قرار داده اند».
- محدث نورى در فائده سوم از خاتمه «مستدرک» مى نویسد: «ابوعبدالله محمد بن احمد بن ادریس عجلى حلى، عالم بزرگوار و معروفى است که بزرگان فقها در اجازات خود به عظمت مقام علمى، فهم و دقت او اعتراف کرده و او را ستوده اند».
- ابن حجر عسقلانى عالم اهل سنت گوید: «محمد بن ادریس عجلى حلّى، فقیه و عالم شیعى که در فقه امامیه تألیفاتى دارد و در این زمان عالمى مانند او در شیعه نیست».[۷]
وفات
عالم بزرگوار جهان تشیع، ابن إدریس حلی سرانجام در هجدهم شوال سال ۵۹۸ هجرى در ۵۵ سالگی در شهر حله دیده از جهان فرو بست. مرقد او در محله «جامِعَیْن» حلّه قرار دارد.
پانویس
- ↑ نک : مجلسی، بحارالانوار، ۱۰۴ / ۷۹.
- ↑ شهید اول، الاربعون حدیثاً، ۲۲؛ حُر عاملی، امل الآمل، ۲ / ۸۰.
- ↑ نک : شهید ثانی، امل الآمل، ۲۸.
- ↑ تاریخ فقه و فقهاء، ابوالقاسم گرجی، ص ۱۱۳–۲۲۲.
- ↑ رجال ابن داوود، ص ۴۲۸.
- ↑ قاضى نورالله شوشترى، مجالس المؤمنین، ج ١، ص ۵۶٩.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانى، لسان المیزان، ج ۵، ص ٧۵.
منابع
- "ابن ادریس"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- "ابن ادريس"، پایگاه شعائر.
- تاریخ فقه و فقهاء، ابوالقاسم گرجی، ص ۱۱۳–۲۲۲.
- "شكوه دانايى و فقاهت ابن ادريس حلى"، مجله فرهنگ زیارت، شماره ۸، دیماه ۱۳۸۹.
