مهتدی (خلیفه عباسی)

"ابواسحاق محمد بن واثق"، معروف به "المهتدی بالله"، چهاردهمین خلیفه عباسی است که در چهل سالگی بر تخت خلافت تکیه زد. وی در سال ۲۱۵ قمری از کنیزی به نام "قرب" در قاطول در حوالی سامرا دیده به جهان گشود و محل اقامت وی، شهر سامرا بود. وی پس از خلع معتز عباسی از سوی امیران ترک‌نژاد و قدرتمند دربار عباسی لباس خلافت پوشید.

در آغاز خلافت وی بغدادیان بشوریدند و از بیعت سرباز زدند ولی به کمک مال این شورش را فرونشاند و بیعت تازه شد. پس از آن سپاهیان شورش کردند زیرا سلیمان بن عبدالله طاهر فرمانروای بغداد مقرریشان را مرتب نمی داد. در اثنای شورش، خراسانیان با مردم بغداد بدرفتاری کردند و بغدادیان بر ضد فرمانده آنها قیام کردند و کار به طرد وی انجامید. علویان نیز در بسیاری ولایت های اسلام سر به شورش برداشتند. حسن بن زید علوی در طبرستان بشورید و شورش زنگ که چهارده سال تمام از ۲۵۵ تا ۲۷۰ قمری دولت عباسی را به خطر داشت آغاز شد، خارجیان نیز در موصل به پیشوایی مساورشاری طغیان کردند.

مهمتر از همه شورش احمد بن عیسی شیخ بود که پدرش ولایت فلسطین و اردن داشت و چون بمرد، احمد بر دمشق تسلط یافت و مالیات به بغداد نداد و می خواست با استفاده از آن آشفتگی ها که در پایتخت خلافت بود بر همه شام مسلط شود و به مصر دست اندازی کند. مهتدی برای سرکوبی شورش نیرنگ زد و او را ولایت ارمنستان داد و گفت یکی را از جانب خود در شام نایب کند که از آنجا دور شود و از سوی دیگر احمد بن طولون را به پیکار او برانگیخت که اگر شام را بگشود حکومت آن دیار خاص وی باشد و چون ابن طولون آهنگ شام کرد نامه خلیفه رسید که به مصر بازگردد. آنگاه ماجور سردار ترک از عراق به شام رفت و نیروی احمد را بشکست و دمشق را بگرفت و او را به ارمنستان راند و ولایت شام بر ماجور مسلم شد.

مهتدی نسبت به سایر خلفای عباسی، رفتار و کردار بهتری ارائه داد و تلاش بلیغی به عمل آورد که نابسامانی‌های خلافت عباسی را سامان بخشد و مردم را راضی نگه دارد. ولی امیران ترک‌نژاد دربار وی، مهلتش نداده و پس از یازده ماه خلافت وی را با شورش بزرگ سربازان و اتراک مواجه نمودند. مهتدی نیز مثل همه خلیفگانی که از پس متوکل بودند بازیچه ترکان بود. طبری گوید: «مهتدی دست به آسمان برداشت و گفت خدایا من از اعمال موسی بن بغا و آن خلل که در مرز کرد بیزارم و اشکش فرو ریخت». بدینسان خلیفه عباسی اسیر سپاهیان ترک بود که از موسی بن بغا فرمان می بردند.

ولی مهتدی در مقابل قوت ترکان به نیرنگ چنگ زد و باکیاک سردار ترک را بسوی خویش جلب کرد و به قتل موسی بن بغا برانگیخت، به این وعده که فرماندهی سپاه را بدو می دهد. اما باکیاک به وعده خلیفه دلخوش نکرد و نامه خلیفه را به موسی بنمود و دو حریف همسخن شدند که باکیاک به اخلاص مندی خلیفه تظاهر کند و او را از میان بردارد.

ترکان خیلی زود بر قتل خلیفه همسخن شدند که او به قتل کسانی از موالی که مورد علاقه ترکان بودند فرمان داده بود، از این رو بشوریدند و دستگیرش کردند و از خلافت بینداختند و بدین قانع نشدند، بلکه او را شکنجه کردند تا در رجب ۲۵۶ قمری جان بداد.

منابع

• مؤسسه تبیان، نرم‌افزار دایرة‌المعارف چهارده معصوم علیهم‌السلام.
• حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام.