تاریخ الفقه الاسلامی و أدواره (کتاب)


نویسنده	جعفر سبحانی
موضوع	تاریخ فقه
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
ناشر	مؤسسة الامام‌الصادق علیه‌السلام

کتاب «تاریخ الفقه الاسلامی و أدواره» تألیف آیت الله جعفر سبحانی، در موضوع تاریخ فقه و تحولات آن است. مؤلف، ادوار فقه اهل سنت را اجمالاً و ادوار فقه شیعه را تفصیلاً مورد بحث قرار داده است.

مؤلف

آیت‌اللّه جعفر سبحانی تبریزی (متولد ۱۳۰۸ش در تبریز)، فقیه، متکلم، اصولی، مفسر، از مراجع تقلید شیعه و اساتید حوزه علمیه قم می باشند. از اساتید ایشان می توان به آیت‌الله بروجردى، سید محمد حجت کوه‌کمرى و امام خمینى اشاره کرد.

عضویت در مجلس خبرگان قانون اساسى، مشارکت در «مجله مکتب اسلام» و تأسیس «مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه‌السلام» از جمله فعالیت‌های اجتماعی آیت الله سبحانى است.

ایشان علاوه بر تدریس فقه، اصول، فلسفه، کلام، رجال، تفسیر، درایه، تاریخ اسلام و تشیع، ملل و نحل و ادبیات، در هر یک از آن‌ رشته‌ها آثار مفید و متعددى را به جامعه اسلامى تقدیم نموده است. برخی از آثار مهم آیت الله سبحانى عبارتند از: المحاضرات فی الالهیات، مفاهیم القرآن، الموجز فی علم الأصول، فروغ ابدیت، منشور جاوید و آیین وهابیت.

محتوای کتاب

کتاب، از یک مقدمه مفید تشکیل شده که ابتدا ادوار فقه اسلامى را برشمرده، سپس طرق بیان تاریخ فقه را با اشاره به دو مکتب قابل توجه بیان نموده، بعد راجع به فقه امامى و فقه زیدى مطالبى بازگو کرده، بعد اجمالاً تاریخ تشریع را بررسى نموده که تحت عنوان «کلمة أخیرة» مى‌باشد. بعد از مقدمه مذکور، ادوار فقه سنى را اجمالاً و ادوار فقه شیعى را تفصیلاً مورد بحث قرار داده است.

نویسنده پیش از ورود به بحث، به تفاوت «تاریخ تشریع» که به نظام رسالت مربوط می شود با «تاریخ فقه» که اجتهادات شخصی فقها و علما برعهده دارد، اشاره کرده و افزوده است: تاریخ تشریع عبارت از زمان حضور پیامبر صلى الله علیه و آله مى‌باشد که باب وحى مفتوح بود و پیامبر اکرم از این طریق احکام شریعت را تبیین مى‌نمودند، اما تاریخ فقه دقیقاً بعد از وفات پیامبر صلى الله علیه و آله و مسدود شدن باب وحى آغاز شده است.

ایشان، بعد از اشاره به نام چند کتاب در بیان تاریخ فقه و فقها، براى جداسازى تاریخ تشریع از تاریخ فقه، به تقسیم‌بندى ادوار فقه اهل سنت اشاره کرده که عبارتند از:

عصر تشریع که زمان حضور پیامبر صلى الله علیه و آله و تأسیس فقه با ارتباط حضرت با وحى مى‌باشد.

دوره اول بعد از این عصر، دوره صحابه و تابعین است که بعد از وفات پیامبر صلى الله علیه و آله آغاز شده است.
دوره بعدى عصر ظهور مذاهب فقهى اهل سنت است که از اوایل قرن دوم تا اوایل قرن چهارم هجرى را شامل مى‌گردد.
دوره سوم، عصر توقف حرکت اجتهادى است که از اوایل قرن چهارم تا اواسط قرن هفتم را دربرمى‌گیرد.
دوره چهارم، عصر انحطاط فقهى است که از اواسط قرن هفتم تا اواخر قرن سیزدهم را شامل مى‌گردد.
دوره پنجم، از اواخر قرن سیزدهم تا زمان حاضر را دربرگرفته است.

مبحث بعدى کتاب، در مورد ادوار فقه شیعه است که در هفت دوره گوناگون مورد بررسى قرار گرفته است:

دوره اول، عصر نشاط حدیثى و اجتهادى است که ابتدا با ارتباط پیامبر صلى الله علیه و آله با وحى، این حالت داراى رونق ویژه‌اى بوده و مردم احکام مورد نیاز خود را مستقیماً از شارع مقدس دریافت مى‌کردند. مرحله بعدى، اطاعت از اولى الامر است که آیه ۵۹ سوره نساء به وضوح بر این امر تأکید کرده است و اطاعت از اولى الامر را نیز مانند اطاعت از خدا و رسولش واجب نموده است. مؤلف، به کسانى که راوى حدیث از ائمه علیهم السلام هستند نیز اشاره نموده است. ایشان در قسمت بعدى به اصول جامعى که از اهل بیت علیهم السلام رسیده و به بیان خطوط کلى فقه پرداخته، اشاره کرده و در نهایت تدوین سنت را توسط گروه‌هاى مختلف تشیع متذکر مى‌گردد.
دوره دوم، دوره حدیث و اجتهاد است؛ در این مکتب دو نوع نظریه در مقابل هم نیز وجود داشت که یکى قائل به لزوم نقل حدیث از هر راوى حدیث بوده و دیگرى نقل حدیث را فقط از ثقه جایز مى‌دانسته است. در مقابل این مدرسه، مدرسه اهل اجتهاد قرار دارد که مؤلف با ذکر نام شانزده نفر از بزرگان این طایفه به ارائه توضیحاتى درباره‌شان پرداخته است.
دوره سوم، عصر رکود فقه مى‌باشد که از سال ۴۶۰ ق تا سال ۶۰۰ ق را شامل مى‌گردد. این دوره حاصل عظمت شیخ الطائفه و خدماتى است که وى با تألیف کتب مهمى چون تهذیب و استبصار به فقه شیعه کرده و به نوعى عظمت وى مانع از نقص و ابرام نظریاتش شده و همه به نوعى به تقلید از وى پرداختند
تا زمان ابن ادریس حلى که با شکوفایى علمى وى در سال‌هاى آخر قرن ششم هجرى، دوره چهارم فقه شیعه شکل گرفت. ابن ادریس، با تألیف کتاب سرائر به نقد نظریات شیخ طوسى پرداخته و باعث شکست رکود مذکور گردید.
دوره پنجم فقه شیعه از سال ۱۰۳۰ ق تا سال ۱۱۸۰ ق را دربرگرفته که ظهور حرکت اخباری بوده و با اظهارنظرهاى محمدامین استرآبادى مکتب اخبارى‌گرى سایه خود را بر روى فقه تشیع گسترانید.
دوره فوق با ظهور وحید بهبهانى در سال‌هاى ۱۱۸۰ ق به پایان رسید و دوره ششم آغاز گردید. مؤلف، نام این دوره را تصعید اجتهاد و نشاط فقهى گذارده است. و آخرین و هفتمین دوره را عصر ابداع و تطور فقهى نامیده که بزرگترین عامل آن مرحوم شیخ انصارى بوده است.