دعای شانزدهم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش پنجم)
سُبْحَانَک!! مَا أَعْجَبَ مَا أَشْهَدُ بِهِ عَلَی نَفْسِی، وَ أُعَدِّدُهُ مِنْ مَکتُومِ أَمْرِی. وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِک أَنَاتُک عَنِّی، وَ إِبْطَاؤُک عَنْ مُعَاجَلَتِی، وَ لَیسَ ذَلِک مِنْ کرَمِی عَلَیک، بَلْ تَأَنِّیاً مِنْک لِی، وَ تَفَضُّلًا مِنْک عَلَیّ لِأَنْ أَرْتَدِعَ عَنْ مَعْصِیتِک الْمُسْخِطَةِ، وَ أُقْلِعَ عَنْ سَیئَاتِی الْمُخْلِقَةِ، وَ لِأَنَّ عَفْوَک عَنِّی أَحَبُّ إِلَیک مِنْ عُقُوبَتِی،
بَلْ أَنَا یا إِلَهِی، أَکثَرُ ذُنُوباً، وَ أَقْبَحُ آثَاراً، وَ أَشْنَعُ أَفْعَالًا، وَ أَشَدُّ فِی الْبَاطِلِ تَهَوُّراً، وَ أَضْعَفُ عِنْدَ طَاعَتِک تَیقُّظاً، وَ أَقَلُّ لِوَعِیدِک انْتِبَاهاً وَ ارْتِقَاباً مِنْ أَنْ أُحْصِی لَک عُیوبِی، أَوْ أَقْدِرَ عَلَی ذِکرِ ذُنُوبِی.
وَ إِنَّمَا أُوَبِّخُ بِهَذَا نَفْسِی طَمَعاً فِی رَأْفَتِک الَّتِی بِهَا صَلَاحُ أَمْرِ الْمُذْنِبِینَ، وَ رَجَاءً لِرَحْمَتِک الَّتِی بِهَا فَکاک رِقَابِ الْخَاطِئِینَ. اللَّهُمَّ وَ هَذِهِ رَقَبَتِی قَدْ أَرَقَّتْهَا الذُّنُوبُ، فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَعْتِقْهَا بِعَفْوِک، وَ هَذَا ظَهْرِی قَدْ أَثْقَلَتْهُ الْخَطَایا، فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ خَفِّفْ عَنْهُ بِمَنِّک.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
ای پاک خدای من، چه شگفت‌انگیز است که به زیان خود شهادت می‌دهم! و امور نهان خود را شماره می‌نمایم! و شگفت‌آورتر از آن بردباری تو از من، و درنگت از مؤاخذه سریع من است، و علّتش این نیست که من در آستان تو انسانی بزرگوارم، بلکه از روی مدارای تو با من و تفضّل تو بر من است، تا مگر از نافرمانی تو که خشم‌انگیز است باز ایستم و خود را از گناهانی که آبرویم را می‌برد بازدارم، و از آن روست که گذشتت را از من بیش از کیفرم دوست داری،
وگرنه ای خدای من، گناهانم فراوان‌تر، و آثارم زشتتر، و کردارم شنیع‌تر، و گستاخی‌ام در باطل شدیدتر، و بیداری‌ام برای طاعتت بسیار ضعیف‌تر و هشیاری و مراقبتم در مقابل تهدیدت ناچیزتر از آن است که بتوانم عیوبم را در پیشگاهت شماره کنم، یا قدرت یادکردن گناهانم را داشته باشم، و خود را به این صورت نکوهش می‌کنم؛ زیرا که به مهرت چشم طمع دارم که اصلاح کار گنهکاران وابسته به مِهر توست، و هم از باب امید به رحمت توست که آزادی خطاکاران در گرو آن است.
خدای من، این گردن من است که گناهان آن را در بند کرده، پس بر محمد و آلش درود فرست، و آن را به عفوت از عذاب بِرَهان، و این پشت من است که بار خطاها آن را سنگین نموده، پس بر محمد و آلش درود فرست، و به بخششت آن را سبک فرما.
ترجمه آیتی
منزهى تو! چه شگفت است که من به زیان خود گواهى مى دهم و اعمال نهان خویش بر مى شمارم. و شگفت آورتر از این بردبارى توست در برابر من و درنگ توست در مواخذت سریع من. و این نه بدان سبب است که مرا در نزد تو آبرویى است بلکه به سبب مداراى توست با من و احسان تو در حق من. باشد که از معصیتى که تو را به خشم آورد باز ایستم و از گناهانى که مرا فرسوده است دست بدارم که عفو و بخشایش مرا از عقوبت و عذاب من دوستتر دارى.
من- اى خداوند من- گناهم بیشتر است و اعمالم زشتتر و کردارهایم ناپسندتر. در ارتکاب باطل بى باکترم و به هنگام طاعت تو در خواب غفلتم و در برابر هشدارهاى تو آگاهى و مراقبتم کمتر است. با این حال چگونه مى توانم عیبهاى خود را برشمارم و از گناهان خویش یاد کنم.
اى خداوند، اگر زبان به نکوهش خویش گشوده ام بدان سبب است که طمع در رافت تو دارم که اصلاح حال گنهکاران بدان بازبسته است، و امید به رحمت تو دارم که آزاد ساختن خطاکاران را وسیلت است.
اى خداوند، این گردن من است در زیر بار گناهان باریک شده، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و به عفو خود آزادش کن و این پشت من است در زیر بار خطاها خمیده، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و به فضل خود بار خطاى من بکاه.
ترجمه ارفع
خدایا تو منزهى!!
الها چه شگفت آور است آنچه را که درباره ى خود اعتراف مى کنم و کارهاى مخفى خویش را فاش مى سازم. و از این عجیب تر بردبارى تو درباره ى من و تاخیر عقوبت تو نسبت به من است و این نه به خاطر گرامى بودن من نزد توست بلکه به خاطر تحمل و مداراى تو و فضلى است که از جانب تو شامل حالم شده تا شاید وسیله ای شود از گناه خشم آورت دست بکشم. زیرا که عفوت نزد من از عقوبتت محبوبتر است.
بلکه خداى من این منم که بیشترین گناهان را مرتکب شده و بدترین آثار را از خود بجاى گذاشته و داراى شنیع ترین اعمال است و از همه بیشتر در باطل فرورفته و بیدراى ام هنگام طاعت تو سست تر و آگاهى و مراقبتم به ترساندن تو از عذاب کمتر از آن است که بدیهایم را برایت شمارش کنم و یا بر یادآورى گناهانم توانا باشم.
و اگر خود را با این حرفها سرزنش مى کنم به خاطر طمعى است که در رافت تو دارم و اصلاح وضع گنهکاران بدان ارتباط دارد و به خاطر امید به رحمت آنچنانى توست که رهایى خطاکاران بدان وابسته است.
خدایا این گردن من است که گناهان آن را باریک کرده پس بر محمد و آل او درود فرست و به عفو خود آن را آزاد کن و این پشت من است که بار لغزشها بر آن سنگینى مى کند پس بر محمد و آل او درود فرست و با لطف و کرمت آن را سبک کن.
ترجمه استادولی
تو منزهى! شگفتا از این گواهى که بر خود مى دهم، و اسرار خود را بر مى شمرم! و شگفت تر از آن بردبارى تو با من، و درنگ تو از شتاب در کیفر من است! و این بردبارى و درنگ نه براى گرامى بودن من نزد توست، بلکه از روى مداراى تو با من و فضل و بخشش تو بر من است تا از نافرمانى خشم آور تو باز ایستم، و از گناهان فرساینده خود دست کشم، و از آن روست که بخشایش من نزد تو محبوب تر از کیفر من است.
بلکه من- اى خداى من- گنهکارتر، و زشت آثارتر و بدکارتر، و در انجام باطل گستاخ تر، و هنگام طاعتت نابیدارتر، و نسبت به تهدیدهایت کم هشیارتر و نامراقبت از آنم که بخواهم عیب هایم را برایت بشمارم، یا بتوانم گناهانم را یک به یک یاد کنم.
و تنها از این رو خود را به این امور سرزنش مى کنم که طمع به رأفت تو دارم، رأفتى که بدان سبب کار گنهکاران سامان یابد؛ و امید به مهر تو دارم، مهرى که به سبب آن گردن خطاکاران (از بند آتش دوزخ) آزاد گردد.
خدایا، و این گردن من است که گناهان آن را به بند کشیده، پس بر محمد و آل او درود فرست، و به عفو خود آن را آزاد کن؛ و این پشت من است که بار خطاها آن را سنگین نموده، پس بر محمد و آل او درود فرست، و به من و بخشش خود آن را سبک ساز.
ترجمه الهی قمشه‌ای
پاک و منزهى تو اى خدا چه قدر شگفت و عجب حیرت انگیز است این کار که من بر زیان خود دانسته گواهى مى دهم (و دایم از سعادت به سوى شقاوت و از لطف به سوى قهر و از بهشت جاوید به دوزخ و عذاب شدید مى گریزم) و من این کار را از سر مکتوم و راز پنهان امر خود مى شمارم (که از سر قضاست و بکنهش کس آگاه نیست)
و عجیب تر و شگفت انگیزتر از این (که دانسته اطاعت شیطان را مى کنم و با چشم باز خود را به چاه گناه و شقاوت و عذاب مى اندازم) عجبتر آن است که تو (ذات یکتاى بزرگ و سلطان با عظمت و جلال ملک وجود را نافرمانى مى کنم و) به لطف و کرم بر من حلم و بردبارى کرده و تعجیل در عقاب و کیفر گناهم نمى فرمائى و این حلم و عفو تو نه براى آن است که مرا نزد تو کرامت و عزتى است بلکه به صرف بردبارى تو (و رحمت واسعه ى تست) و فضل و کرم تو است بر من (ضعیف ناتوان) تا مگر من از گناه و نافرمانیت که مستحق قهر و غضب تو مى شوم پشیمان و مرتدع شوم (و از راه گناه برگردم) و ترک عصیان تو کنم (و به درگاه حضرتت به توبه بازآیم) و به کلى احتراز و اعتراض کنم از گناهانم و از افعال زشتى که روحم را فرسوده و نابود مى سازد (و روان پاک و نفس ناطقه قدسى خویش را که از عالم امر تست و لایق دیدار جلال و شهود حسن و جمال تست از درگاه رحمتت دور و از آن سعادت ابدم محروم مى گرداند از لوث گناه پاک و مبرا سازم تا به لطف و کرمت به شهود جمال حضرتت در بهشت لقا و روضه ى رضا نائل شوم) و دیگر از این جهت بر من حلم ورزیدى که با لذات تو عفو و بخشش از گناهانم را دوست تر دارى از آنکه مرا عقاب کنى (و بنده ذلیل حقیر عاجزى را به کیفر رسانى)
بلکه (چنین دانم) که گناهان من و اعمال قبیح و افعال زشت من بیشتر و افزونتر (از حد عدد و شماره) است و در کار باطل (عصیان و نافرمانیت) تهور و جرات و بى باکى و من بسى شدیدتر و قوى تر و هنگام طاعتت بسى سست و ناتوان ترم و بسیار کمتر از وعده هاى قهر و عذاب تو بیدار و هوشیار مى شوم مراقب کار خود (و مال اندیش براى عافیت خویش شوم) کمتر از آنم که عیبهاى (بى شمار) خود را در حضورت بشمار آرم و به توبه و انابه عجز و لابه و اعتراف از حضرتت عفو و بخشش طلبم) یا آنکه به یاد گناهان (بى شمار) و بر ذکر آن قادر باشم
و تنها (به این اقرار به کثرت معاصیم) نفس خود را توبیخ و سرزنش مى کنم به طمع در رافت و عطوفتت که اصلاح امر گنه کاران موقوف بر آن رافت است و به امید لطف و رحمتت که آزادى خطاکاران بسته بدان رحمت است.
اى خداى من این گردن (بى طاقت) من است که زیر بار گناهان اسیر است پس تو بر محمد و آل پاکش درود فرست و مرا به عفو و بخشش (و کرم و آمرزشت) از این اسیرى گناهان آزاد گردان و این پشت من است که از بار سنگین خطاها خم گشته پس تو بر محمد و آل پاکش درود فرست این بار را به لطف و احسان به دوشم سبک ساز.
ترجمه سجادی
پاک و منزّهى تو، شگفتا از این گواهى که بر خود مى دهم. و کار پنهانى خویش را مى شمارم. و شگفت تر از آن بردبارى تو با من و درنگ تو از زود به کیفر رساندن من است و این نه از گرامى بودن من نزد توست. بلکه از بردبارى تو بر من و از تفضّل تو بر من است. براى اینکه از نافرمانى -برانگیزنده خشم تو- دست بردارم و از بدى هاى -خوارکننده ام- جدا شوم. و از آن روست که بخشایش من نزد تو محبوب تر از کیفر من است.
بلکه من -اى خداى من- گناهانم بیشتر و نشانه هایم زشت تر و کردارهایم بدتر و در انجام باطل گستاخ تر و بیدارى ام هنگام طاعتت سست تر و نسبت به تهدیدهایت کم هشیارتر و نامراقب تر از آنم که زشتى هاى خود را براى تو بشمارم، یا بر یادآورى گناهانم توانا باشم.
و تنها از این رو خود را به این صورت سرزنش مى کنم، چون طمع در مهربانى تو دارم -که اصلاح کار گناهکاران به آنست- و امیدوارى به رحمت تو -که رهایى گردن هاى خطاکاران است- مى باشد.
خداوندا و این گردن من است که گناهان آن را باریک نموده، پس بر محمّد و خاندانش درود فرست و به گذشت خود آن را آزاد کن و این پشت من است که خطاها آن را سنگین کرده، پس بر محمّد و خاندانش درود فرست و به بخششت آن را سبک گردان.
ترجمه شعرانی
پاکا خداوندا! شگفت است که من گواهى به زیان خود مى دهم و کار نهان خویش را آشکارا برمى شمارم و شگفت تر از این بردبارى تست و شتاب نکردن در عقاب من، نه براى آنکه پیش تو گرامى و عزیزم بلکه از جهت حلم و تفضل تو بر من، شاید از نافرمانى که موجب خشم تست باز ایستم و از گناهان که آبرو را مى برد پشیمان شوم و براى اینکه عفو نزد تو محبوبتر است از انتقام
بلکه گناهم بیشتر است اى خداى من! و آثارم زشت تر و کردارم ناپسندیده تر و در باطل سخت بى باک ترم و در فرمانبردارى تو کند هوشتر و از وعید تو غافلتر و فراموشکارتر از آنکه بتوانم نواقص خویش را بشمارم و گناهان خود را به زبان آرم
همین قدر خویش را سرزنش مى کنم و امیدم آنکه مهربانى تو کار عاصیان را به صلاح آورد و رحمت تو گردن خاطیان را از بند آزاد گرداند
خدایا این گردن منست که گناهانش در قید بندگى درآورده پس بر محمد و آل او درود فرست و آن را به عفو خود آزاد گردان، اینک پشت من از بار خطاها سنگین است پس بر محمد و آل او درود فرست و به فضل خود آن را سبک گردان.
ترجمه فولادوند
پاکا که تویى! چه شگفت آورست آنچه را که من علیه خود شهادت مى دهم و نهانى هاى کار خود را برمى شمارم و شگفت تر از آن بردبارى توست نسبت به من و درنگ کردن توست از مواخذه ى من، و این نه به علت گرامى بودن من به نزدیک توست بلکه به صرف مدارایى توست با من و فزون بخشى تو بر من، تا از نافرمانى خشم آور تو مگر پیش گیرى کنم و خود را از گناهان فرساینده ى خویش باز دارم، و نیز از آن روست که بخشایش تو بر من در نظر تو از عقوبتم خوشایندترست، بلکه خداوندا
چنان گناهان من هر چه بیشتر و آثارم زشت تر و کردارم بدتر و تهورم در باطل شدیدتر و در مقام طاعت تو بیداریم ناچیزتر و در مقابل بیم دادن تو تنبهم چنان کاسته است که یاراى شمارش عیوب خود را ندارم و به یاد آورى گناهان خود توانا نیستم
و مرادم از این نکوهش خویش تنها طمع بستن به نرم دلى توست که مایه ى صلاح کار گناهکاران است و امید به رحمت توست که سبب آزادى خطاکاران مى گردد.
بار خدایا! این گردن من است که گناهان آن را نزار کرده، پس درود بر محمد و خاندان وى، و ترا به بخشایشت سوگند که آن را آزاد فرما، و این دوش من است که بار خطاها آن را گران نموده، پس درود باد بر محمد و خاندان وى، به کرم خویش آن را سبکبار فرما!
ترجمه فیض الاسلام
منزه و پاکى (شگفتا) چه شگفت آور است آنچه درباره ى خود به آن گواهى مى دهم، و کار پنهانى خویش را شمارش مى نمایم (آشکار مى سازم)
و شگفت تر از آن بردبارى تو درباره ى من و درنگ تو از زود به کیفر رسانیدن من است، و این نه براى گرامى بودن من نزد تو است، بلکه براى مدارا و خوشرفتارى و احسان تو است بر من تا از معصیت خشم آور تو دست بردارم، و از گناهان خوارکننده خود را بازدارم، و براى آنست که گذشتن از من نزد تو از به کیفر رساندن من خوشایندتر است (زیرا عفو و بخشیدن مقتضى رحمت است و عقوبت و کیفر مقتضى غضب است، و رحمت مقدم بر غضب است)
و من، اى خداى من، گناهانم بیشتر و نشانه هایم (کارهایم که اثرى از آن مانده است) زشتتر و کردارهایم بدتر و بى باکیم در نادرستى سختتر و بیداریم هنگام طاعت تو سستر و آگاهى و مراقبتم به تهدید و ترساندن تو از کیفرت کمتر از آنست که زشتیهاى خود را براى تو بشمارم، یا بر یاد آورى گناهانم توانا باشم
و اینکه خود را به این سخنان سرزنش مى نمایم براى طمع در مهربانى تو است که اصلاح کار گناهکاران به آنست، و براى امید به رحمت تو است که رهائى گردن خطاکاران به آنست
بار خدایا این گردن من است که (اندوه) گناهان آن را باریک کرده، پس بر محمد و آل او درود فرست، و به عفو خود آن را (از کیفرت) آزاد کن، و این پشت من است که خطاها آن را سنگین کرده، پس بر محمد و آل او درود فرست، و به انعام خود آن را سبک نما.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«سُبْحَانَک مَا أَعْجَبَ مَا أَشْهَدُ بِهِ عَلَى نَفْسِی وَ أُعَدِّدُهُ مِنْ مَکتُومِ أَمْرِی وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِک أَنَاتُک عَنِّی وَ إِبْطَاؤُک عَنْ مُعَاجَلَتِی وَ لَیسَ ذَلِک مِنْ کرَمِی عَلَیک
بَلْ تَأَنِّیاً مِنْک لِی وَ تَفَضُّلاً مِنْک عَلَی لِأَنْ أَرْتَدِعَ عَنْ مَعْصِیتِک الْمُسْخِطَةِ وَ أُقْلِعَ عَنْ سَیئَاتِی الْمُخْلِقَةِ وَ لِأَنَّ عَفْوَک عَنِّی أَحَبُّ إِلَیک مِنْ عُقُوبَتِی
بَلْ أَنَا یا إِلَهِی أَکثَرُ ذُنُوباً وَ أَقْبَحُ آثَاراً وَ أَشْنَعُ أَفْعَالاً وَ أَشَدُّ فِی الْبَاطِلِ تَهَوُّراً وَ أَضْعَفُ عِنْدَ طَاعَتِک تَیقُّظاً وَ أَقَلُّ لِوَعِیدِک انْتِبَاهاً وَ ارْتِقَاباً مِنْ أَنْ أُحْصِی لَک عُیوبِی أَوْ أَقْدِرَ عَلَى ذِکرِ ذُنُوبِی
وَ إِنَّمَا أُوَبِّخُ بِهَذَا نَفْسِی طَمَعاً فِی رَأْفَتِک الَّتِی بِهَا صَلاَحُ أَمْرِ الْمُذْنِبِینَ وَ رَجَاءً لِرَحْمَتِک الَّتِی بِهَا فَکاک رِقَابِ الْخَاطِئِینَ»
"مولاى من، سید و سرور من، از هر عیب و نقصى منزّهى تو، چه شگفت انگیز است گواهیهاى خودم درباره خویشتن، و کارهاى پنهانى که بر مى شمرم، و شگفت انگیزتر از آن بردبارى و حلم تو از من، و درنگ کردنت از به کیفر رساندن این بنده گنهکار است، و این نه بخاطر گرامى بودن من نزد توست، بلکه به جهت مداراى تو و تفضلّت بر من است، شاید از عصیان خشم برانگیز تو باز ایستم، و دست از زشتى هاى خوار کننده بردارم، و بدین جهت است که عفو و گذشت تو در نظرت از مجازاتم خوشایندتر است.
بلکه اى مهربان خداى من، اى معبود من، انسانى هستم که گناهم بیشتر و آثارم زشتتر، و کردارم بدتر، و تهورم در باطل سخت تر، و بیداریم در مقام طاعت تو ضعیف تر، و توجه و مراقبتم نسبت به تهدید هایت کمتر از آنست که بتوانم عیوبم را بشمارم، یا بر نام بردن گناهانم قدرت یابم، بلکه بدینوسیله خویش را سرزنش مى کنم، به طمع مهربانیت که چاره سزا بى چاره گى گناهکاران است، و به امید رحمتت که آزادى گردنهاى خطاکاران در آن است."
جز از فراق یار ندارم شکایتى *** الا حدیث عشق ندانم حکایتى
یا رب مرا بضاعت وکلا رجاى توست *** زین به گمانم اینکه نباشد بضاعتى
در پیشگاه حضرتتو اى حق غفور *** هستم خجل چو نیست مرا برگ و طاعتى
گفتى که گاه عجز حمایت کنم زعید *** نک عاجزم مراز کرم کن حمایتى
من مستکین و بى کس و افتاده ام زپا *** اى ذات بى نیاز مرا کن اعانتى
آمال من توئى و امیدم به فضل توست *** از فضل کن مرا بسوى خود هدایتى
اى قلزم کرم به من خسته ضعیف *** چشم حقیقتى ده و نور درایتى
با تو خداى غافر و ذوالجود وذوالکرم *** شرم آید به غیر برم استعانتى
آیا شود که هجر مبدل شود به وصل *** این دل شکسته را برسانى به راحتى
یاغافر الذنوب ببخشا و عفو کن *** گر جاى شکر رفته زطوطى شکایتى
«اَللَّهُمَّ وَ هَذِهِ رَقَبَتِی قَدْ أَرَقَّتْهَا الذُّنُوبُ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ أَعْتِقْهَا بِعَفْوِک وَ هَذَا ظَهْرِی قَدْ أَثْقَلَتْهُ الْخَطَایا فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ خَفِّفْ عَنْهُ بِمَنِّک»:
بارالها، کریما، رحیما، اى سید و مولاى من، اى ارحم الراحمین، اى اکرم الاکرمین این گردن من است که گناهان آن را باریک کرده، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و به عفو خود آن را آزاد ساز، و این پشت من است که خطاها آن را سنگین نموده، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و با کرمت آن را سبک فرما.
شرح صحیفه (قهپایی)
«سبحانک! ما اعجب ما اشهد به على نفسى و اعدده من مکتوم امرى!».
خداوندا تنزیه مى کنم تو را تنزیه کردنى! چه عجیب است از آنکه گواهى دهم به آن بر نفس خویش و بشمارم از کار پنهانى خود از معاصى و گناهان!
«و اعجب من ذلک اناتک عنى. و ابطاوک عن معاجلتى».
الاناه- على وزن القناه-: الحلم.
(یعنى:) و عجبتر از آن، مدارا و بردبارى تو است از من و دیر کردن توست از شتاب کردن در عقوبت من.
«و لیس ذلک من کرمى علیک، بل تانیا منک لى و تفضلا منک لان ارتدع عن معصیتک المسخطه و اقلع عن سیئاتى المخلقه».
الکرم بمعنى الشرف. و لذا بدله فى بعض النسخ ب«کرامتى».
و تانى فلان فى الامر، اى: ترفق و تنظر.
و ردعته عن الشىء اردعه ردعا فارتدع، اى: کففته فکف.
و قد خلق الثوب- بالضم- خلوقه، اى: بلى. و اخلق الثوب مثله. و اخلقته انا. یتعدى و لا یتعدى. قاله فى الصحاح. اى: الجاعله ایاى کالثوب الخلق- بالتحریک- و هو البالى. قال فى الصحاح: ثوب خلق، اى: بال. او: المبلیه للحسنات.
یعنى: نیست این حلم و ابطاء تو در عقوبت من از کرامتى که مراست نزد تو، بلکه مدارایى است از تو مرا و تفضلى است از تو بر من تا آنکه بازایستم از نافرمانى تو که به خشم آورنده است تو را و بیخ برکنده شوم از گناهان و بدیهاى خود که گردانیده است مرا همچو جامه هاى کهنه ى خوار و بى مقدار- یا: کهنه سازنده ى حسنات است.
«و لان عفوک عنى احب الیک من عقوبتى».
و تا آنکه عفو کنى و درگذرى از گناهان من. چه، عفو سزاوارتر است تو را از عقوبت من. چه، کریم را عفو لایقتر است از انتقام.
«بل انا- یا الهى- اکثر ذنوبا، و اقبح آثارا، و اشد فى الباطل تهورا، و اضعف عند طاعتک تیقطا، و اقل لوعیدک انتباها و ارتقابا من احصى لک عیوبى او اقدر على ذکر ذنوبى».
التهور: الوقوع فى الشىء بقله مبالاه. یقال: فلان متهور.
و الارتقاب: الانتظار.
و قوله: «من ان احصى لک» متعلق بقوله علیه السلام: «اکثر».
(یعنى:) بلکه من- اى خداوندم- بسیار گناهکارترم و زشت کردارترم و سخت افتاده ترم در باطل و تبهکارى و ضعیفترم نزد فرمانبردارى تو از روى آگاهى و کمترم از روى بیدار شدن مر ترس و بیم تو را و از روى چشمداشت از آنکه به شماره درآورم از براى تو عیبهاى خود را یا قادر باشم بر ذکر گناهان خود.
«و انما اوبخ بهذا نفسى طمعا فى رافتک التى بها صلاح امر المذنبین، و رجاء لرحمتک التى بها فکاک رقاب الخاطئین».
التوبیخ: التانیب و التعییر و الملامه. و الرافه فوق الرحمه.
(یعنى:) و من جز این نیست که ملامت و سرزنش مى کنم به این کثرت ذنوب و قبایح نفس خود را، به طمع داشتن در شفقت و مهربانى تو که به سبب آن اصلاح مى یابد کار گناهکاران، و به امید داشتن مر رحمت تو که به آن آزاد مى شود از عذاب نیران گردنهاى خطاکنندگان.
«اللهم و هذه رقبتى قد ارقتها الذنوب، فصل على محمد و آله، و اعتقها بعفوک».
«ارقتها الذنوب»، اى: جعلتها رقا و مملوکا.
یعنى: بار خدایا، و اینک گردن من است بنده ى خود گردانیده است گناهان و دربند خود درآورده است او را، پس رحمت کن بر محمد و آل او، و آزاد کن او را از بند گناهان و رها گردان به عفو خود.
«و هذا ظهرى قد اثقلته الخطایا، فصل على محمد و آله، و خفف عنه بمنک».
و این پشت من، به درستى که گران ساخته است او را بار گناهان، پس رحمت کن بر محمد و آل او، و سبک بار گردان او را به منت و نعمت خود.
شرح صحیفه (مدرسی)
اشهد: متکلم وحده ماخوذ از شهادت، به معنى گواه بودن و اعدده از عدد به معنى احصاء و شماره نمودن.
مکتوم: از کتم به معنى پنهان نمودن چون انسان که خلاق عالم بر او نعمى انعام فرموده و آن نعم خدا را در باطل و معصیت او صرف نماید، پنهانى از مردم و دعوت شیطان را مقدم دارد بر دعوت جناب او و مع ذلک فیوضات از قبل خالق به او برسد و از براى این مطلب تعجب نماید یا از کار و شغل خود و یا از کار و شغل خدا در حق او عرض نماید که تو منزهى از نقایص چقدر تعجب مى کنم از آنچه گواهم من به او بر خودم و مى شمارم من او را از پوشیده ى کارم غرض آنکه سزاوار و لایق نیست مخالفت کردن مثل تو معبودى که رووف و رحمان و رحیم هستى.
اللغه:
اناه: اسم ماخوذ از تانى یعنى مهلت دادن و مکث نمودن.
ابطاء: تاخیر انداختن.
معاجله: سرعت نمودن
مشارالیه ذلک مکتوم امر و مشهود به بر نفس.
یعنى: تعجب از مهلت دادن تو مرا و تاخیر انداختن تو از شتاب نمودن یعنى تعجب آن است که من تعجیل در مخالفت و عصیان مى کنم و او تعجیل در عقوبت و انتقام نمى کند.
نیست این مهلت دادن تو مرا از بزرگى و عزت من بر تو بلکه مهلت دادن است از قبل تو مرا و تفضلى است از جانب تو بر من، ثانیا خبر است از براى کان که مقدر است و احتمال دارد مفعول مطلق باشد من در من کرمى مى شود از براى تعلیل باشد.
ردع: منع نمودن، و ارتداع، زجر یافتن.
قلع: ترک شدن و منسلخ شدن و جدا نمودن.
مخلقه: اسم فاعل از اخلق الثوب یعنى کهنه نمودن، لام در لان از براى تعلیل است.
یعنى: علت مهلت دادن تو از انتقام و عقوبت تو از براى آن است که بازایستم من از معصیت و نافرمانى تو که غضب آورنده است و دست بردارم از گناهانم که کهنه و بى آبرو و بى قدر و منزلت کننده است.
توصیف سیئه به خلق از براى آن است که آنها علاوه بر سخط و غضب انسان را بى آبرو کند و موجب خوارى و رسوائى او است.
و لان عفوک عطف است بر قوله لان ارتدع و این علت دیگر است از براى سرعت ننمودن در انتقام.
یعنى: عفو تو از من دوست تو را است به سوى تو از عقوبت نمودن مرا، در سابق معلوم شد که عفو صفت ذاتیه است و عقوبت به جهت داعى خارجى است و کذا فى بعض الکلمات سبقت رحمته غضبه.
«بل» در این مقام از براى اضراب نیست زیرا که اضراب عبارت از انتقال غرضى است به غرض دیگر و در این مقام چنین نیست بلکه در مقام از براى ابتدا است زیرا که در تلو او جمله واقع شده.
شنیع: فعل قبیح را گویند، آثار جمع اثر به معنى نقل نمودن و منه الماثور و الاثر عنه (ع) و به معنى علامت نیز آمده.
یعنى: بلکه من اى خداى من پیش ترم از حیث گناه و قبیح ترم از حیث علامات و نقلها و زشت ترم از حیث کارها.
تهور: داخل شدن در امرى است به بى باکى و بى مبالاتى.
تیقظ: آگاهى و بیدارى و فطانت و باهوش بودن.
ارتقاب: انتظار کشیدن ذنوبا و افعالا و ارتقابا و تیقظا همه ى اینها تمیزاند از براى رفع از نسب.
یعنى: و سخت ترم در باطل از حیث بى باکى و بى مبالاتى و ناتوانترم نزد بندگى نمودن تو از حیث آگاهى و بیدارى و کمترم مر وعید تو را از حیث بیدارى و انتظار.
غرض از این فقرات آن است که آنچه که لازم عبودیت و بندگى است در من نیست که گویا خود مرا مکلف به طاعت و عبودیت نمى دانم و با صفت تجرى هر چه مى خواهم به جا مى آورم.
ان مصدریه است خود و ما بعد موول به مصدر هستند اى من احصائى او اقدارى من در من ان احصى تفضیلیه است که در مفضل علیه داخل شده است.
یعنى: از اینکه به شمارم من براى تو عیبهاى خود را یا قادر باشم من بر یاد آوردن من گناهان خود را، بدان که این نحو کلمات در السنه ى عرف از علما و غیر علما شایع و بسیار است لکن اشکال معروف نیز معروف است و او آن است که در افعل تفضیل شرط است که مفضل و مفضل علیه دو شىء و دو کس باشند و در فقرات مذکوره تفضیل نفس خود داد از حیث بسیارى گناه بر خود از جهت شمردن این چه معنى دارد و چگونه خواهد بود؟ در جواب اشکال وجوهى نقل شده:
اول: آن است که ان مصدریه به معنى الذى است اى اکثر ذنوبا من الذى پس مفضل و مفضل علیه دو کس هستند.
دویم: آن است که ان مصدریه و فعل بعد از او را تاویل به مصدر باشد بعد از آن مصدر را تاویل به وصف مى نمائیم پس مفضل علیه در مقام من محصى لک خواهد بود پس مفضل و مفضل علیه دو کس خواهند بود.
سیم: آن است که افعل تفضیل در امثال مقام به معنى ابعد است مفضل علیه متروک و محذوف و من تفضیلیه نیست بلکه متعلق به افعل تفضیل است زیرا که او متضمن ابعد است پس تقدیر کلام چنین خواهد بود که انا ابعد الناس من الاحصاء.
توبیخ: سرزنش و عتاب نمودن است و این عتاب و سرزنش نفس نه مجرد ملامت و عتاب او باشد بلکه معذلک مراقب او بودن و بر او ضیق گرفتن و قواى نفسانیه را ضعیف نمودن نیز هست که امر او به مرتبه ى رسد که اقدام به مخالفت و ترک طاعت ننماید و خود را داخل در مطیعین نماید مشارالیه هذا هر یک از عیب و نقص است که در خود مشاهده نموده است و این توبیخ به نحوى که ذکر شد مى شود بر او مترتب شود رحمت و رافت حضرت معبود یعنى این است و غیر این نیست ملامت مى کنم به این نفس خود مرا از جهت طمع در مهربانى تو آن چنان مهربانى که به او است صلاح امر گناهکاران و از جهت امید مر رحمت تو آن چنان رحمتى که باو است آزاد شدن و خلاصى بدکاران.
رق: مصدر رق به معنى بندگى نمودن است
عتق: خلاصى رقبت است رقبه، چنبره گردن را گویند و بسیارى اوقات استعمال مى شود در نفس انسان و شخص او.
یعنى: اى خداوند این گردن من است که به تحقیق که بنده و عبد نموده است او را گناهان پس رحمت بفرست بر محمد و آل او و آزاد نما او را به بخشش خود.
یعنى: این است پشت من که به تحقیق سنگین نموده است او را گناهان پس رحمت بفرست بر محمد و آل او و سبک نما او را به منت گذاشتن خود چون شىء ثقیل در غالب اوقات حمل او به ظهر است و شبهه ى نیست که خطا و ذنب را ثقل معنوى است که نمى گذارد بنده خود را برساند به قرب حضرت معبود و فایز شود به عنایات رب و‌دود و لذا نسبت داده است او را به خطاء، فرق ما بین ذنب و خطیئه گفته شده است که آن است که ذنب اطلاق شود بر چیزى که قصد او است بالذات و خطیئه اطلاق شود بر چیزى که قصد او شده است بالعرض و التبع.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
در چهارمین فراز به نحو دیگرى به توصیف خداوند مى پردازد. نخست مى گوید: (خداوندا تو از هر عیب و نقصى منزهى و چه شگفت آور است که من بر زیان خود شهادت مى دهم و از امور و کارهاى پنهانیم را برمى شمرم، و شگفت آورتر از آن مدارا کردن و تاخیر تو در عجله نسبت به کیفر من است) (سبحانک ما اعجب ما اشهد به على نفسى، و اعدده من مکتوم امرى، و اعجب من ذلک اناتک عنى، و ابطاوک عن معاجلتى).
البته من به خوبى مى دانم که این مدارائى و تاخیر در کیفر: (از این جهت نیست که من در پیش تو گرامى و محترمم، بلکه از این نظر است که تو اهل مدارائى هستى، و به این خاطر است که از ناحیه ى تو بر من تفضل شده باشد، شاید از معصیت تو که خشم انگیز است و از بدیهاى فرساینده دست بردارم) (و لیس ذلک من کرمى علیک، بل تانیا منک لى و تفضلا منک على لان ارتدع عن معصیتک المسخطه، و اقلع عن سیئاتى المخلقه).
(و نیز بدین جهت است که عفوت نسبت به من در پیشگاهت محبوبتر است تا عقوبتم) (و لان عفوک عنى احب الیک من عقوبتى).
پس از این اعترافات یکباره پرده را کنار مى زند و عرض مى کند: (بالاتر بگویم: اى خداى من، گناه من بیشتر و آثار من زشت تر، کارهایم شنیع تر، تهورم در باطل شدیدتر، بیداریم به هنگام طاعتت ضعیف تر، هوشیارى و مراقبتم در برابر هشدارت کمتر از آن است که بخواهم عیبهایم را برایت احصا کنم و یا قادر به ذکر گناهانم باشم) (بل انا یا الهى، اکثر ذنوبا، و اقبح آثارا، و اشنع افعالا، و اشد فى الباطل تهورا، و اضعف عند طاعتک تیقظا، و اقل لوعیدک انتباها و ارتقابا من ان احصى لک عیوبى، او اقدر على ذکر ذنوبى).
(تنها از این جهت خویشتن را توبیخ مى کنم که در رافت تو نسبت به اصلاح امر گناهکاران طمع دارم و نسبت به رحمت تو در مورد آزادى خطاکاران امیدوار) (و انما اوبخ بهذا نفسى، طمعا فى رافتک التى بها صلاح امر المذنبین، و رجاء لرحمتک التى بها فکاک رقاب الخاطئین).
به دنبال سخنان پیش بار دیگر چنین مى گوید: (بار خداوندا این گردن من است که گناهان آن را باریک ساخته، بنابراین بر محمد و آلش درود فرست و آن را با عفو خود آزاد فرما) (اللهم و هذه رقبتى قد ارقتها الذنوب، فصل على محمد و آله، و اعتقها بعفوک).
(و این دوش و پشت من است که خطاها آن را سنگین ساخته پس بر محمد و آلش درود فرست و با احسان و انعامت آن را سبک گردان) (و هذا ظهرى قد اثقلته الخطایا، فصل على محمد و آله و خفف عنه بمنک).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۳، ص:۱۵۵-۱۴۴
«سُبْحَانَک مَا أعْجَبَ مَا أشْهَدُ بِهِ عَلى نَفْسِی، وَ اعَدِّدُهُ مِنْ مَکتُوم أمْرِی».
سبحانک: تعجب من شده اجترائه على الله بما ذکره من نفسه و اعترف به سابقا، و تنزیه لساحه کبریائه و جبروته عما لا یلیق به من ذلک، و قد تقدم بیان استعمال سبحان فى مقام التعجب فى الروضه الثالثه عشره.
ثم کرر التعجب صریحا لفظاعه ما شهد به على نفسه.
و عدده من مکتوم امره مما سبق، و عدده تعدیدا: مبالغه فى عده عدا بمعنى احصاه، و کانه لاحظ کثره المعدود.
و اعلم ان السبب فى التعجب من الامر هو عدم اطلاع النفس على اسبابه لغموضها، و لذلک قیل: اذا ظهر السبب بطل العجب، و من اجل ذلک وضع اهل اللغه قولهم: ما افعله صیغه للتعجب نحو ما احسن زیدا، اذ التقدیر فیها السوال عن اسباب حسنه، و کلما کان الامر اغرب و اسبابه اخفى کان اعجب، و لذلک جاء بصیغه التعجب من العجب، فقال: «ما اعجب ما اشهد به على نفسى». اذا عرفت ذلک فحاله- فى افناء الذنوب عمره و عصیان ربه، و ستر الله علیه عوائبه و ذنوبه و شوائبه، ثم کون ذلک لم ینهه عن الاسراع الى المعاصى، ثم شده جهله برشده و غفلته عن حظه و بعد استصلاح نفسه حین ینفق نعمه الله فى معصیته، و بعد غوره فى الباطل و شده اقدامه على السوء، حین یجیب دعوه الشیطان دون دعوه الله، مع معرفته بالشیطان و ذکره له، و هو عالم علم یقین بان دعوه الله تنتهى به الى الجنه، و دعوه الشیطان تنتهى به الى النار- من العجب العجاب الذى لا یهتدى لسببه. و کل ذلک منه علیه السلام استنزال لرحمه الله تعالى بالاقرار المستلزم للعفو، فقد قیل: من اقر فقد استوجب العفو.
و قد اسلفنا الکلام مبسوطا فى وجه اعتراف المعصومین علیهم السلام بالذنوب و المعاصى فى الروضه الثانیه عشر فلا وجه لاعادته.
ذلک: اشاره الى ما شهد به على نفسه وعدده من مکتوم امره، و ما فیه من معنى البعد اشعار بفخامته و فظاعته و بعده فى مرتبه العجب.
و الاناه: على وزن حصاه اسم من تانى فى الامر اذا تمکث و لم یعجل، و عداها بعن لتضمینها معنى الصفح او التجاوز.
و عاجله بذنبه: عاقبه علیه سریعا و لم یمهله.
و کرم الشى ء کرما: عز فهو کریم.
و من: للتعلیل، و الظرف فى محل نصب خبر للیس، و تانیا: عطف علیه، او نصب على انه خبر لکان مقدره و التقدیر: بل کان ذلک تانیا، او على انه مفعول مطلق اى: بل تانیت تانیا.
و اللام فى لان: للتعلیل، و ان: مصدریه ناصبه.
و ردعته عن الشى ء- من باب نفع- منعته و زجرته فارتدع.
و المسخطه: اسم فاعل من اسخطه بمعنى اغضبه، و یحتمل ان تکون من اسخطه اى عرضه للسخط و نصبه له، کما تقول ابعته اى: عرضته للبیع و نصبته له، و التقدیر على الاول: المسخطه لک، و على الثانى: المسخطه لى.
و اقلع عن الامر اقلاعا: ترکه، و منه اقلعت عنه الحمى.
و المخلقه: اسم فاعل من اخلق الثوب اذا لبسه حتى ابلاه.
یقال: اخلقت الذنوب وجهه کانها اذهبت نضارته و بهجته.
کما یقال للسائل: اخلق السوال وجه، و هو کنایه عن الاذلال و الاهانه.
و انما کان عفو الله تعالى احب الیه من عقوبته، لان العفو مقتضى الرحمه و هى ذاتیه له تعالى، و العقوبه مقتضى الغضب، و هو مطلوب بالعرض، لانه من تبعات افعال العباد و لوازم سیئاتهم و معاصیهم، حتى لو لم یکن کفر و لا معصیه لم یکن غضب و لم یخلق جحیم، فهو سبحانه یمهل عبده و لا یبادر بعقوبته لیقلع عن سیئاته، و یتوب الیه فیستحق بذلک عفوه و غفرانه، فلا یعاقبه لکون العفو احب الیه من العقوبه.
فان قلت: کیف جعل الارتداع و الاقلاع غایه لاناته تعالى علیه، و جعل کون العفو احب الیه من عقوبته غایه.
اخرى لها، و الغایه انما هو الثانى دون الاول، و الاول انما هو وسیله الى الثانى لا غایه لاناته؟.
قلت: لما کان کل من التخلیه و التحلیه غرضا صحیحا للشارع و مطلوبا له، صح ان یجعل الارتداع و الاقلاع غایه براسها و حب العفو غایه اخرى.
فان قلت: کیف تعجب من اناته سبحانه علیه مع علمه بسببها الذى ذکره، و العجب انما یکون لخفاء السبب؟.
قلت: لیس تعجبه من اناته تعالى لخفاء سببها، بل لخفاء سبب استیهاله لها منه سبحانه مع عظم ذنبه المستلزم لخلافها، کما سیصرح به علیه السلام فى اثناء هذا الدعاء، فهو فى الحقیقه تعجب من عظیم حلمه تعالى و جلیل کرمه وسعه رحمته.
بل: هنا حرف ابتداء، لان تالیها جمله، لا عاطفه على الصحیح و معنى الاضراب فیها الانتقال من غرض الى آخر.
و الاثار: جمع اثر کسبب و اسباب، و هو هنا اما اسم من اثرت الحدیث اثرا بالسکون- من باب قتل- بمعنى نقلته، فتکون الاثار بمعنى الاشیاء الماثوره عنه، و اما بمعنى العلامه و السمه اى: اقبح سمات، و المراد بها ما اتسم به من الاعمال.
و قیل: الاثار هى الاعمال التى تبقى بعد عاملها سنه یقتدى فیها به، حسنه کانت کعلم علمه او کتاب الفه او مسجد بناه او غیر ذلک من وجوه البر، او السیئه کتاسیس قوانین الظلم و العدوان و ترتیب مبادى الشر و الفساد، و بذلک فسر قوله تعالى: «و نکتب ما قدموا و آثارهم»، و اصله من الاثر الذى هو بقیه الشىء.
و شنع الشى ء بالضم شناعه: قبح فهو شنیع.
و الباطل: هو الذى لایکون صحیحا باصله، و لذلک اطلق على کل ما خالف الحق، و اصله من بطل الشى ء بمعنى فسد. و تهور الرجل تهورا: وقع فى الامر بقله مبالاه.
و تیقظ للامر: تنبه له و فطن.
و الوعید: التهدید.
و ارتقبه ارتقابا: انتظره.
و انتصاب ذنوبا و ما بعده على التمییز، و ان من قوله: «من ان احصى»: مصدریه متاوله هى و الفعل بعدها بمصدر، و التقدیر: من احصائى لک عیوبى.
فان قلت: ما معنى هذا التفضیل؟ فان ظاهره تفضیل نفسه فى کثره الذنوب، و قبح الاثار، و شناعه الافعال، و شده التهور فى الباطل، و ضعف التیقظ عند الطاعه، و قله الانتباه و الارتقاب للوعید، على احصائه لعیوبه و قدرته على ذکر ذنوبه، و هذا لا معنى له.
قلت: نظائر هذا الترکیب کثیره مشهوده الاستعمال، کقولهم: زید اعقل من ان یکذب، و قول العلماء: هذا اظهر من ان یخفى، و قل من یتنبه لاشکالها، و قد وجهه جماعه من علماء العربیه بوجوه.
قال محمد بن مسعود بن الزکى فى کتابه البدیع- و هو کتاب خالف فیه اقوال النحویین فى امور کثیره-: ان الذى و ان المصدریه یتقارضان فتقع الذى مصدریه کقوله:
اتقرح اکباد المحبین کالذى ارى کبدى من حب میه تقرح
و تقع ان بمعنى الذى، کقولهم: زید اعقل من ان یکذب، اى من الذى یکذب انتهى. و تعقبه ابن هشام فقال: اما وقوع الذى مصدریه فقال به یونس و الفراء و الفارسى، و ارتضاه ابن خروف و ابن مالک، و جعلوا منه «و خضتم کالذى خاضوا»، و اما عکسه فلم اعرف قائلا به، و الذى جراه علیه اشکال هذا الکلام.
قال: و ظهر لى توجیهان:
احدهما: ان یکون فى الکلام تاویل على تاویل، فیوول ان و الفعل بالمصدر و یوول المصدر بالوصف، فیوول الى المعنى الذى اراده و لکن بتوجیه یقبله العلماء، الا ترى انه قیل فى قوله تعالى: «و ما کان هذا القرآن ان یفترى»: ان التقدیر ما کان افتراء و معنى هذا ما کان مفترى. و هذا الوجه عندى ضعیف، لان التفضیل على الناقص لا فضل فیه، کقوله.
اذا انت فضلت امرا ذا براعه على ناقص کان المدیح من النقص
التوجیه الثانى: ان افعل ضمن معنى ابعد فمعنى المثال زید ابعد الناس من الکذب لفضله على غیره، فمن المذکوره لیست الجاره للمفضول، بل متعلقه بافعل، لما ضمنه من معنى البعد، لا لما فیه من المعنى الوضعى، و المفضل علیه متروک ابدا مع افعل هذا لقصد التعمیم انتهى.
و قال الرضى: اما نحو قولهم: انا اکبر من ان اشعر، و انت اعظم من ان تقول کذا، فلیس المقصود تفضیل المتکلم على الشعر و المخاطب على القول، بل المراد بعدهما عن الشعر و القول، و افعل التفضیل یفید بعد الفاضل من المفضول و تجاوزه عنه، فمن فى مثله لیست تفضیلیه بل هى مثل ما فى قولک: بنت من زید، تعلقت بافعل المستعمل بمعنى متجاوز و بائن بلا تفضیل، فمعنى قولک: انت اعز على من ان اضربک، انت بائن من ان اضربک من فرط عزتک على. و انما جاز ذلک لان من التفضیلیه متعلقه بافعل التفضیل بقریب من هذا المعنى، الا ترى انک اذا قلت: زید افضل من عمرو، فمعناه زید متجاوز فى الفضل عن مرتبه عمرو، فمن فیما نحن فیه کالتفضیلیه الا فى معنى التفضیل. و منه قول امیرالمومنین علیه السلام فى وصف الدنیا: و لهى بما تعدک من نزول البلاء بجسمک و النقض فى قوتک اصدق و اوفى من ان تکذبک او تغرک. اى: هى متجاوزه من فرط صدقها عن الکذب انتهى.
اذا عرفت ذلک فمعنى قوله علیه السلام: «انا اکثر ذنوبا من ان احصى لک عیوبى» على توجیه ابن مسعود: و انا اکثر ذنوبا من الذى احصى لک عیوبى، و هو مشکل، لانه لو کان کذلک لوجب ان یقال: من الذى یحصى بالیاء، لتکون الصله متحمله لضمیر غیبه یعود الى «ان» التى هى اسم بمعنى «الذى»، و کذا الکلام فى نظائره المشتمله على التکلم و الخطاب، و على التوجیه الاول من توجیهى ابن هشام: انا اکثر ذنوبا من محص لک عیوبى، و على التوجیه الثانى منهما: انا ابعد الناس من الاحصاء لعیوبى لکثره ذنوبى، و على توجیه الرضى: انا متجاوز و بائن من کثره ذنوبى عن احصائى لک عیوبى.
انما: للحصر عند الجمهور، لتضمنها معنى «ما و الا»، و انکر قوم افادتها ایاه، و الصحیح الاول. و هو هنا اما على توجیهه الى نفس الفعل، على معنى ما اقصد بهذا الا توبیخ نفسى لا غیره، کما قاله بعض المفسرین فى قوله تعالى: «یا قوم انما فتنتم به»: ان القصر متوجه الى نفس الفعل لا الى قیده، على معنى انما فعل بکم الفتنه لا الارشاد، لا على معنى انما فتنتم بالعجل لا بغیره. و اما على توجیهه الى المفعول لاجله اعنى طمعا، على معنى ما اوبخ بهذا نفسى الا طمعا. و اما توجیه الى قید الفعل او الى المفعول به فلا یصح، اذ لیس الغرض ما اوبخ نفسى الا بهذا لا بغیره، و لا ما اوبخ بهذا الا نفسى لا غیرها.
قال بعضهم فى نظیر هذا المقام: لو قیل: ان «انما» هنا لتاکید الحکم لا للقصر، لم یبعد، لان الحصر یقتضى ان یکون للمخاطب حکم مشوب بصواب و خطا، فیثبت صوابه و یرد خطاه، و المخاطب هنا هو الله سبحانه و هو منزه عن ذلک.
لا یقال: فلا یحتاج الى التاکید، لانه لدفع الشک ورد الانکار.
لانا نقول: قد نص الزمخشرى: و عبد القاهر ان له فوائد اخرى غیرهما، منها: الاهتمام بمضمون الکلام و تقریره و اظهار کمال العنایه به، کما فى «انا فتحنا» و «انا اعطیناک» و کم مثلها انتهى.
قلت: قد وقع فى مواضع من القرآن المجید خطابه سبحانه بما هو نص فى الحصر اجماعا، کقوله تعالى حاکیا عن الملائکه: «لا علم لنا الا ما علمتنا» و قوله تعالى حاکیا عن موسى: «ان هى الا فتنتک»، «رب انى لا املک الا نفسى و اخى»، و الحصر فیها لمجرد توکید الحکم قطعا و ایثاره للمبالغه فى توکیده، اذ الحصر لیس الا تاکیدا للحکم على تاکید کما قرر فى محله، فلا حاجه الى انکار افاده «انما» للحصر تفادیا عن المحذور المذکور و ارتکاب خلاف الجمهور.
و وبخته توبیخا: لمته و عنفته و عتبت علیه کلها بمعنى. و قال الفارابى: و بخته: عیرته.
و طمعا: نصب على المفعول له، و الطمع اکثر ما یستعمل فى تعلق النفس بمحبوب یقرب حصوله.
و الرافه: اشد الرحمه.
و الصلاح: حصول الشىء على الحاله المستقیمه النافعه. و هو نقیض الفساد و هو خروج الشىء من ان یکون منتفعا به.
و الرجاء: تعلق النفس بمحبوب فى المستقبل.
و فککت الرهن: خلصته، و الاسم الفکاک بالفتح، و الکسر لغه حکاها ابن السکیت، و اثبتها صاحب القاموس، و منعها الاصمعى و الفراء، و فکاک الرقاب استعاره فى خلاصها من العذاب. و قد تقدم وجه اطلاق الرقبه على جمیع الذات فى الروضه الخامسه فلیرجع الیه.
هدایه:
اعلم ان توبیخ النفس و معاتبتها باب عظیم من ابواب المرابطه فى سبیل الله، فان للعارفین فى سلوک سبیل الله. و مرابطتهم مع انفسهم مقامات خمسه، و هى المشارطه، ثم المراقبه، ثم المحاسبه، ثم المعاتبه، ثم المعاقبه، و ضربوا لذلک مثالا فقالوا: ینبغى ان تکون حال الانسان مع نفسه کحاله مع شریکه اذا سلم الیه مالا لیتجربه، فالعقل هو التاجر فى طریق الاخره، و مطلبه و ربحه تزکیه النفس، اذ بها فلاحها کما قال تعالى: «قد افلح من زکها»، فالعقل یستعین بالنفس فى هذه التجاره اذ یستسخرها فیما یزکیها کما یستعین الانسان بشریکه، و کما ان الشریک یصیر خصما منازعا یحاذیه فى الربح، فیحتاج ان یشارطه اولا و یراقبه ثانیا و یحاسبه ثالثا و یعاتبه او یعاقبه رابعا، فکذلک العقل یحتاج الى هذه المقامات الخمس.
الاولى: المشارطه، و هى ان یشارط النفس اولا، فیوظف علیها الوظائف و یامرها بسلوک طریق الحق و یرشدها الیه و یحرم علیها سلوک غیره، کما یشترط التاجر على شریکه.
الثانیه: المراقبه، و هى ان لا یغفل عنها لحظه فلحظه عند خوضها فى الاعمال و یلاحظها بالعین الکالئه، فان الانسان ان غفل عن نفسه و اهملها لم یر منها الا الخیانه و تضییع راس المال، کالعبد الخائن اذا انفرد بمال سیده.
الثالثه: المحاسبه، و هى ان یحاسبها بعد الفراغ من العمل، و یطالبها بالوفاء بما شرط علیها اولا، فان هذه تجاره ربحها الفردوس الاعلى، فتدقیق الحساب فى هذا اهم من التدقیق فى ارباح الدنیا، لحقارتها بالنسبه الى نعیم الاخره، فلا ینبغى ان یترک مناقشتها فى ذره من حرکاتها و سکناتها و خطراتها و لحظاتها، فان کل نفس من انفاس العمر جوهره نفیسه لا عوض لها، یمکن ان یشترى به کنز من کنوز الاخره لا یتناهى نعیمه و لایظعن مقیمه. قالوا: و ینبغى للانسان ان یخلو عقیب فریضه کل صبح بنفسه، و یقول لها: اى نفس مالى بضاعه الا العمر، و مهما فنى فقد فنى راس مالى و وقع الیاس من التجاره و طلب الربح، و هذا یوم جدید قد امهلنى الله فیه، و لو توفانى لقلت: «رب ارجعون لعلى اعمل صالحا فیما ترکت»، فاجیبنى انک توفیت ثم رردت، فایاک و تضییع هذا الیوم و الغفله فیه.
الرابعه: المعاتبه و التوبیخ، و قد علمت ان لک نفسا اماره بالسوء میاله الى الشر، و قد امرت بتقویمها وقودها بسلاسل القهر الى عباده ربها و طاعه خالقها، فسبیل المعاتبه و التوبیخ ان تعدد للنفس عیوبها، و تذکر لها ما هى علیه من الجهل فى ارتکاب المعاصى و انحرافها عن سلوک سبیل الله، لتذل و تنکسر فتضعف سوره شهوتها، و تستعد بذلک الى استنزال رحمه الله تعالى و رافته، کما ارشد الیه سیدالعابدین و امام المتقین فى هذا الدعاء.
قال بعض العارفین: اعلم ان النفس شرد جموح، فان اهملتها لم تظفر بها بعد ذلک، و ان لازمتها بالتوبیخ و المعاتبه و اللائمه کانت نفسک هى النفس اللوامه.
الخامسه: المعاقبه و المجاهده، و ذلک اذا رآى نفسه قد قارفت معصیته او همت بها، فینبغى ان یعاقبها بالتضییق علیها فى الامور المباحه و یاخذها بالصبر عنها. و اذا رآها توانت و کسلت عن شى ء من الفضائل و ورد من الاوراد، فینبغى ان یودبها بتثقیل الاوراد علیها و یلزمها فنونا من الطاعات جبرا لمافات.
قال بعض ارباب العرفان: ان هذه النفس فى غایه الخساسه و الدناءه و نهایه الجهل و الغباوه، و ینبهک على ذلک انها همت بمعصیه او انبعثت بشهوه، لو تشفعت الیها بالله سبحانه ثم برسوله و بجمیع انبیائه ثم بکتبه و السلف الصالح من عباده، و عرضت علیها الموت و القبر و القیامه و الجنه و النار، لا تکاد تعطى القیاد و لا تترک الشهوه، ثم ان متعتها رغیفا سکنت و ذلت و لانت بعد الصعوبه و الجماح و ترکت الشهوه.
الرق بالکسر: العبودیه، و هو مصدر رق الشخص یرق- من باب ضرب- فهو رقیق، و یتعدى بالهمزه فیقال: ارقه فهو مرق، و قد یتعدى بالحرکه فیقال: ارقه فهو مرق، و قد یتعدى بالحرکه ایضا فیقال: رقه یرقه- من باب قتل- فهو مرقوق.
و اعتقه: خلصه من الرق فهو معتق، و لا یقال: عتقه فهو معتوق. و لفظ الارقاق استعاره فى تمکن هیئات الذنوب من نفسه، و الاعتاق استعاره لمحو تلک الهیئات منها، و کذا الکلام فیما بعده.
و لما کان المعتاد فى الاثقال حملها على الظهر خص الظهر باثقال الخطایا له، کما قال تعالى: «و هم یحملون اوزارهم على ظهورهم».
قال فى الکشاف: هو کقوله تعالى: «فما کسبت ایدیکم»، لانه اعتید حمل الاثقال على الظهور کما الف الکسب بالایدى. و الخطایا: جمع خطیئه، و هى الذنب.
و قیل: الفرق بینهما ان الذنب قد یطلق على ما یقصد بالذات، و الخطیئه تغلب على ما یقصد بالعرض لانها من الخطا. و اصل خطایا خطائى کخطایع، فابدلت الهمزه یاء، فعند سیبوبه انه ابدلت الیاء الزائده همزه لوقوعها بعد الالف، فاجتمعت همزتان، فابدلت الثانیه یاء، ثم قلبت الفا، و کانت الهمزه بین الفین فابدلت یاء. و عند الخلیل قدمت الهمزه على الیاء، ثم فعل بهما ما ذکر.
