جوامع روایی متأخر شیعه
سه کتاب الوافى، وسائل الشيعة و بحارالأنوار به جوامع روایی متاخر شیعه معروفند که در زمان صفویه تالیف شده اند. این اصطلاح در کنار کتب اربعه که جوامع روایی متقدم شیعه محسوب می شوند مطرح است.
جوامع روایی متاخر شیعه
وقتى كه جوامع حديثى چهارگانه شيعه يعنى: الكافى شيخ كلينى، كتاب من لايحضره الفقيه شيخ صدوق و تهذيب الأحكام والاستبصار شيخ طوسى پا به عرصه وجود گذاشت، عمده نياز فقيهان براى استنباط احكام و احتياج جويندگان حقيقت براى دستيابى به معارف ناب اسلامى برطرف گرديد؛ زيرا صاحبان اين چهار جامع بزرگ كه به «سه محمد اول» معروف اند در مجموع بخش عمده احاديث و روايات اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام را چه در اصول و چه در فروع دين، گِرد آوردند؛ ليكن در واقع كار آنان به طور كامل پاسخگوى نياز فقيهان و محدثان شيعه نبود و از نظر شمول مطالب و ترتيب شايسته، كاستى ها و نارسايى هاى متعددى داشت.
بدين جهت محدثان بزرگ متأخّر از جمله ملا محمدمحسن فيض كاشانى، شيخ محمد بن حسن حر عاملى و ملا محمدباقر مجلسى كه به «سه محمد متأخّر» معروف اند، به ترتيب جوامع حديثى الوافى، وسائل الشيعة و بحارالأنوار را تأليف نمودند و بدين ترتيب، هر يك به سهم خويش گام مهمى در جهت رفع نيازهاى علمى و معنوى جامعه دينى برداشتند.
الوافی
اولین جامع حدیثی در دوره متاخران کتاب الوافی تالیف مرحوم فیض کاشانی است.
الوافي يكي از منابع بزرگ روايي به شمار مي‌رود و مشتمل بر پنجاه هزار حديث همراه با توضيح‌ها و شرح‌هايي است كه مؤلف بزرگ آن، مرحوم فيض كاشاني در ذيل روايات آورده است.
الوافي كتابي حديثى است كه تمام احاديث موجود در كتب اربعه شيعه (الكافي، من لايحضره الفقيه، التهذيب والاستبصار) را دربردارد. مرحوم فيض در اين كتاب، علاوه بر جمع آورى اين روايات سعى كرده است تا متون روايات را شرح و مشكلات موجود در آنها را برطرف سازد.
برخی از امتیازات الوافی عبارتند از:
- ترتيب بسيار عالى درآوردن روايات در باب مناسب
- شرح لغت هاى موجود در روايات و برخى از آيات
- بى نياز كردن محقق از مراجعه به اسناد در بسيارى از روايات
- اشاره به موارد تقطيع روايات
- تفسير بسياري از آيات قرآني در الوافي
- توجه به سبب صدور احاديث در هنگام تبيين معاني آنها
- تصحيح متون روايات كتب اربعه با استفاده از منابع مختلف روايى
- تصحيح اسناد روايات كتب اربعه
وسائل الشیعه
یکی دیگر از جوامع ارزشمند حدیثی که در دوره متاخران تالیف یافت کتاب تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة است. کتاب وسائل الشیعه از بهترین جوامع روایی شیعه بشمار می آید که شیخ محمدحسن حر عاملی در آن روایات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام را جمع کرده است.
اين موضوع كه شيخ سه بار اين كتاب را از نظر گذرانده و به نگارش درآورده است از نكته هايى است كه سزاوار است هر محقق و نويسنده آن را فراروى خويش قرار دهد. در بيان جايگاه اين كتاب همين بس كه از روزى كه اين سرچشمه به نگارش درآمده منبع و ماخذ تمام مجتهدان و كتاب مرجع عالمانى است كه آخرين مرحله رسيدن به قله اجتهاد را طى مى كنند.
بر اين كتاب از سوى بزرگان تعليقه هاى بسيارى نگاشته شده كه شايد شيخ حر خود نخستين كسى است كه براي ابهام زدايي پيرامون برخي از مطالب آن پيشقدم شده است و «تحرير وسائل الشيعه و تحجر مسائل الشريعه» نامي است كه شيخ حر عاملي بر شرح وسائل الشيعه نهاده است.
از جمله ویژگی های کتاب وسائل الشیعه این است که:
- تمامى احادیث با سند نقل شده و اسناد متعدد احاديث نيز نقل شده است.
- توضيحات مولف در ذيل احاديث، به ويژه در جمع روايات متعارض بسيار سودمند و ارزنده است.
- مولف استنباط خود را از روايات، عنوان ابواب قرار داده و آنجا كه مولف به استنباطى روشن دست نيافته، عنوان باب به صورت فتوا و بيان حكم شرعى نيست.
- احاديث مفصل كه متضمن چند حكم است، تقطيع و هر قطعه در جاى مناسب خود قرار گرفته است.
- اين عمل گرچه در كم كردن حجم كتاب و سرعت تاليف مفيد بوده، اما به عقيده برخى اشكالاتى را در فهم حدیث فراهم مى سازد.
- در ذيل هر باب ارجاع به ابواب مناسب آن دارد.
- نويسنده به طور معمول هر باب را با روايات صحيح و معتبر آغاز مى كند و روايات مرسل يا ضعيف را در پايان مى آورد.
- فوائد نه گانه در پايان كتاب كه به معرفى مصادر و برخى مباحث علوم حديث و رجال پرداخته، يكى ديگر از امتيازهاى اين مجموعه مى باشد.
مستدرک الوسائل
مستدرک الوسائل مستدرکی است که حسین ابن محمدتقی نوری بر کتاب وسائل الشیعه نوشته است.
این کتاب در موضوع احادیث و روایات ائمه اطهار علیهم السلام درباره مسائل و احکام شرعی است که در استدراک وسائل الشیعه شیخ حر عاملی نگاشته شده است. محدث نوری با جمع آوری بیش از 23 هزار روایت که در وسائل الشیعه نیامده اند، خدمت بزرگی در حفظ آثار و روایات اهل بیت علیهم السلام نموده است. کتاب مستدرک الوسائل از مجموعه های روایی معتبر شیعه به شمار می آید که در قرن اخیر نگاشته شده است.
برای اجتهاد و استنباط احکام شرعی، بعد از مراجعه به کتاب وسائل الشیعه و برای جستجوی کاملتر در میان روایات به این کتاب نیز مراجعه می شود تا یقین به عدم معارض حاصل شود. محدث نوری با فحص کامل و جستجوی عمیق خود به بسیاری از منابع کتابهای معتبر روایی دست یافت که در وسائل الشیعه حر عاملی نیامده است. این منابع شامل 75 کتاب روایی معتبر شیعه است که محدث نوری در خاتمه، اعتبار هر یک از آنها را به اثبات رسانده است.
مؤلف روایات فراوانی از کتابهای معتبر روایی شیعه را که در معرض فراموشی بوده اند، جمع آوری کرده و پس از تحقیق در صحت و اعتبار آنها به مجموعه های روایی شیعه اضافه نموده است و بر غنای آنها بیش از پیش افزوده است.
بحارالانوار
سومین جامع حدیثی که در دوره متاخران به ظهور رسید کتاب ارزشمند بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار تالیف علامه محمدباقر مجلسی است.
این کتاب در واقع دایره المعارف بزرگ حدیث، شامل کلیه مباحث اسلامی از تفسیر قرآن و تاریخ گرفته تا فقه و کلام است و از عمده ترین و گسترده ترین جوامع حدیثی شیعه به حساب می آید که روایات کتب حدیث را با نظم نسبتاً کاملی جمع نموده است.
علامه در تفسیر و شرح روایات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، کلام، تاریخ، اخلاق و... استفاده کرده است. وی در نقل مطالب بسیار دقیق عمل کرده و تقطیع در این کتاب جایگاهی ندارد. همچنین امانت در نقل و شیوه نقل مطالب به طور کامل و دقیق رعایت شده است.
در مجموع بحارالانوار جامع ترین کتاب حدیث شیعی است که مطالب آن با نظم منطقی در کنار هم چیده شده اند. بحارالانوار به کتابهای متعدد تقسیم شده و هر موضوع کلی در ضمن یک کتاب قرار گرفته است. هر کتاب نیز دارای ابواب کلی است و در زیر مجموعه هر باب کلی، بابهای جزئی قرار دارد. برخی ابواب جزئی نیز دارای فصلهایی هستند که زیر مجموعه آنها به شمار می روند. شیوه تنظیم مطالب بحار بسیار متأثر از کتاب کافی است؛ البته تفاوتهایی هم در این زمینه دیده می شود.
منابع
- حسین صفره، کتابشناسی کتابهای الوافی، وسائل الشیعة و بحارالأنوار، مجله علوم قرآن و حدیث «علوم حدیث» پاييز 1383-شماره 33.
- حسین صفره تاريخ حديث شيعه در سده هاي دوازدهم و سيزدهم هجري، حسین صفره، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث قم 1385.
- علي‌محمّد ميرجليلي، سيري در کتاب الوافي، [۱] تاریخ بازیابی: 9 مهر 1392.
- کتاب شناسی حدیث شیعه، سایت اندیشه قم.
- محمدرضا ضميري، کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، ص354-356.
