جزء (قرآن)
جزء، نوعی تقسیم‌بندی قرآن كریم است كه مسلمانان برای تسهیل قرائت و حفظ قرآن ابداع كرده‌اند
به غیر از دو تقسیمِ آیه و سوره كه در خود قرآن به آنها اشاره شده[۱]، مشهورترین تقسیمات ابداعی مسلمانان برای قرآن، جزء، حزب، رُبع و ركوع است. در برخی قرآنها و كتابهای علوم قرآنی، تقسیمات دیگری[۲] نیز وجود دارد كه چندان مشهور نیستند.
پاره‌ای از روایات تاریخی، حاكی از آن است كه در دوران پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله، قرآن به بخشهایی تقسیم شده بود. در این تقسیم‌بندی كه بر حسب سوره‌ها صورت گرفته، قرآن هفت حزب بوده است:
حزب اول سه سوره، شامل سوره بقره، سوره آل عمران و سوره نساء؛ حزب دوم پنج سوره، شامل سوره مائده، سوره انعام، سوره اعراف، سوره انفال و سوره توبه؛ حزب سوم هفت سوره، شامل سوره یونس، سوره هود، سوره یوسف، سوره رعد، سوره ابراهیم، سوره حجر و سوره نحل؛ حزب چهارم نه سوره، شامل سوره اسراء، سوره كهف، سوره مریم، سوره طه، سوره انبیاء، سوره حج، سوره مؤمنون، سوره نور و سوره فرقان؛ حزب پنجم یازده سوره، شامل سوره شعراء، سوره نمل، سوره قصص، سوره عنكبوت، سوره روم، سوره لقمان، سوره سجده، سوره احزاب، سوره سبا، سوره فاطر و سوره یس؛ حزب ششم سیزده سوره، شامل سوره صافات، سوره ص، سوره زمر، سوره غافر، سوره فصلت، سوره شوری، سوره زخرف، سوره دخان، سوره جاثیه، سوره احقاف، سوره محمد، سوره فتح و سوره حجرات؛ و حزب هفتم (حزب مفصَّل)، از سوره ق تا آخر قرآن[۳]، البته طبق برخی روایات شیعی، حزب مفصّل 67 یا 68 سوره آخر قرآن را شامل می‌شده است.[۴]
ظاهراً در آن زمان هر مسلمانی، به فراخور حال خود برای تلاوت یا حفظ روزانه قرآن از تقسیم‌بندی خاصی استفاده می‌كرده است. این تقسیم‌بندی ها فردی بوده و به احتمال زیاد یكسان نبوده است.[۵] مثلاً، از امام جعفرصادق علیه‌السلام نقل شده كه مصحف ایشان چهارده جزء داشته است.[۶]
در سده اول هجری، در دوره حجاج بن یوسف (متوفی 95)، قرآن بر اساس تعداد حروفش به دو، سه، چهار و هفت بخش تقسیم شد .[۷] پس از حجاج، دیگران به پیروی از شیوه او در تقسیم قرآن، تقسیمات دو، سه، چهار، پنج، شش، هفت، هشت، نه و ده جزئی قرآن را ابداع كردند.[۸] ابن‌جوزی[۹] تقسیمات جزئی‌تری را هم ذكر كرده است. ظاهراً غرض اصلی از همه این تقسیمات، تعیین مقداری از قرآن بوده كه یك مسلمان باید روزانه قرائت كند.[۱۰] ابن‌ندیم[۱۱] نام برخی كتابهایی را كه در قرنهای دوم و سوم هجری در این باره تألیف شده، آورده است.
بعدها برای سهولت بیشتر، قاریان و حافظان تقسیم سی جزئی قرآن را بكار بستند. این تقسیم بنابر قول ابن‌المنادی (متوفی 336) مبتنی بر تعداد حروف بوده ولی بعداً مردم تقسیم‌بندی شصت‌گانه را بر مبنای كلمات ابداع كردند. تقسیمات دیگری هم كه از این تقسیم‌بندی شصت‌گانه نشئت گرفته مبتنی بر تعداد كلمات است.[۱۲] در همگی این تقسیمات از واژه جزء استفاده شده است.
جزء در لغت به معنای بخش و بعض است[۱۳] و در اصطلاح علوم قرآنی به بخش معینی از قرآن اطلاق می‌شود.[۱۴] در گذشته، اصطلاحهای جزء و حزب و ورد به یك معنا بكار می‌رفته است.[۱۵]
در روزگار ما، قرآن را به سی قسمت تقسیم می‌كنند و به هر قسمت جزء می‌گویند. اندازه جزءها با یكدیگر مساوی نیست، چه این تقسیم‌بندی بر اساس شماره كلمات صورت گرفته است. سخاوی[۱۶] تقسیم قرآن را به سی جزء، در اصل مأخوذ از تقسیم شصت جزئی قرآن و مبتنی بر تعداد كلمات دانسته و گفته كه همین امر موجب تفاوتهایی در اندازه جزءها شده است. منشأ این تقسیم‌بندی سی‌گانه به درستی معلوم نیست. كهن‌ترین تقسیم‌بندی سی جزئی به درخواست منصور عباسی[۱۷] و به دست ابوعثمان عمرو بن عُبَید (متوفی 144) صورت گرفت.[۱۸] این تقسیم در اصل 360 بخشی بوده و هر دوازده بخش آن یك جزء محسوب می‌شود. سزگین[۱۹] كتابی با نام اجزاء ثلاث مائة و ستون را به وی نسبت داده كه شاهدی بر این امر است. چون این تقسیم‌بندی با تقسیم‌بندی سی جزئی كنونی مطابق است ــ جز در هفت مورد كه اندك اختلافی دارد.[۲۰] به نظر می‌رسد كه تقسیم‌بندی سی جزئی فعلی همان تقسیم‌بندی سی‌گانه زمان منصور باشد.
پانویس
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به سوره بقره: 106؛ سوره توبه: 124؛ سوره محمد: 20.
- ↑ نظیر وِرد، ثُمن، مَنزِل، قیراط و نَقْزَه
- ↑ ابن‌حنبل، ج4، ص9؛ ابن‌ماجه، ج1، ص427ـ428؛ زركشی، ج1، ص247ـ248.
- ↑ رجوع کنید به عیاشی، ج1، ص25؛ كلینی، ج2، ص601.
- ↑ رجوع کنید به ابن ابی داوود، ص131.
- ↑ رجوع کنید به كلینی، ج 2، ص617ـ618.
- ↑ ابن ابی‌داوود، ص132ـ133.
- ↑ همان، ص133ـ135، 139ـ144.
- ↑ ص259ـ277.
- ↑ ابیاری، ج1، ص380.
- ↑ ص39.
- ↑ سخاوی، ج1، ص377ـ378.
- ↑ ابن‌منظور، ذیل واژه.
- ↑ سخاوی، ج1، ص313.
- ↑ همانجا.
- ↑ ج1، ص354.
- ↑ حك: 136ـ158.
- ↑ همان، ج1، ص378ـ379.
- ↑ ج1، ص597.
- ↑ رجوع کنید به همان، ج1، ص379ـ415.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، جلد 10، ذیل مدخل جزء از حمیدرضا مستفید و ابوالفضل والازاده، در دسترس در پایگاه دانشنامه جهان اسلام.
