الاحتجاج (کتاب)
 | |
| نویسنده | احمد بن علی طبرسی |
| موضوع | کلام/مناظرات شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تحقیق | ابراهیم بهادری |
|
| |
کتاب «الإحتجاج على اهل اللّجاج» تألیف احمد بن علی طبرسی (از علمای شیعه در قرن ششم قمری)، مشتمل بر احتجاجات و مناظرات معصومین (علیهم‌السلام) و بزرگان شیعه با مخالفان، در موضوعات مختلف دینى است. «الاحتجاج» از کتب معتبری است که علما به آن اعتماد داشته و روایات آن را نقل می‌کنند.
مؤلف
گرچه سال ولادت و وفات احمد بن علی طبرسی دقیقاً مشخص نیست، اما مسلم است که او از علمای قرن ششم هجری و معاصر أمین الاسلام طبرسی مؤلف تفسیر مجمع البیان (م ۵۴۸ ق) بوده است و هر دو از مشایخ ابن شهرآشوب مازندرانی (م ۵۸۸ ق) می‌باشند.
اکثر صاحبان خبر و اندیشه، ابومنصور طبرسی را فقیه بافضیلتی دانسته و او را در زمره فقهای نامدار عصر خویش، نام برده‌اند.
تألیفات دیگر ابومنصور طبرسی عبارتند از: تاریخ الائمه، فضل الزهراء، الکافی فی الفقه، کتاب الصلاة، مفاخر الطالبیّه.
انگیزه نگارش
ابومنصور طبرسى در عصرى مى زیست که قلمرو پهناور جامعه اسلامى، دوران تعصب، شدت اختلافات دینى و غلبه متعصبان و خشونت سیرتان را پشت سر مى نهاد. در آن زمان بحث هاى تند و خشن و مشاجرات مذهبى فراگیرى بین علماى مذاهب صورت مى گرفت که در برخى مواقع به ستیز و خونریزى دسته هاى مختلف منتهى مى گشت. با توجه به غلبه تفکر سنی در ایران و آمیختگى اش با ساختار حاکمیت، هجمه کلامى شدیدى بر علیه شیعه امامیه تدارک شده بود.
در برابر این هجوم گسترده و گستاخى دور از منطق، سکوت و انزوا در زندگانى اغلب دانشمندان شیعى حکمفرما بود و جز چند حرکت خاصى ـ که از عبدالجلیل قزوینى رازى و امین الاسلام طبرسى به یادگار مانده است ـ واکنشى از سوى چهره هاى شیعى مشاهده نمى شد. از این رو، احمد بن على طبرسى با تدوین کتاب «الاحتجاج» پیروان مکتب شیعه را به پیروى از منش پیشوایان دین وا داشت، او چنین مى نویسد: «... آنچه مرا بر تألیف این کتاب برانگیخت، مسامحه و سستى دانشمندان و اصحاب ما بود که خاموشى و انزوا و سکوت اختیار کرده و از مقام احتجاج و جدال با مخالفین و اهل ادیان باطل کناره گیرى نموده اند، و تصور مى کنند که پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) و ائمّه اطهار (علیهم السلام) نیز مانند ایشان پیوسته سکوت و کناره گیرى نمودند و براى پیروان و شیعیان خود هم اجازه مجادله و احتجاج را نداده اند. بلکه برخى از آنان معتقد هستند که احتجاج و گفتگو با صاحبان ادیان باطل ممنوع است. لذا تصمیم گرفتم احتجاج هایى را که از پیشوایان بزرگ اسلام در مقابل مخالفان و طوایف مختلف بیان شده است را جمع آورى کرده و در این کتاب به رشته تحریر در آورم.»
معرفی اجمالی کتاب
این کتاب شامل بحث‌ها و استدلال‌های معصومین علیهم‌السلام و بزرگان دین با مخالفان در موضوعات مختلف کلامی و سایر موضاعات دینی می‌باشد.
کتاب با آیات و روایاتی که به بحث و استدلال با مخالفین ترغیب می‌کنند شروع شده و اجر و ثواب حمایت‌کنندگان از دین خدا را بیان می‌کند. سپس احتجاجات پیامبر اسلام و ائمه اطهار علیهم‌السلام را به ترتیب ذکر کرده و در بین آنها گاهی استدلال‌ها و بحث‌های اصحاب و اهل بیت علیهم‌السلام را نیز آورده است و در پایان، توقیعات امام عصر علیه‌السلام را در پاسخ به سؤالات و مشکلات شیعیان ذکر کرده است.
الاحتجاج از کتب معتبری است که علماء به آن اعتماد داشته و روایات آن را نقل می‌کنند. تنها اشکال این کتاب، مرسله بودن و عدم ذکر سند در اکثر روایات آن است. از این رو ممکن است این مطلب عنوان گردد که اکثر مناظرات مطرح شده در کتاب مستند نیست و در اعتبار آن خدشه وارد است. ابومنصور طبرسى در مقدمه کتاب الاحتجاج، اشکال فوق را چنین پاسخ گفته است:
«... آنچه در این کتاب از روایات و اخبار نقل مى شود، از ذکر سند آنها صرفنظر نمودم، خواه به سبب وجود اجماع بر آن، و یا به دلیل اشتهار آن در کتابها بین موافق و مخالف. البته چون روایاتى که از حضرت عسکرى(علیه السلام) نقل مى شود، از جهت شهرت در مرتبه احادیث دیگر نبود، لذا در حدیث اول سند خود را ذکر نمودم و سند من در تمام آن احادیث که از تفسیر امام عسکرى(علیه السلام) بیان شده به همین صورت مى باشد.»
طبرسی در ادامه می افزاید: «مسائل اختصاصى (اعتقادی) از مسائل فرعى عملى (احکام) متفاوت است، با توجه به آنکه در مسائل فرعى، یقین به جهت لازم نیست و عمل در آن شرط است، اما در مسائل اعتقادى یقین شرط است که آن در گرو قوه برهان و جهت خواهد بود که با تلاش انسان آشکار مى گردد و لذا در آن فرقى بین مسند و مرسل نیست.»
احتجاج در نظر عالمان
صاحبان اندیشه و نظر، از کتاب «الاحتجاج» به نیکى یاد کرده اند، به گونه اى که این گنجینه در طول قرن هاى گذشته همواره مرجعى مناسب و مورد اطمینان بشمار مى رفته است.
- سید بن طاووس بر این کتاب و بر مؤلفش درود فرستاده و مطالعه آن را به پسرش توصیه کرده است.
- شیخ حر عاملى آن را نیکو و داراى فوائد بسیار مى داند، و در خاتمه کتاب وسائل، این کتاب را در ردیف آثار مورد اعتماد معرفى کرده است.
- علامه مجلسى، الاحتجاج را با وجود آنکه بیشتر اخبار آن مرسل است، کتابى معروف شمرده است.
- سید محمدباقر خوانسارى مدعى است که الاحتجاج کتابى معتبر و بین طائفه امامیه معروف است.
- آقا بزرگ تهرانى این کتاب را از آثار معتبرى مى داندکه علماى بزرگ همچون علامه مجلسى و شیخ حُرّ عاملى بدان اعتماد کرده اند.
- شیخ عباس قمى الاحتجاج را کتابى معروف و داراى فوائد بسیار دانسته که اصحاب و بزرگان شیعه بدان روى آورده اند.
- علامه حسن زاده آملى، الاحتجاج طبرسى را «کتاب کلامى اصیل، حاوى منطق حق وسائط فیض الهى» مى داند.
- آیت الله جوادى آملى درباره این کتاب چنین مى نگارد: «ابومنصور طبرسى براى اینکه تفکر کلامى مهجوره، از علم به عین آید و از گوش به آغوش، تدّبر جامع در قرآن و سنت معصومین(علیهم السلام) کرد، و چنین استنباط نمود که پیام ثقلین دو چیز است، یکى آنکه رهبران فکرى امت اسلامى جز احسن نگویند و دیگر آنکه رهروان فرهنگى نیز جز احسن نپذیرند، و چون پیروى رهروان، مسبوق به رهنمود رهبران است، لذا عصاره اى از برهان و جدال احسنِ مأثور از قرآن و عترت را ارائه نمود تا جامعه اسلامى که تمدن او در تدین معقول و مقبول او است از تحجر برهد و به تعقل برسد.»
وضعیت کتاب
کتاب الاحتجاج طبرسى توسط برخی علمای شیعه به فارسی ترجمه شده است، از جمله: ملا فتح الله کاشانی (بنام کشف الاحتجاج)، علی بن حسن زواری و عمادالدین قاری استرآبادی.
همچنین شرح‌هایی هم به وسیله ملا فتح الله کاشانی، سید نعمت الله جزایری (به نام قاطع الحاج) میرزا ابوالحسن بحرانی و سید احمد بن محمد حسینی مختاری بر آن نوشته شده است.
این کتاب در یک جلد به زبان عربی با مقدمه استاد جعفر سبحانی و با تحقیق ابراهیم بهادری و محمد هادی توسط انتشارات اسوه نیز به چاپ رسیده است.
منابع
- حافظ فرزانه، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، سایت اندیشه قم.
- "احمد طبرسی"، سایت فرهیختگان تمدن شیعه، محمدباقر پورامینى.
