آخر الزمان

آخرالزمان اصطلاحی است که در فرهنگ ادیان مختلف برای واپسین دوره زندگی بشر به کار رفته است. این دوره از زندگی بشر با اتفاقات مهمی از جمله جنگها و درگیری های بزرگ و حوادث طبیعی سهمگین و سقوط اخلاق و انسانیت همراه خواهد بود و در نهایت به ظهور منجی و برقراری صلح و امنیت در جهان ختم می شود.

آخر الزمان از بعثت تا ظهور حضرت مهدی (عج)

روایات حاکی از پیوند آخرالزمان و مهدویت است و در بیشتر روایات، آخرالزمان به دوره پایانی که با ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مقارن است، اطلاق شده است. به عنوان نمونه روایات زیر از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله:

• آن حضرت خطاب به حضرت علی ‌علیه السلام فرمود: «اَلا اُبَشِّرُکَ اَلا اُخْبِرُکَ یا عَلِیُّ فَقالَ: بَلی یا رَسُولَ‌اللَّهِ فَقالَ کانَ جَبْرَئیلُ عِندی آنِفاً وَاَخْبَرَنی اَنَّ القائِمَ الَّذِی یَخْرُجُ فِی آخِرِالزَّمانِ فَیَمْلَأُ الاَرْضَ عَدْلاً کَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَجَوراً مِنْ ذُرّیَّتِکَ مِنْ وُلْدِالحُسَیْنِ»؛ «ای علی! آیا تو را بشارت ندهم؟ آیا تو را خبر ندهم؟ عرض کرد: بله، یا رسول اللّه! آن حضرت فرمود: هم اینک جبرئیل نزد من بود و مرا خبر داد قائمی که در آخِرُالزّمان ظهور می‌کند و زمین را پر از عدل و داد می‌سازد - همان گونه که از ظلم و جور آکنده شده - از نسل تو و از فرزندان حسین ‌علیه السلام است».

• «لاتَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی یَقُومَ قائِمٌ لِلحَقِّ مِنَّا وَذلِکَ حِینَ یَأذَنُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ وَمَنْ تَبِعَهُ نَجا وَمَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ هَلَکَ...»؛ «قیامت برپا نمی‌شود تا این که قیام کننده‌ای به حق از خاندان ما قیام کند و این هنگامی است که خداوند به او اجازه فرماید و هر کس از او پیروی کند، نجات می‌یابد و هر کس از او سرپیچد، هلاک خواهد شد».

• «وَلا تَنْقَضِی الاَیَّامُ حَتّی یَمْلِکُ رَجُلٌ مِنْ اَهْلِ بَیْتِی یُواطِی‌ءُ اِسمُهُ اِسْمی»؛ «روزها منقضی نگردد تا این که مردی از اهل ‌بیت من بر زمین حکومت کند که همنام من است».

برخی روایات بعثت پیامبر خاتم را سرآغاز دوره «آخرالزمان» دانسته است. دلیل این مطلب آن است که از نگاه اسلام، تمام نبوت‌ها و شرایع پیشین، مقدمه و پیش درآمد شریعت ختمیّه‌اند. و دین با پشت سر گذاشتن مراحل مختلف در نهایت توسط پیامبر خاتم در کامل‌ترین شکل خود به بشر عرضه شد که تعیین امام علی علیه السلام و مشخص شدن خط امامت در روز غدیر آخرین حلقه آن است:

«الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا؛ امروز کفرپیشگان از [شکست] دین شما ناامید شده اند؛ بنابراین از آنان مترسید و از من بترسید. امروز [با نصبِ علی بن ابی طالب به ولایت، امامت، حکومت و فرمانروایی بر امت] دینتان را برای شما کامل، و نعمتم را بر شما تمام کردم، و اسلام را برایتان به عنوان دین پسندیدم.»

از این نظر بعثت پیامبر اکرم شروع دوره آخر الزمان است که نسخه کامل دین الهی به واسطه آن ظهور پیدا می کند. اما تحقق و پیاده سازی کامل دین الهی پس از ظهور حضرت مهدی عج اتفاق می افتد که همان وعده الهی مورد بشارت در سوره نور است:

«وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَىٰ لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ؛ خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در زمین جانشین [دیگران] کند، همان گونه که پیشینیان آنان را جانشین [دیگران] کرد، و قطعاً دینشان را که برای آنان پسندیده به سودشان استوار و محکم نماید، و یقیناً ترس و بیمشان را تبدیل به امنیت کند، [تا جایی که] فقط مرا بپرستند [و] هیچ چیزی را شریک من نگیرند. و آنان که پس از این نعمت های ویژه ناسپاسی ورزند [در حقیقت] فاسق اند.».

از مهمترین ویژگی های این دوره خلوص از شرک و دستیابی به توحید حقیقی (يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا) است. به همین خاطر در روایات آمده است سوره توحید و شش آیه آغازین سوره حدید که آیات توحیدی اند، توسط اقوامی در آخرالزمان درک می گردد.

نشانه‌ها و رخدادهای مهم آخرالزمان

ختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام تحقق یافت، نخستین نشانه پایان تاریخ به شمار می‌رود؛ لذا مفسران، مقصود از نشانه‌های قیامت‌ را در آیه ذیل، بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله دانسته‌اند که نسبت به عمر جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد: «فَهَل یَنظُرونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأتِیَهُم بَغتَهً فَقَد جَاءَ أَشراطُها».

در آخرالزمان وقایع فراوان دیگری نیز پیش‌بینی شده که بیشتر به دوره پایانی آن (مقارن با ظهور مهدی) مربوط می‌شود.

بحران معنویّت

پیش از ظهور امام‌ زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف جوّ حاکم بر جهان؛ جوّ ستم، گناه و فساد خواهد بود. «اِقتَربَ لِلنَّاسِ حِسابُهُم و‌هُم فِی غَفلَة مُعرِضون». (سوره انبیاء/21، 1) در این آیه، مردم آخرالزمان به غفلت و اعراض از خداوند متّصف شده‌اند.

در روایات نیز منظور از‌ اشراط الساعة که در آیه 18 سوره محمد/47 به‌ آن اشاره شده، رواج بیش از حد کفر، فسق‌ و‌ ظلم دانسته و موارد متعددی از آن بر‌شمرده شده است.

وقوع اختلاف‌ها و درگیری‌های بسیار

یکی از نشانه‌های آخرالزمان، اختلاف‌ها و درگیری‌های فراوان میان گروه‌های گوناگون است: «فَاختَلفَ الأَحزابُ مِن بَینهِم فَویلٌ لِلَّذینَ کَفَروا‌مِن مَشهَدِ یَوم عَظِیم». (سوره مریم/19، 37) روایات این آیه را به ظهور فرقه‌های مختلف در‌ جهان اسلام مربوط دانسته‌اند که در آخرالزمان پدید آمده، موجب اختلاف‌های بسیار خواهند‌ شد.

آیه «یَلبِسَکُم شِیَعًا و یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض» ‌(سوره انعام/6‌، 65) نیز به وقوع اختلاف‌ها و قتل و کشتار در آخرالزمان تفسیر شده است. بر‌ اساس روایتی، آیه «ولَنبلونَّکم بشیء مِن الخَوف و الجُوع و نَقص من الأَمولِ والأَنفُس...» (سوره بقره/2، 155) به ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار در آخرالزمان اشاره دارد.

ظهور دجّال

در هر سه دین آسمانی یهود، مسیحیت و اسلام ظهور فاسدترین و مخرب‌ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است.

دجّال که تجسّم کفر، فریب و گمراهی است. در آخرالزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش خویش می‌خواند. برخی از مفسّران، تفسیر آیه «لَخلقُ السّموت والأرض أکبر من خلق النّاس» (سوره غافر/40، 57) را به ظهور دجال ناظر دانسته‌اند که در دید مردم، عظیم‌ترین موجود جلوه می‌کند؛ در حالی که خداوند او را از بسیاری مخلوقات دیگر کوچک‌تر می‌شمارد. سرانجام این پدیده به دست حضرت عیسی علیه السلام محو و نابود خواهد شد.

وقوع مصائب

برخی از آیات عذاب بر کافران و گنه‌کاران آخرالزمان که نزول عذاب را انکار می‌کنند؛ تطبیق داده شده است: «إن أتکُم عَذابُهُ بَیَتاً أَو نَهاراً مَاذَا یَستَعجِلُ مِنهُ المُجرِمونَ». (سوره یونس/10، 50) «فَإِذا نَزلَ بِسَاحَتهِم فَساءَ صَباحُ المُنذرین». (سوره صافات/37، 177)

با استفاده از آیه 65 سوره انعام/6 برخی از این عذاب‌ها بدین شرح گزارش شده‌اند: صدایی هراسناک و دود در آسمان و حاکمان ستمگر «قُل هُو القادِرُ عَلی أَن یَبعَثَ عَلیکُم عَذاباً مِن فَوقِکُم»، فرورفتن برخی انسان‌ها در زمین «أَو مِن تَحتِ أَرجُلِکُم» اختلافات بسیار در دین، «أَو یَلبِسَکُم شِیَعاً» قتل و کشتار «و‌ یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض».

در این دوره زمانی، ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار نیز بسیار رخ خواهد داد: «وَلَنبلُونَّکُم بِشَیء مِنَ الْخَوفِ والْجُوعِ و نَقص مِن الأَمولِ وَالأَنفُس...‌».

خروج سفیانی

بیشتر مفسران، از ظهور لشکری طغیان‌گر که آخرالزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از مکه، گرفتار عذاب الهی می‌شوند، خبر داده و آیه «ولَو تَری إِذ فَزِعُوا فَلاَ فَوتَ وأُخِذوا مِن مَکان قَرِیب» (سوره سبا/34، 51) را درباره آن لشکر دانسته‌اند.

در روایات شیعه و سنی نام رهبر این لشکریان، سفیانی ذکر شده است. آیه «أَفأَمِنَ الَّذینَ مَکَروا السَّیَِّاتِ أَن یَخسِفَ اللّهُ بِهِمُ الأَرضَ...‌» ([[سوره نحل/16، 45) نیز که توطئه‌گران را به فرورفتن در زمین تهدید می‌کند، بر لشکر سفیانی تطبیق داده شده است.

آیه «...ءَامِنوا بِما نَزَّلنا مُصَدِّقًا لِما مَعَکُم مِن قَبلِ أَن نَطمِسَ وُجوهًا فَنَرُدَّها عَلی أَدبارِهَا». (سوره نساء/4، 47) نیز درباره بازماندگان لشکر سفیانی تأویل شده که صورت‌هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار می‌گیرد.

ندای آسمانی

بنابر روایات شیعه، جبرئیل نخستین کسی است که با امام‌ زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بیعت و با صدایی بلند به گونه‌ای که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت می‌کند: «أَتی أَمرُ اللّهِ فَلاَ تَستَعجِلُوهُ»؛ فرمان خدا رسید؛ پس دیگر شتاب مکنید. (سوره نحل/16، 1) آیه «وَاستَمِع یَومَ یُنادِ المُنادِ مِن مَکان قَریب × یَومَ یَسمَعونَ الصَّیحَةَ بِالحَقِّ ذلِکَ یَومُ الخُروجِ» (سوره ق/50‌، 41 و 42) نیز درباره این حادثه، تأویل شده است.

ظهور منجی بزرگ بشر

مهم‌ترین رخداد آخرالزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان برای رهایی انسان‌ها است: «جَاءَالحَقُّ و زَهقَ البطِلُ إِنَّ البطِلَ کانَ زَهوقًا». (سوره اسراء/17، 81) این آیه که از پیروزی چشم‌گیر حق بر باطل سخن می‌گوید، در روایات به ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تأویل شده است. آیه 148 سوره بقره/2 «أَینَ ماتَکونُوا یَأتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعًا» نیز بر یاران نخستین مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف که خداوند آنان را گرداگرد حضرت حاضر می‌سازد، تطبیق داده شده‌ است.

آیه «فَإِن یَکفُربِها هؤُلاَءِ فَقَد وَکَّلنا بِها قَومًا لَیسوا بِها بِکفرین». (سوره انعام/6‌، 89) نیز چنین است.

نزول عیسی علیه السلام

یکی از رخدادهای آخرالزمان، فرود آمدن حضرت عیسی علیه السلام از آسمان است: «و‌إِنَّه لَعِلمٌ لِلسَّاعَةِ فَلاتَمتَرُنَّ بِها» (سوره زخرف/43، 61)، «وإِن مِن أَهلِ الکِتبِ إِلاَّ لَیُؤمِنَنَّ بِه قَبلَ مَوتِهِ». (سوره نساء/4، 159) مفسران با استفاده از این آیات، ظهور دوباره عیسی علیه السلام در آخرالزمان را پیش‌بینی کرده‌اند و در روایات نیز تصریح شده که وی در بیت‌المقدّس به نماز جماعت امام‌ زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف اقتدا و در جنگ‌های ایشان نیز شرکت خواهد کرد. بر اساس این تفسیر، فرود آمدن حضرت عیسی علیه السلام از آسمان، یکی از نشانه‌های نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی علیه السلام در آخرالزمان که یکی از فرماندهان امام‌زمان به شمار می‌رود، خبر داده شده است.

خروج جنبنده‌ای از زمین

قرآن با رمز و ابهام از خروج جنبده‌ای حکایت می‌کند که هنگام رویگردانی مردم از معنویت از زمین خارج شده با مردم سخن می‌گوید. «و‌إِذا وَقعَ القَولُ عَلَیهِم أَخرَجنا لَهُم دابَّةً مِنَ الأَرضِ تُکَلِّمُهُم أَنَّ النَّاسَ کَانوا بَِایتِنا لاَیُوقِنون». (سوره نمل/27، 82)

در تفاسیر، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده که تا حدّ بسیاری غیرواقعی و بی‌اساس به نظر می‌رسد و در ظاهر برگرفته از منابع اسرائیلی است.

هجوم یأجوج و مأجوج

قومی وحشی و فاسد با تخریب سدّ ذوالقرنین، در اندک زمانی سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد تا آن که بنابر روایات در عصر ظهور مهدی به طور کلی از بین خواهد رفت.

«حَتَّی إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و مَأجوجُ و هُم مِن کُلِّ حَدَب یَنسِلون». (سوره انبیاء/21، 96) برخی یأجوج و مأجوج را یکی از نژادهای انسانی با صفات ظاهری خاص یا موجوداتی خارق‌العاده دانسته‌اند که از پشت مانعی مادی خارج شده، به کشتار مردم و تخریب منابع طبیعی خواهند پرداخت.

برخی دیگر نیز آنان را نمادی از یک تمدن مادی مخرب شمرده‌اند که سدّ معنویِ ساخته شده بدست پیامبران را منهدم و حیات طبیعی و معنوی را بر کره زمین تهدید خواهد کرد؛

در هر حال بیشتر مفسران با استناد به آیه «وَ تَرَکنَا بَعضَهُم یومَئِذ یَموجُ فِی بَعض و نُفِخَ فِی‌الصُّورِ فَجَمَعنهم جَمعًا» (سوره کهف/18، 99) که بنابر قول مشهور به هجوم آنان اشاره داشته و بی‌درنگ از قیامت سخن به میان آورده، آن را از نشانه‌های متصل به قیامت شمرده‌اند و سخن از بازگشت برخی اقوام گذشته را هنگام خروج یأجوج و مأجوج مربوط به قیامت دانسته‌اند: «و‌حَرَامٌ عَلی قَریَة أَهلَکنها أَنَّهُم لاَیَرجِعونَ × حَتَّی إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و..‌.» (سوره انبیاء/21، 95 و 96) برخی دیگر این حادثه را به استناد روایات بسیار به دوران ظهور مربوط دانسته و اشاره به بازگشت برخی اقوام را به مسأله «رجعت» ارتباط داده‌اند.

رجعت

در آخرالزمان برخی از نیکوکاران و بدکاران زمان‌های گذشته، دوباره زنده می‌شوند. «وَ یَومَ نَحشُرُ مِن کُلِّ أُمَّة فَوجاً مِمَّن یُکَذِّبُ بَِایتِنا». (سوره نمل/27، 83) این آیه فقط به برانگیخته شدن عدّه‌ای از مکذبان و نه همه آن‌ها اشاره کرده؛ بدین جهت روایات و مفسران شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته‌اند که عده‌ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده. هر یک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید.

مرگ و زندگی دوباره: «رَبَّنا أَمَتَّنا اثنَتَینِ و أَحیَیتَنَا اثنَتَینِ» (سوره غافر/40، 11)، عذاب پیش از عذاب بزرگ: «و‌لَنُذیقَنَّهُم مِنَ العَذابِ الأَدنَی دُونَ العَذابِ الأَکبَر» (سوره سجده/32، 21)،

ظهور بندگان پیکارجو پیش از قیامت: «فَإِذا جاءَ وَعدُ أُولهُما بَعَثنا عَلَیکُم عِباداً لَنا أُولِی بَأس شَدید».(سوره اسراء/17، 5)،

میثاق پیامبران با خداوند برای ایمان آوردن و یاری رساندن به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله: «و‌ إِذ أَخَذَ اللّهُ مِیثقَ النَّبِیّینَ... لَتُؤمِنُنَّ بِه ولَتَنصُرنَّهُ» (سوره آل‌ عمران/3، 81)

و منت الهی بر مستضعفان تاریخ: «و‌ نُریدُ أَن نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ استُضعِفوا فِی الأَرضِ و نَجعلَهُم أَئِمَّةً و نَجعَلَهُم الورِثین». (سوره قصص/28، 5)

همگی به رجعت، تفسیر و تأویل شده‌اند؛ با این حال در تفسیر آیات پیشین، آرای دیگری نیز گفته شده است.

صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان

پس از پیروزی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و یارانش، آرامش و معنویّت بر جهان حاکم خواهد شد: «وَعَدَاللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا... وَلَیُبدِّلَنَّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمناً...‌» (سوره نور/24، 55)، «إِنَّ الأَرضَ لِلّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ والعقِبَةُ لِلمُتَّقین» (سوره اعراف/7، 128)، «و‌قتِلوهُم حَتَّی لاَتَکونَ فِتنةٌ و یَکونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّه» (سوره انفال/8‌،‌ 39)، «لِیُحِقَّ الحَقَّ و یُبطِلَ البطِلَ». (سوره انفال/8‌، 8)

این آیات و آیات دیگر که از میراث‌بری صالحان و مستضعفان و جانشینی آنان در زمین یاد می‌کند (سوره انبیاء/21، 105 و سوره اعراف/7، 137 و سوره قصص/28، 5) همگی بیان‌گر این واقعیتند که سرنوشت این جهان پس از جهادی الهی به امامت امام‌ زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویت بسر خواهند برد.

افزون بر این تحقق کامل آیات «وَلَه أَسلَمَ مَن فِی‌السَّموتِ والأَرضِ» ([[سوره آل‌ عمران/3، 83) و «یُحیِ الأَرضَ بَعدَ مَوتِها» (سوره حدید/57‌، 17) و «الیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفروا مِن دِینِکُم فَلاتَخشَوهُم وَاخشَون» (سوره مائده/5‌، 3) و «یَومئذ یَفرُح‌المؤمِنونَ × بِنَصرِاللّهِ...» (روم/30، 4‌و 5) نیز در این دوره زمانی دانسته شده است.

در آن هنگام، همه نعمت‌های آسمان و زمین بر آن‌ها نازل و از آسایش و سعادت کامل بهره‌مند خواهند شد: «لَفَتحنَا عَلیهِم بَرکت مِنَ السَّماءِ والأَرضِ...‌». (سوره اعراف/7، 96) چون این مردم در سایه حکومت حضرت مهدی به بالاترین حد رشد و بلوغ می‌رسند، بدین ترتیب خلافت انسان بر زمین به کامل‌ترین حدّ خود خواهد رسید؛ در عین حال وجود مقدس امام معصوم (امام مهدی یا امامان دیگر هنگام رجعت) تا قیامت در دنیا حضور داشته، جامعه انسانی هیچگاه از حضورشان بی‌نیاز‌ نمی‌شود.

آخرالزمان در مکاتب بشری

بشر به مقتضای حبّ ذات و طبیعت جستجوگر خود، همواره به سرانجام دنیا می‌اندیشیده است. همه ادیان الهی و بیشتر مکاتب بشری، درباره پایان تاریخ اظهارنظر کرده‌اند. در همه پیش‌گویی‌های مربوط به آخرالزمان، خبرهای وحشتناک و نگران‌کننده‌ای وجود دارد؛ ولی اغلب بر این امر اتفاق نظر است که پایان کار بشر، روشن و سعادت‌آمیز است.

در تمام فرقه‌ها و مذاهب اسلامی، کم و بیش سرانجام سعادت‌مند بشر پیش‌بینی شده است. در متون زرتشتی (از آیین‌های باستان) به صراحت از دوره طلایی بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوب‌ها و بلاهای بسیار مسبوق خواهد بود و با ظهور واپسین منجی (سوشیانس) محقّق می‌شود.

در آیین هندوان نیز هر دوره انسانی به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن مظهر غروب و افول تدریجی معنویت اولیه است و از آن، به عصر ظلمت (Kali Yuga) تعبیر می‌شود؛ سپس منجی بشر ظاهر و با فروپاشی جوامع انسانی و از بین رفتن شرارت‌ها، دوره‌ای نو آغاز می‌گردد. در متون بودایی نیز از این دوره، سخن به میان آمده است.

در ادیان ابراهیمی، بیش از آیین‌ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در عهد عتیق، برقراری سعادت و عدالت در سرتاسر جهان پیش‌بینی شده که به وسیله «مشیح» محقّق می‌شود.

در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده و مکاشفه یوحنا به طور کامل به حوادث ناگوار آخرالزمان، اختصاص یافته و در پایان آن به برقراری صلح و آرامش جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است. در میان مکاتب بشری، پیش‌بینی «مارکس» از مدینه کمونیستی همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از جامعه بی‌طبقه و بی‌نیاز از دولت را ارائه می‌دهد. پیش‌بینی‌های «رنه‌گنون» (عبدالواحد یحیی) از افول و فروپاشی تمدّن مادی غرب و ظهور مجدد حق و حقیقت که با نظر به داده‌های آیین‌های باستان و ادیان ابراهیمی ارائه شده، خبر می‌دهد.

نظریه پایان تاریخ «فوکویاما» پیروزی نهایی نظام غربی و حاکمیت ابدی آن بر سرتاسر جهان را پیش‌بینی کرده است و نظریه «برخورد تمدن‌ها» از «هانتنگتون» جنگ جهانی تمدن‌ها و نظم جهانی‌ نوی بر اساس مرزهای تمدنی را در پایان این دوره از جهان، پیش‌بینی می‌کند.

منابع

• على معمورى، آخرالزمان، دايرة المعارف قرآن کریم، ج1، مرکز فرهنگ و معارف قرآن.
• موعودنامه (فرهنگ الفبایی مهدویت)/ مجتبی تونه ای/ انتشارات مشهور/ ص 34.
• فرهنگ نامه مهدویت، خدامراد سلیمیان/ بنياد فرهنگي مهدي موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف/ ص 4.