روض الجنان و روح الجنان (کتاب)

نویسنده	جمال الدین شیخ ابوالفتح رازی
موضوع	تفاسیر شیعه
زبان	فارسی
تعداد جلد	20
مصحح‌: محمدجعفر ياحقي‌
مصحح: محمدمهدي‌ ناصح‌
روض الجنان و روح الجنان

مؤلف

حسین بن على خزاعى نیشابورى، معروف به ابوالفتوح رازى.(م 552 ق)

زندگی‌نامه و اظهارنظرها

تاریخ ولادت و وفات وى به روشنى معلوم نیست و منابع و مآخذى كه شرح حال وى را آورده اند، از چگونگى رشد و تعلیم و تعلم وى اطلاعات شایسته بدست نداده اند. از مجموع گزارش‌هاى تاریخى، چنین بدست مى آید كه شیخ ابوالفتوح رازى از اولاد نافع بن بُدیل خزاعى از صحابه معروف رسول اكرم صلى الله علیه و آله است كه در سده ششم هجرى در رى مى زیسته و پدرانش در نیشابور ساكن بوده اند. شیخ منتجب الدین در فهرست، وى را با عنوان‌هایى چون: عالم واعظ، مفسر و صاحب تصانیف ستوده است.

قاضى نوراالله شوشترى (1019 ق) در مجالس المؤمنین، وى را با تعابیرى چون قدوة المفسرین، اعلام علماى تفسیر و كلام و عظماى ادباى نام یاد كرده است. مرحوم میرزا عبدالله افندى مى نویسد: «عالم فاضل، فقیه و مفسر كامل معروف به ابوالفتوح رازى، صاحب تفسیر بزرگ فارسى كه سرمشق مفسران است، از دانشمندان بزرگ و از شخصیت‌هاى برجسته امامیه است».

استادان

على بن محمد پدرش، عبدالرحمن، ابوالوفاى رازى، مفید ثانى، فرزند شیخ الطائفه.

شاگردان

منتجب الدین رازى، ابن شهر آشوب و ابن حمزه طوسى.

تألیفات

حسنیه، روح الاحباب و روح الباب فى شرح الشهاب، روض الجنان و روح الجنان فى تفسیر القرآن، كتاب یوحنا.

معرفى اجمالى كتاب

این كتاب از قدیم ترین تفاسیر فارسى شیعه است كه پس از مجموعه اى از تفاسیر فارسى، همچون: ترجمه منسوب به تفسیر طبرى، تاج التراجم، تفسیر ابوبكر عتیق سورآبادى، تفسیر كمبریج و دیگر تفاسیر فارسى اهل سنت مربوط به قرن پنجم و ششم نگاشته شده است.

از نكات شایان ذكر درباره این تفسیر، جامعیت و توجه به ابعاد مختلف ادبى و تاریخى، كلامى، فقهى، روایى و اخلاقى است. این تفسیر متنى استوار و بى تردید در میان آثار پرحجم و ممتاز ادب فارسى به عنوان یكى از ارزنده ترین آن‌ها جاى خاص خود را بازیافته است.

شیوه مفسر در این تفسیر چنین است كه وى در آغاز به تعداد آیات، مكى و مدنى بودن، اقوال دیگران در این باب و فضیلت سوره اشاره مى كند. مؤلف آنگاه آیه به آیه به تفسیر قرآن مى پردازد، در برابر هر آیه ترجمه آن را مى آورد و سپس كلمات را شرح و توضیح مى دهد. روش تفسیرى وى استفاده از عقل و نقل است و تفسیر او در رده تفاسیر اجتهادى محسوب مى گردد. مؤلف در زمینه اخبار و آثار، هم از منابع و جوامع روایى شیعه و هم از جوامع اهل سنت استفاده مى كند، به اقوال و گفتار مفسران سده هاى اول توجه زیادى نشان مى دهد و غالباً بدون هیچ اظهارنظرى گفتار آنان را نقل مى كند.

تفسير ابو الفتوح رازى بر تفسيرهاى عربى و فارسى بعد از خود اثر نهاده است. قاضى نور اللّه شوشترى( ج 1، ص 490) ضمن ستايش از اين تفسير، اظهار نظر كرده كه فخر الدين رازى اساس تفسير كبير خود را از اين كتاب گرفته و براى دفع انتحال، بعضى از تشكيكات خود را بر آن افزوده است. از ميان تفسيرهاى فارسى كه از ابو الفتوح متأثر بوده و بوضوح و گاه به عين عبارت از آن نقل قول كرده‌اند، مى‌توان به دو تفسير پر آوازه شيعه، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان معروف به تفسير گازر تأليف ابو المحاسن حسين بن حسن جرجانى و منهج الصادقين ملا فتح اللّه كاشانى اشاره كرد. متن اين دو كتاب، بويژه تفسير گازر، با روض الجنان اغلب يكسان و سزاوار سنجشهاى دقيق است( جرجانى، ج 1، مقدمه حسينى ارموى، ص ى- يا، لز- لح).

نسخه شناسی

تفسير ابو الفتوح تقريبا از زمان حيات مؤلف مورد توجه بوده و مرتب استنساخ و رونويسى شده است. تاكنون 53 نسخه ناقص و كامل از اين تفسير در كتابخانه‌هاى ايران و ديگر كشورها شناسايى شده( ابو الفتوح رازى، ج 1، مقدمه ياحقى و ناصح، ص هفتاد و شش- هشتاد و يك) كه كهنترين آنها دست نويس شماره 1336 آستان قدس رضوى مورخ ربيع الاول 556 است كه تنها مجلدات 16 و 17 تفسير را شامل مى‌شود. نسخه‌اى از اين كتاب متعلق به كتابخانه شخصى جلال الدين محدث ارموى، مورخ دوم صفر 579، صريحا نشان مى‌دهد كه از روى نسخه‌اى به تاريخ 533 كتابت شده است. از ميان 53 دست‌نويس شناخته شده اين اثر، تنها چهار نسخه است كه دو دوره كامل تفسير( هر دوره در دو نسخه) را تشكيل مى‌دهد و مابقى تنها بخشى از اين تفسير است. تفسير روض الجنان بر اساس تقسيم بندى خود مؤلف و تصريح برخى از هم روزگاران او مانند منتجب الدين رازى( همانجا) و عبد الجليل قزوينى( ص 212) و اتفاق همه دست نويسها بيست جلد بوده كه فراهم آورندگان سه چاپ اول كتاب تقسيم‌بندى را مراعات نكرده ‌اند.

تفسير ابو الفتوح را نخستين بار تنى چند از فضلا، از جمله ملك الشعرا صبورى، در 1307 و 1309 در پنج مجلد آماده چاپ كردند كه دو مجلد آن در 1323 به فرمان مظفر الدين شاه و سه جلد باقى مانده در 1313- 1315 ش به دستور على اصغر حكمت، وزير معارف وقت، به چاپ رسيد( همين چاپ، كه در پايان مجلد پنجم حاوى مؤخره‌اى به قلم محمد قزوينى درباره مؤلف و تفسير اوست، در 1404 در قم به صورت افست منتشر شده است). چاپ ديگرى از اين كتاب در ده جلد در 1320 ش با تصحيح و حواشى مهدى الهى قمشه‌اى منتشر شد. چاپ سوم اين كتاب در 1382 با تصحيح و حواشى ميرزا ابو الحسن شعرانى در سيزده مجلد با نام روح الجنان و روح الجنان سامان يافت كه بارها به طريق افست تجديد طبع شده است. آخرين چاپ آن در بيست جلد با تصحيح و مقابله با 38 نسخه كهن و ذكر نسخه بدلها و با مقدمه‌اى مبسوط به كوشش و تصحيح محمد جعفر ياحقى و محمد مهدى ناصح در سالهاى 1365 تا 1376 ش، از سوى بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى منتشر شده است.

وضعیت نشر

این كتاب به همت بنیاد پژوهش‌هاى آستان مقدس رضوى در قطع وزیرى چاپ شده است.

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی

متن کتاب روض الجنان و روح الجنان

روض الجنان و روح الجنان

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی