ارشاد القلوب (کتاب)
ارشادالقلوب از تألیفات حسن بن ابی الحسن دیلمی (قرن نهم) است.
معرفی اجمالی كتاب
موضوع كتاب در مواعظ با استفاده از قرآن و سنت و ذكر فضائل امیرالمومنین علی و ائمه علیهم‌السلام و ذكر روایات آن‌ها می‌باشد.
این كتاب كه در یك مجلد چاپ شده، در اصل دو جزء بوده كه جزء اول كتاب در حكمت‌ها و مواعظ قرآن و سنت است و جزء دوم در فضائل امیرالمؤمنین و اولاد طاهرین آن حضرت علیهم‌السلام می‌باشد.
مصنف در مقدمه كتاب می‌فرماید: «چون دیدم سلطان شهوت و غضب بر مردم تسلط یافته و مردم مشغول به خود شده‌اند و آخرت را فراموش كرده‌اند، این كتاب را نوشتم و آن را «ارشاد القلوب الی الصواب» نام نهادم تا هر كس به آن عمل كند از عذاب الیم الهی در امان بماند».
دیلمی در كتاب خود روایات را به طور مستقیم از پیامبر و ائمه علیهم‌السلام نقل كرده و دلیل كار خود را شهرت داشتن این روایات در كتب روایی ذكر می‌كند ولی با این حال كسی روایات كتاب را مرسله ندانسته و تمام روایات آن را مسند می‌دانند. از آن جا كه مؤلف روایات را بدون سند ذكر كرده، كاملاً مشهود است كه قصد دیلمی تألیف كتاب روایی نبوده بلكه فقط قصد بیداركردن خفتگان و غفلت‌زدگان را با ذكر مواعظ معصومین علیهم‌السلام داشته است.
مؤلف ابتدا مواعظی گرانبها از قرآن كریم نقل كرده پس از آن مواعظ پیامبر و ائمه علیهم‌السلام را آورده سپس ابواب كتاب را آغاز نموده است. عناوین باب‌ها طوری تنظیم شده كه بیشترین اثر تذكاری و موعظه‌ای و اخلاقی را برای خواننده كتاب به دنبال داشته باشد.
در جزء اول ابتدا بحث موعظه سپس ذمّ دنیا و دنیاگرایی و امراض قلبی و رذائل اخلاقی را مطرح كرده و پس از آن به بحث توبه، خوف، رجاء و صفات حسنه از قبیل شكر، یقین و سایر موارد به طور مفصل پرداخته و در لابه‌لای فصول، بحث‌هایی با عنوان مواعظ یا احادیثی از امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام و احادیث منتخبه را آورده است.
در جزء دوم كتاب كه در چاپ حاضر با جزء اول در یك مجلد چاپ شده است بحث مبسوطی در فضائل و مناقب اهل بیت علیهم‌السلام مانند انتساب تمام علوم به امیرالمومنین علی علیه‌السلام، فضائل آن حضرت، فضائل حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، شجاعت و جنگ‌های مولای متقیان، كلمات آن حضرت، مناظرات و احتجاج‌های حضرت با علمای ادیان مختلف، فضل امت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر سایر امت‌ها، فضایل سایر ائمه اطهار علیهم‌السلام و معجزات و كرامات قبر شریف حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در نجف اشرف و ذكر جریانات تاریخی مستند پیرامون آن می‌باشد. دیلمی از این مباحث استفاده اخلاقی كرده و از آنجایی كه خود اهل سیر و سلوك و اهل عمل بوده و كلامی گیرا و نفسی گرم داشته كه مطالعه كننده تحت تأثیر آن قرار می‌گیرد.
سید محسن امین و بعضی از علمای صاحب تراجم، با توجه به بعضی مستندات چنین استنباط كرده‌اند كه جزء دوم كتاب از دیلمی نیست و بعداً ملحق به كتاب او شده است و شواهدی نیز آورده‌اند كه نام كتاب با موضوع جزء دوم كتاب و با جزء اول هیچ تناسبی ندارد.
البته این نظر مورد تأیید بسیاری از علما واقع نشده است. حق این است كه تمام كتاب نوشته دیلمی بوده و جزء دوم را به جهت ذكر فضائل و مناقب ائمه و تأثیر آن بر نفوس و استفاده اخلاقی از آن‌ها به رشته تحریر درآورده است.
وضعیت نشر
این كتاب در یك مجلد به همت انتشارات رضی در سال 1412 هـ.ق به چاپ رسیده است. همچنین این کتاب تاکنون دو بار به فارسی ترجمه شده است که از جمله آن‌ها به قلم سید هدایه الله مسترحمی می‌باشد که جلد اول این کتاب را ترجمه کرده است.
منابع
حافظ فرزانه/ مرکز مطالعات و پژوهش‌هاي فرهنگي حوزه علميه، سایت اندیشه قم.
