المبدأ و المعاد (ملاصدرا) (کتاب)
 | |
| نویسنده | ملاصدرا |
| موضوع | فلسفه اسلامی/ معاد |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| محقق | سید جلال‌الدين آشتيانی |
|
| |
«المبدأ و المعاد» از تألیفات صدرالدین محمد شیرازی (م، ۱۰۵۰ ق) در موضوع مبدأ (خداشناسی) و معاد است. این کتاب مشتمل بر بسیاری از مباحث فلسفی از جمله صفات و افعال واجب الوجود، توحید، امور غیبی، نفس، نبوت، شریعت، مرگ، معاد جسمانی و... می‌باشد.
مؤلف
محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازى (۹۷۹-۱۰۵۰ ق)، معروف به صدرالمتألهین و ملاصدرا، فیلسوف بزرگ شیعه و صاحب مکتب فلسفى «حکمت متعالیه» است.
از اساتید بزرگ ایشان، شیخ بهایی، میرداماد و میرفندرسکی می باشند و فیض کاشانی و ملا عبدالرزاق لاهیجی از معروف‌ترین شاگردان او هستند.
مهمترین کتاب ملاصدرا، «الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة» معروف به «اسفار اربعه» است، که او نظام فلسفی خود را در آن تبیین کرد. برخی دیگر از آثار وی عبارتند از: تفسیر القرآن الکریم، اللمعات المشرقیه، الشواهد الربوبیه، العرشیه و المبداء و المعاد.
معرفی کتاب
«المبدأ و المعاد» نام چند کتابى است که در آنها در زمینه خدا و معاد بحث شده است. ابن سینا و خواجه نصیرالدین طوسى و صائن الدین على ترکهاز جمله کسانی اند که تحت عنوان مزبور کتاب نوشته‌اند و در اینجا صدرالمتألهین نیز همین نام را بر کتاب حاضر نهاده است. البته در عبارت‌هاى خود این کتاب جمله‌اى که تصریح کند به این که خود مؤلف این نام را بر روى کتاب نهاده باشد نیست، اما مؤلف در برخى کتاب‌هاى دیگرش از جمله در کتاب «العرشیه» با همین عنوان از این کتاب یاد مى‌کند.
بحث در این کتاب چنانکه خود مؤلف بدان تصریح مى‌کند، مربوط به دو موضوع مى‌باشد؛ یکى ربوبیات از بخش فلسفه اولى و یکى نفس و احوال آن در معاد از بخش طبیعیات. چون مؤلف راه ادراک حقائق عوالم بالا را ارتقاء نفس از عالم حس مى‌دانسته، مدت زیادى را -چنانکه خود مى‌گوید- به ریاضت پرداخته تا توانسته به حقایق این گونه مسائل از راه شهود دست یابد و سپس آنچه را از طریق شهود بدست آورده در قالب برهان درآورد.
تاریخ اشتغال مؤلف به کتاب «المبدأ و المعاد» سال ۱۰۱۹ هـ.ق بوده، یعنی او در موقع تألیف این کتاب، ۴۰ ساله بوده است.
انگیزه تألیف
مسأله سازگارى علم و دین از مسائلى است که همواره مورد بحث و گفتگوى دانشمندان بوده، به طورى که مى‌توان گفت: علم کلام مولود همین اندیشه بوده است. از جمله کسانى که به انگیزه اثبات چنین ادعایى قلم زده و کتابى تألیف نموده‌اند، صدرالمتألهین شیرازی است. او در مقدمه کتاب حاضر چنین مى‌گوید: «لما رأیت التطابق بین البراهین العقلیة والآراء النقلیة و صادفت التوافق بین القوانین الحکمیة والأصول الدینیة... و لاشک أن أفضل العلوم الإلهیة هو معرفة الله... و أفضل العلوم الطبیعیة معرفة النفس... فرأیت أن یشتمل کتابی على فنّین... فن الربوبیات... و علم النفس... فإنهما من المقاصد التی هما أساس العلم والعرفان...».
بر اساس عبارت فوق مى‌توان گفت: مؤلف، هم در اصل تألیف کتاب و هم در انتخاب موضوعات مورد بحث این کتاب، انگیزه‌اش بیان همین سازگارى علم و دین است و البته از عهده این مهم بخوبى برآمده است. از شاهکارهاى او در این زمینه، اثبات معاد جسمانى است که با بیان اصولى هفتگانه، سازگارى علم و دین را در زمینه معاد روشن مى‌سازد.
محتوای کتاب
کتاب «المبدأ و المعاد» شامل دو فنّ است: فن اول در الهیات، شامل سه مقاله، و فن دوم در معاد، شامل چهار مقاله است. هر یک از مقالات این دو فن نیز شامل فصولى است و بعضى فصول شامل عناوینى خاص.
- الف. فن اول در الهیات:
- مقاله اول در مبدأ وجود، اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از:
- اشاره به عده‌اى از مباحث علم کلى مثل اصالت و بساطت وجود
- تقسیم وجود به واجب و ممکن
- اثبات واجب
- حقیقت واجب، پوچى ممکنات
- مجهولیت کنه واجب
- بساطت واجب
- نفى نوعیت و سائر مفاهیم ماهوى از واجب
- اثبات توحید ذاتى
- اثبات توحید در ربوبیت
- مقاله دوم در صفات واجب، اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از:
- عینیت صفات واجب با ذاتش
- علم واجب
- مراتب علم واجب
- قدرت واجب
- اراده واجب
- حیات واجب
- سمع و بصر واجب
- تکلم واجب
- حکمت، جود و غناى واجب
- ابتهاج واجب
- مقاله سوم در افعال واجب، شامل یک مقدمه در تقسیمات وجودات جوهرى، اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از:
- اجسام عنصرى
- جهت
- محدد جهت
- سبب حرکت، ربط حادث بقدیم
- حرکت ارادى افلاک
- انسان کبیر بودن آسمان
- محرک آسمان
- کثرت عقول
- کیفیت تحریک عقول نسبت به افلاک
- کیفیت صدور اشیا از واجب
- تکوّن عناصر از عقل اخیر
- عنایت و تدبیر
- تدبیر کائنات ارضى
- تسلط شیطان بر انسان
- احسنیت نظام عالم
- عنایت واجب در خلق قواى مدرکه و محرکه و ملائکه
- عنایت واجب در ابقاء نوع بتوارد امثال
- عنایت واجب در خلق زمین
- بدایع واجب در افلاک و کواکب
- مقاله اول در مبدأ وجود، اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از:
- ب. فن دوم در معاد:
- مقاله اول در تکوّن امور حاصله از عناصر، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
- مزاج
- تکوّن حیوان
- قواى حیوانى
- قواى ادراکى
- مدرک صور جزئیه
- مدرک معانى جزئیه
- قوه متصرفه
- تکوّن انسان و قواى نفس او
- خواص انسان
- مراتب قوه نظرى
- عقل هیولایى
- مراتب قوه عملیه و بیان سفر إلى الله
- تجرد قوه عاقله
- استقلال نفس از بدن در بقاء
- اقناعیاتى براى تجرد نفس
- حدوث نفس بحدوث بدن
- بقاى نفس بعد از مرگ
- بطلان تناسخ
- حصول عقل فعال در نفوس
- احوال عنقاء
- سعادت و شقاوت نفس
- سبب خلوّ نفس از معقولات
- سعادت و شقاوت حسى در آخرت
- مقاله دوم در معاد جسمانى، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
- در تفصیل اقوال در معاد
- بیان هفت اصل براى اثبات معاد جسمانى
- مقاله سوم در معاد با اسلوب عرفانى، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
- مقاله چهارم در زمینه علم به مغیبات و حکمت عملى، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
- مقاله اول در تکوّن امور حاصله از عناصر، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
اهمیت و اعتبار کتاب
داورى‌هایى که خود ملاصدرا نسبت به مطالب کتاب «المبدأ و المعاد» کرده، گویاى اهمیت علمى این کتاب است. نمونه‌هایى از این داورى‌ها را ذکر مى‌کنیم:
- الف. در ص ۹ مى‌گوید: در این کتاب مخّ مطالبى را که از گذشتگان تحصیل کرده‌ام و از آنها به ارث برده‌ام و نیز مطالبى که از ناحیه خداوند و ملکوتش به من الهام شده آورده‌ام.
- ب. در ص ۹۳ در مورد اتحاد عالم و معلوم مى‌گوید: آنچه در این باره به گوش تو خواهد رسید در استنباط آنها من منفرد هستم و اَفهام جمهور بدان‌ها نمى‌رسد زیرا آنها فرازى عالى و مقصدى شریف و بلند پایه‌اند که درکش احتیاج به فطرت دوم بلکه فطرت سوم دارد.
- ج. در ص ۲۴۰ در مورد لذت و الم سمعى و بصرى مى‌گوید: اگر تحقیق در این زمینه را خواسته باشى به آنچه به من القاء شده و از عالم ملکوت و معدن رحموت به من رسیده گوش بسپار.
- د. در ص ۳۸۰ در بحث تناسخ مى‌گوید: راه دفع مفسده تناسخ همان است که قبلاً ذکر کردم یعنى مطالبى که من در بیانش منفرد هستم و آنها را خداوند سهم من از حکمت متعالیه قرار داده است... این‌ها دُرهایى هستند که درخشش آنها نسبت به کلمات اهل نظر همانند درخشش یاقوت است در بین سائر احجار.
وضعیت کتاب
کتاب «المبدأ و المعاد» به دو گونه چاپ شده است، چاپ اول چاپ سنگى است که تاریخ اتمام کتابت آن ذى القعده سال ۱۳۱۴ ق. است، در حاشیه کتاب تا صفحه ۱۵۲ تعلیقات ملا اسماعیل و حکیم سبزوارى و میرزا ابوالحسن جلوه و ملا اسدالله یزدى مصحح نسخه، به متن کتاب ضمیمه شده است. همچنین هشت کتاب، بعضى در ادامه متن کتاب و بعضى در حاشیه به اصل کتاب ضمیمه گردیده‌اند و آنها عبارتند از:
- الرسالة القدسیة فی أسرار النقطة الحسیة: تألیف سید على همدانى متوفى سال ۷۸۶ هـ.ق.
- رسالة فی الحشر: تألیف صدرالمتألهین.
- رسالة فی المظاهر الإلهیة فی أسرار العلوم الکمالیة: تألیف صدرالمتألهین.
- رساله‌اى براى ملا شمس الدین محمد گیلانى: تألیف صدرالمتألهین.
- رساله‌اى در جواب سؤال‌هاى خواجه نصیر از شمس الدین خسروشاهى: تألیف صدرالمتألهین.
- رساله‌اى در تهذیب الاخلاق: تألیف ابن مسکویه.
- کتاب ترتیب السعادات: تألیف ابن مسکویه.
- کتاب التحصین فی صفات العارفین: تألیف ابن فهد حلى.
چاپ دوم، چاپ حروف چینى است. این چاپ توسط انجمن فلسفه ایران با مقدمه آقاى سید حسین نصر به زبان فارسى و انگلیسى و نیز مقدمه تفصیلى استاد سید جلال الدین آشتیانى در سال ۱۳۵۴ هـ.ش انجام شده. استاد آشتیانى در مقدمه‌اش با اشاره به دیدگاه‌هاى صاحب نظران در مسأله معاد، قسمتى از رساله سبیل الرشاد فی إثبات المعاد، تألیف حکیم آقا على مدرس زنوزى را نقل کرده و سپس به نقد آن پرداخته است. این کتاب همچنین در سال ۱۳۶۲ توسط انتشارات مجتمع دانشگاهی ادبیات و علوم انسانی در تهران به چاپ رسیده و منتشر گردیده است. ترجمه کتاب بر عهده احمد حسینی اردکانی بوده است.
منابع
- نرم افزار نورالحکمه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "المبدأ و المعاد"، دائرةالمعارف طهور.
