تاریخ مولد العلماء و وفیاتهم (کتاب)
«تاریخ مولد العلماء و وفیاتهم»، اثر محمد بن عبدالله زبر ربعی دمشقی (م، ۳۷۹ ق)، کتابی است پیرامون تاریخ ولادت و وفات مشاهیر و علما، از هجرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) تا سال ۳۳۸ قمری، که به زبان عربی و در قرن چهارم هجری نوشته شده است.
محتویات
محتوای کتاب
کتاب با دو مقدمه از محقق و نویسنده آغاز شده و مطالب در دو جلد و بر اساس تاریخ وفات اشخاص، به صورت سال‌شمار، از سال اول هجری آغاز و تا سال ۳۳۸ قمری عرضه شده است. نویسنده در مقدمه کتاب، ضمن اشاره به موضوع آن، به ذکر مصادر کتاب و اسانید مربوط به آن، پرداخته است.
اولین تاریخ وفات ذکرشده، مربوط به اسعد بن زرارة می‌باشد که در شوال سال اول هجری وفات یافت و در بقیع مدفون گردید. نعمان بن بشیر نیز اولین مولود مذکور در کتاب می‌باشد که در سال دوم هجری به دنیا آمده و اولین مولود از انصار در جمادی الاولی آن سال می‌باشد.
از دیگر مطالب مذکور در کتاب، می‌توان به قتل خلاد بن سوید، وفات سعد بن معاذ و قتل خبیب بن عدی در سال پنجم هجری، قتل محرز بن نضله اسدی و هشام بن صبابه در سال ششم، وفات زینب دختر پیامبر اکرم(ص) و شهادت جعفر بن ابیطالب در سال هشتم، قتل عروة بن مسعود ثقفی و وفات ام کلثوم دختر پیامبر(ص) و مرگ عبدالله ذوالبجادین در سال نهم هجری و... اشاره کرد.
منابع کتاب
منابعی که نویسنده در تدوین کتاب خویش مورد استفاده قرار داده، عبارتند از:
علی بن محمد مداینی (۱۷۶ نص)؛ عمرو بن علی (۱۶۰ نص)؛ هیثم بن عدی (۱۴۰ نص)؛ ابوموسی محمد بن مثنی (۱۱۷ نص)؛ محمد بن عمر واقدی (۱۰۵ نص)؛ ابونعیم فضل بن دکین (۸۲ نص)؛ ابوزرعه دمشقی (۷۴ نص)؛ محمد بن عبدالله بن نمیر (۶۰ نص)؛ یحیی بن معین (۴۴ نص)؛ احمد بن حنبل (۲۶ نص)؛ سعید بن اسد (۱۶ نص) و لیث بن سعد (۱۲ نص).
اهمیت کتاب
در بیان اهمیت اثر حاضر، باید به این نکته اشاره نمود که این کتاب، دومین اثری است که در موضوع وفیات، تدوین شده و مصدر اساسی و مهمی برای کتبی است که پس از آن، نوشته شده است.
از جمله خطیب بغدادی در تاریخ خود، در بیش از شانزده موضع از اثر حاضر استفاده کرده است. همچنین حافظ ابن عساکر در «تاریخ دمشق»، ۴۲۳ نص از آن نقل نموده است. ابن خلکان در «وفیات الأعیان»، ذهبی در «سیر أعلام النبلاء» و «تاریخ الإسلام» و... نیز از آن به عنوان منبعی معتبر، استفاده کرده‌اند.
در ادامه این کتاب، تعدادی ذیل به طور متوالی نوشته شده است که این امر، نشانگر اهمیت و ارزش کتاب می‌باشد. حافظ ابوعبدالعزیز بن احمد کتانی دمشقی (متوفی ۴۶۶ق) ذیلی بر آن نوشته و تا نزدیک وفاتش ادامه داده است. سپس ابومحمد هبةالله بن احمد بن الاکفانی (متوفی ۵۲۴ق) ذیل کوچکی برای کتاب کتانی نوشت که شامل بیست سال؛ یعنی تا سال ۴۸۵ق می‌شد و نامش را «جامع الوفیات» گذاشت.
شرف الدین ابوالحسن علی بن مفضل مقدسی اسکندرانی مالکی (متوفی ۶۱۱ق) ذیلی بر ابن الاکفانی نوشت و آن را تا سال ۵۸۱ق ادامه داد. امام زکی الدین ابومحمد عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری (م ۶۵۶) ذیلی بر ابن مفضل نگاشت و تا سال ۶۴۲ق ادامه داده و اسمش را «التکملة لوفیات النقلة» گذاشت. شاگرد ابومحمد منذری با نام عزالدین احمد بن محمد حسینی (متوفی ۶۹۵ق) ذیلی بر کتاب او نوشت و نامش را «صلة التکملة لوفیات النقلة» گذاشت که وفیات میان سال‌های ۶۴۱ق تا ۶۷۵ق را شامل می‌شد.
منابع
- بشار عواد معروف، "تاریخ پیدایش علم رجال و تراجم و تواریخ محلی"، ترجمه رسول جعفریان.
