موسوعة العلامة البلاغی (کتاب)
«موسوعة العلامة البلاغى» مشتمل بر آثار محمدجواد بن حسن بلاغى نجفى (۱۲۸۰- ۱۳۵۲ق)، اثر سید منذر حکیم و محمد الحسّون و جمعى از محققین است که در نه جلد منتشر شده است. شخصیت علامه بلاغى در زهد و تقوى و صفات انسانى کم‌نظیر است و علاوه بر این، علامه بلاغى از رهبران انقلاب ضد استعمارى ۱۹۲۰ میلادی عراق به شمار مى‌رود. تسلط علامه بلاغى به زبان‌هاى خارجى از جمله انگلیسى، فارسى و عبرى به منظور مراجعه به کتب ادیان مختلف و فهم و نقد کتب ادیان مختلف قابل تأمل است.
محتویات
ساختار کتاب
مجموعه آثار علامه بلاغى هفت جلد از این موسوعه را تشکیل مى‌دهد و علاوه بر این هفت جلد، یک جلد مقدمه و یک جلد هم فهارس در این موسوعه گنجانده شده است.
کتاب اول این مجموعه شامل زندگانى علامه شیخ محمد جواد بلاغى که تحت عنوان مدخل نوشته شده است.
مجلدات مختلف در مجموع مشتمل بر ۲۲ رساله هستند که به ترتیب عبارت است از: جلد اول و دوم تفسیر آلاء الرحمن فى تفسیر القرآن؛ جلد سوم و چهارم الهدى الى دین المصطفى؛ جلد پنجم شامل سفرنامه الرحلة المدرسیة و المدرسة السیارة؛ جلد ششم شامل رسائل کلامى از جمله انوار الهدى، البلاغ المبین، مسأله فى البداء، التوحید و التثلیث، اعاجیب الاکاذیب، دعوة الهدى الى الورع فى الافعال و الفتوى، الردّ على الوهابیة، نسمات الهدى و نفحات المهدىّ، نصائح الهدى و جلد هفتم شامل رسائل فقهیه که شامل سه بخش مى‌باشد: العقود المفصلة، تعلیقة على بیع المکاسب و رسالة حرمة حلق اللحیة. عقود المفصلة شامل، عقد فى قاعدة على الید، عقد فى تنجیس المتنجس، عقد فى بعض مسائل العلم الاجمالى، عقد فى مسألة الصلاة فى اللباس المشکوک فیه، عقد فى الزام غیر الامامى باحکام نحلته.
جلد هشتم شامل سه رساله متفرقه به نام رساله فى شان التفسیر المنسوب للامام الحسن العسکرى(ع)، مراسلاته و شعره مى‌باشد. مراسلات، در بردارنده ۱۰ رساله است و شعر شامل ۱۴ شعر درباره ائمه اطهار(ع) است.
گزارش محتوا
در مدخل کتاب طى سه باب به معرفى شخصیت علامه بلاغى پرداخته است. در باب اول که شامل شش فصل مى‌شود به سیره شخصى و اجتماعى علامه بلاغى اشاره شده، در باب دوم نیز در شش فصل حیات علمى او اعم از تدریس، شاگردان، اساتید و موقعیت علمى و تألیفات وى مورد مطالعه قرار گرفته است. باب سوم از مدخل در ضمن شش فصل، وفات، آثار او بر حوزه‌هاى علمیه و عالم اسلامى بیان شده است.
دو قسم دیگر به آخر این جلد از کتاب اضافه شده که حیات سیاسى و انقلابى عصر علامه را بررسى نموده است. قسم بعدى این بخش در معرفى کامل مصادر و مراجعى است که به معرفى پرداخته‌اند.
جلد اول و دوم پیرامون تفسیر آلاء الرحمن علامه بلاغى است. آلاء الرّحمن فى تفسیر القرآن، تفسیرى است ناتمام به زبان عربى شامل سوره فاتحة الکتاب، بقره، آل عمران و قسمت کمى از سوره نساء.
بلاغى، انگیزه و چگونگى نگارش این تفسیر را در نامه‌اى به شاگرد خود، میرزا على اردوبادى غروى، بدین شرح بیان کرده است: «به توفیق خدا... از ذیحجّه ۱۳۴۹ق به تألیف تفسیرى درباره قرآن کریم، موافق اصول علم و مذهب شیعه شروع کردم؛ زیرا که من دیدم اهّم تفاسیر نزد ما، مثل تبیان و مجمع البیان، در لغت و صرف کلمه و قرائات، و تفاسیر امثال عطا و مجاهد... و اشباههم بسیار بیانات کرده‌اند و... بحرانى... احادیث را بدون تحقیقى در آنها نقل مى‌کند و در مزایاى قرآن شریف بیاناتى نمى‌نماید.»
با توجه به این دید انتقادى است که خود به پرداختن تفسیرى دست مى‌زند تا در عین اختصار، حق مطلب را در تبیین و تفسیر مفاهیم و معارف قرآنى ادا کند. این تفسیر داراى مقدمه‌اى است که مطالبى بدین شرح در آن بررسى شده است: حقیقت اعجاز، دلالت آن بر حقانیت پیامبران، تنوّع معجزات، فلسفه فرستادن قرآن به عنوان یک معجزه براى اعراب جاهلى، امتیاز قرآن بر دیگر معجزات از جهات گوناگون (تاریخى، استدلالى، نداشتن تضاد و تناقض، تشریع یک نظام اجتماعى عادلانه، اشتمال آن بر اخلاق و علم غیب و جز آن)، چگونگى جمع‌آورى قرآن در یک مصحف و زمان آن، عدم تحریف لفظى قرآن به ویژه از دیدگاه شیعه امامى، اختلاف قرائات، نیاز به تفسیر قرآن و شرایط و شئون آن، نقد تفسیرهایى چون الدّر المنثور و کشّاف، بحث عام و خاص و ادراک عقلى و قلبى. تفسیر آلاء الرحمن مشتمل بر مطالب متنوعى است که از جمله آنهاست: بقاء نفس پس از مرگ، شفاعت، جبر و اختیار، تعدّد زوجات در اسلام، محکمات و متشابهات، وضع انجیلها، نبوّت مسیح، امر به معروف و نهى از منکر، میراث کلاله، مسائل عول و تعصیب، میراث پیامبر(ص)، ازدواج موقّت، حرمت میگسارى و سابقه آن در ادیان پیشین، تیمّم و وضو. مؤلف این تفسیر از بحث‌هاى خشک علمى، لغوى، منطقى، فلسفى و کلامى پرهیز کرده است، ولى گاهى، با بهره‌گیرى از روش مزجى در زمینه‌هاى گوناگون، از فلسفه و لغت و روایات براى تبیین یک مفهوم استفاده کرده است. مفسّران پس از وى در ایران از پژوهش‌هاى او بهره گرفته‌اند. مؤلف برخى از مآخذى را که در نگاشتن این تفسیر مورد استفاده وى بوده، در مقدمه یاد کرده است.
جلد دوم این موسوعه مربوط به تفسیر سوره آل عمران مى‌باشد.
جلد سوم و چهارم مربوط به کتاب «الهدی الی دین المصطفی» است. این کتاب از بهترین کتابهایى است که در گفتگوى ادیان نگاشته شده است، و نیز از مهمترین آثار علامه بلاغى به شمار مى‌آید. ایشان این کتاب را در نقد و بررسى چند کتاب که نویسندگان آنها بدون حفظ ادب تحقیق و سخن، نسبت‌هاى ناروا به اسلام داده و اعتراضاتى به قرآن کریم کرده بودند. شمارى از موضوعات که در این کتاب به آنها پرداخته است، عبارتند از: سیره بنى‌اسرائیل و نصارا؛ سیره بنى‌اسرائیل و شرک آنها؛ سیره اصحاب مسیح و شاگردانش؛ آموزگاران مسیحیت و اختلاف آنها؛ معتبر نبودن عهد قدیم و جدید؛ گواهى دادن بعضى از آنها به تحریف دیگرى؛ رسالت پیامبر و هدف آن؛ عصمت پیامبر از دیدگاه عقل و نقل؛ اعتراضات بر عصمت و نقد آنها؛ نسبت گناه به پیامبران و جواب آنها؛ جایگاه پیامبران در میان ملت‌هایشان و دیدگاه قرآن به پاکى و عصمت آنها. روش ایشان در این کتاب بر برهان که به بدیهیات عقلى مى‌رسد و مسلمات نزد خود آنها استوار است. در این بحث حتى از سخنانى که افراد خاصى از پیروان ادیان به آن معتقدند، استفاده نشده است، تا در هنگام بحث با آنها از جاده انصاف و حق دور نشود. این کتاب گواه روشن بر تبحر علامه بلاغى در حوزه مباحث ادیان، رموز و اصطلاحات آن است.
جلد پنجم به نام «رحلة المدرسیة و المدرسة السیارة فى نهج‌الهدى» است. این کتاب به صورت مناظره‌اى تحریر شده است، که در آن به صورت استدلالى با رد ادیان دیگر، حقانیت دین اسلام با بیان روشن و منطق استوار اثبات گردیده است. این شیوه یکى از ابتکارات امام بلاغى در این فن محسوب مى‌شود. این کتاب به فارسى به نام «مدرسه سیار» و نیز به اردو ترجمه شده است، که ترجمه فارسى آن به قلم خود مرحوم بلاغى است. شمارى از مباحث که در این کتاب مورد پژوهش نقادانه قرار گرفته است، عبارتند از: خطاب کردن با عنوان «أب» در بین مسیحیان با منع انجیل از آن؛ منع آدم(ع) از درخت؛ آیا در پیش خداوند دروغ و نیرنگ هست؟؛ نفى جسمانیت از خدا و علم مطلق او؛ داستان فرزندان آدم و تورات؛ نسخ عهدین؛ آتش نمرود و ابراهیم(ع)؛ هارون و تورات.
در جلد ششم کتاب، رسائل الکلامیة است در ۱۲ موضوع تدوین شده است؛ انوار الهدى در اثبات وجود خدا و رد مادى‌گراها است؛ البلاغ المبین در بیان اعتقادات و مباحث اعتقادى؛ التوحید و التثلیث رساله‌اى است در پاسخ به رساله یکى از مسیحیان که از سوریه براى ایشان فرستاده شده است؛ اَعاجیب الاکاذیب در ابطال دین مسیحیت و بیان دروغهاى آنها نگاشته است، و به فارسى با نام «شگفت‌آور دروغ» به وسیله عبدالله ایرانى ترجمه شده است که ظاهراً نام مستعار علامه بلاغى است؛ دعوى الهدى الى الورع فى الافعال و الفتوى در نقد فتواى علماى وهابى به انهدام قبرهاى امامان(ع) در بقیع؛ الرد على الوهابیة در ابطال مذهب وهابیت؛ نصایح الهدى در نقد و رد فرقه گمراه و گمراه کننده بابیه نگاشته است.
جلد هفتم شامل هفت رساله و جلد پایانى کتاب نیز سه رساله متفرقه به همراه فهارس کتاب را دربر دارد.
وضعیت کتاب
در پاورقى صفحات کتاب آدرس آیات و روایات ذکر شده است. در انتهاى جلد آخر کتاب نیز فهارس آیات، احادیث، آثار، اعلام، کتب وارد شده در متن، شعر، اماکن و بقاع، ادیان و فرق، جماعات و قبائل، حیوانات و مصادر تحقیق ذکر شده است.
منبع
ویکی نور
