علی بن ابراهیم قمی

على بن ابراهیم بن هاشم قمى از راویان بزرگ و موثق شیعه است که زمان امام هادی علیه السلام و امام حسن عسکری علیه السلام را درک کرده است. تفسیر قمی که از تفاسیر روایی مشهور است از آثار می باشد.

زندگی‌نامه

از چگونگى و تاریخ زندگى ابوالحسن على بن ابراهیم بن هاشم قمى (زنده در ۳۰۷ ق) اطلاع زیادى در دست نیست، اما مسلما او از راویان بزرگ و موثق شیعه به حساب مى آید و علماى رجال همواره وى را تعظیم و تجلیل کرده اند و محمد بن یعقوب کلینى از وى روایت مى کند. قمى، حضرت امام حسن عسکرى علیه السلام و امام علی النقی علیه السلام را درک کرده است.

ابراهیم بن هاشم پدر بزرگوار على بن ابراهیم قمى است. وى در اصل از بزرگان شیعیان کوفه بوده و سپس به شهر قم مهاجرت کرده است. او از اصحاب امام رضا علیه‌السلام و امام جواد علیه‌السلام است. درباره ‌اش گفته اند: ابراهیم بن هاشم اولین کسى بود که احادیث ائمه بزرگوار تشیع را که در میان کوفه رایج بود، به شهر قم نقل و منتشر کرده است. او روایات متعددى را از امام جواد علیه‌السلام نقل کرده است که در کتب حدیث معروف تشیع به ثبت رسیده است. مجموع روایاتى که از ابراهیم بن هاشم قمى نقل شده است و در کتاب‌هاى معتبر وجود دارد، ۶۴۱۶ مورد مى باشد. آیت الله خویى در مورد او مى گوید: سزاوار نیست درباره موثق بودن ابراهیم بن هاشم شک و تردید به خود راه داد.

صحابی ائمه

نام علی بن ابراهیم قمی، در شمار اصحاب حضرت امام هادى علیه‌السلام قرار گرفته و شیخ طوسى به این مسئله اشاره کرده است. سپس نجاشى به پیروى از شیخ طوسى درباره على بن ابراهیم مى گوید: او از افراد مورد وثوق و قابل اعتماد در احادیث و روایات مى باشد و مذهب و افکار اعتقادى او کاملا صحیح است.

على بن ابراهیم علاوه بر عصر امام هادى علیه‌السلام، در دوران حیات پربرکت امام حسن عسکرى علیه‌السلام و نیز زمان غیبت صغرى زندگى مى کرده است. البته در کتاب‌هاى معتبر تشیع هیچ روایتى از امام هادى علیه‌السلام و نیز دیگر امامان معصوم علیهم‌السلام به نقل از على بن ابراهیم یافت نشده است. آیت الله خویى در این باره مى گوید: نبودن روایت مستقیم از ائمه علیهم‌السلام منافاتى با این مطلب ندارد که نامش در زمره اصحاب امام هادى علیه‌السلام باشد.

علاقه و دلدادگى او نسبت به سرچشمه هاى زلال امامت به اندازه اى بود که نه تنها شیعیان، بلکه دانشمندان اهل سنت نیز به این مسأله اشاره کرده اند. ابن حجر عسقلانى که از دانشمندان نامدار اهل سنت در علم رجال است، از على بن ابراهیم در کتاب خویش نام برده، سپس مى گوید: او از شیعیان سرسخت است. سرسختى و ارادت او نسبت به پیشوایان معصوم در لابلاى روایاتى که على بن ابراهیم نقل کرده به خوبى آشکار است.

فرزندان علی ابن ابراهیم

۱. احمد بن على بن ابراهیم: وى از بزرگان شیعه بوده و شیخ صدوق با عبارت رضى الله عنه از او به نیکى نام برده و روایات بسیارى از وى نقل کرده است. روایات این فرزانه قمى، در کتاب بحارالانوار به چشم مى خورد.

۲. محمد بن على: او از استادان شیخ صدوق به شمار مى آید به گونه اى که آن فقیه بزرگ شیعه از محمد بن على بن ابراهیم قمى روایاتى را نقل کرده است. محمد کتاب‌هایى را مشتمل بر احادیث ائمه معصومین تنظیم و تهیه کرده است. علامه مجلسى پس از نام على بن ابراهیم، آورده است... والکتاب العلل لولده الجلیل محمد و بدین طریق از کتاب وى به نام العلل یاد شده است.

۳. ابراهیم بن على: او از دیگر فرزندان فرزانه مفسر - على بن ابراهیم - است و روایاتى را به نقل از پدرش بیان و منتشر کرده است. شیخ عباس قمى مى گوید: از مقدمه کتاب بحارالانوار، چنین برمى آید که ابراهیم بن على از محدثانى بوده است که روایات زیادى را نقل نموده است.

وفات

از تاریخ وفات على بن ابراهیم قمى اطلاع دقیقى یافت نشده است، اما پژوهشگران بر اساس روایتى که شیخ صدوق درباره وى در کتاب عیون اخبارالرضا نقل کرده است، چنین استفاده کرده اند که على بن ابراهیم تا سال ۳۰۷ قمرى زنده بوده است و وفاتش پس از این تاریخ واقع شده است. هم‌اکنون مقبره آن فقیه بزرگ و مفسر دانشمند در پارک ملى، روبروى مدرسه آیت الله العظمى گلپایگانى، واقع در خیابان ارم قم قرار دارد.

تلاش در جمع و نشر احادیث

بزرگترین امتیاز على بن ابراهیم و زرین ترین صفحه زندگى اش را مى بایست گردآورى، تدوین، تألیف و نقل و نشر روایات امامان معصوم علیهم‌السلام برشمرد. تلاش بى‌وقفه و زحمات طاقت فرساى او در شنیدن، بدست آوردن، یادگیرى و منتشر ساختن روایات و احادیث، محبت و علاقمندى وی به ائمه را شفاف‌تر ساخته است. این تلاش بى‌وقفه به حدى بوده است که على بن ابراهیم توفیق یافته تا تعداد ۷۱۴۰ روایت را نقل کند.

کتاب کافى تألیف حدیث شناس بزرگ، ثقة الاسلام کلینى، مملو از روایات و احادیث على بن ابراهیم است، به گونه اى که مى توان آن کتاب را مسند على بن ابراهیم به شمار آورد. کلینى خود در این باره مى گوید: تمام احادیثى را که در کتب خود (کافى) آورده ام به نقل از بزرگانى چون على بن ابراهیم، محمد بن یحیى، على بن موسى کمیدانى، داوود بن کوره و احمد بن ادریس است.

از این تعداد روایاتى که على بن ابراهیم نقل کرده است (۷۱۴۰)، تعداد ۶۲۱۴ مورد از آن را از پدرش ابراهیم بن هاشم و او نیز از محمد بن ابى عمیر نقل کرده است. تعداد بى‌شمار روایات على بن ابراهیم، ستایش و تمجید همگان را به بار آورده است. از این رو عمر رضا کحاله - از دانشمندان اهل سنت - ضمن معرفى او مى گوید: على بن ابراهیم شخصیتى فقیه، مفسر قرآن و اخبارى است (کسى که احادیث بسیارى را نقل مى کند) و کلینى از او روایت برگرفته است.

به یقین فقیه قمى، براى بدست آوردن و گردآورى این حجم بسیار زیاد از احادیث و سخنان پیشوایان دین، به نقاط مختلفى مسافرت کرده است و در راه رسیدن به این مهم زحمات زیادى را بر خود هموار کرده است. او در این راه علاوه بر استفاده از محضر بزرگان شیعه، نزد حافظان راویان اهل سنت رفته و از آنان احادیثى را ثبت و ضبط کرده است. ابن حجر عسقلانى در این باره مى گوید: على بن ابراهیم از برخى علماى اهل سنت چون ابوداود سیستانى، ابن عقده و افراد دیگر روایت نقل کرده است.

مفسر قمى در اواسط زندگى پرافتخارش، نعمت بینایى خود را از دست داد، اما او با این حالت جسمانى خویش، از پاى ننشست و همچنان در دریاى عمیق روایت و حدیث شنا مى کرد تا از این طریق معارف انسان‌ساز شریعت را به کمک و یارى امامت گردآورده و آن را به آیندگان بسپارد.

تألیفات

على بن ابراهیم در نگارش و تألیف زبردست بوده و آثار متعددى از خود برجاى گذاشته که گویا به جز کتاب تفسیر او، آثار دیگرش در گذر زمان از بین رفته است. از جمله آثاری که برای او ذکر شده:

• ۱- التفسیر؛

• ۲- الناسخ والمنسوخ؛

• ۳- قرب الاسناد؛

• ۴- الشرایع؛

• ۵- المغازى.

ابن الندیم در کتاب خویش، از على بن ابراهیم قمى، تحت عنوان فقهاء و محدثان و علماى شیعه نام برده و علاوه بر قرب الاسناد نام دو کتاب دیگر وى را چنین مى نویسد:

• ۱- المناقب؛

• ۲- اختیار القرآن.

دانشمند بزرگ علم رجال ابوالعباس نجاشى علاوه بر هفت کتاب نامبرده فوق از دیگر کتاب‌هاى وى چنین نام مى برد:

• ۱- التوحید والشرک؛

• ۲- فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السلام؛

• ۳- الانبیاء علیهم‌السلام؛

• ۴- المشذر؛

• ۵- الحیض؛

• ۶- رساله اى در معناى هشام و یونس؛

• ۷- جواب مسائل محمد بن بلال.

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص۴۹۴-۴۹۵.

• ستارگان حرم، جلد ۱، زندگی نامه "علی بن ابراهیم" از سید سیف‌الله نحوی.