آیه 58 سوره حج: تفاوت بین نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{قرآن در قاب|وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ...» ایجاد کرد) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (←تفسیر آیه) |
||
| سطر ۵۵: | سطر ۵۵: | ||
و كسانى كه در راه خدا هجرت كنند، سپس كشته شوند يا بميرند قطعاً خداوندرزق نيكويى به آنان خواهد داد، و همانا خداوند بهترين روزى دهندگان است. | و كسانى كه در راه خدا هجرت كنند، سپس كشته شوند يا بميرند قطعاً خداوندرزق نيكويى به آنان خواهد داد، و همانا خداوند بهترين روزى دهندگان است. | ||
| + | |||
| + | لَيُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا يَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ «59» | ||
| + | |||
| + | بى ترديد خداوند آنان را در محلى وارد مى‌كند كه مورد رضايتشان باشد، همانا خداوند دانا و بردبار است. | ||
| + | |||
| + | ===پیام ها=== | ||
| + | |||
| + | 1- هجرت هدفدار يك ارزش است. «وَ الَّذِينَ هاجَرُوا» | ||
| + | |||
| + | 2- مرگ افراد مهاجر همسنگ شهادت است. «قُتِلُوا أَوْ ماتُوا» (مرگ يا شهادت مهم نيست، مهم در راه خدا بودن است) | ||
| + | |||
| + | 3- در راه خدا ناكامى نيست، اگر بندگان شايسته‌ى خداوند از لذّت‌هاى دنيا محروم شوند به نعمت‌هاى بزرگ آخرت مى‌رسند. «لَيَرْزُقَنَّهُمُ» | ||
| + | |||
| + | 4- تحقق وعده‌هاى الهى قطعى است. «لَيَرْزُقَنَّهُمُ» (حرف لام و حرف نون) | ||
| + | |||
| + | 5- رزق دنيا گاهى نيكوست و گاهى تلخ، ولى بهشتيان تنها از رزق نيكو برخوردارند. «رِزْقاً حَسَناً» | ||
| + | |||
| + | 6- رازق واقعى خداست و ديگران واسطه‌ى رزق هستند. «خَيْرُ الرَّازِقِينَ» | ||
| + | |||
| + | 7- مسكن و جايگاه دل‌پذير از برجسته‌ترين نمونه‌هاى رزق نيكو است. رِزْقاً حَسَناً ... مُدْخَلًا يَرْضَوْنَهُ | ||
}} | }} | ||
نسخهٔ ۱۴ مهٔ ۲۰۱۸، ساعت ۱۱:۲۲
| <<57 | آیه 58 سوره حج | 59>> | |||||||||||||
| |||||||||||||||
محتویات
ترجمه های فارسی
و آنان که در راه خدا از وطن خود هجرت گزیده و کشته شدند یا مرگشان فرا رسید البته خدا رزق و روزی نیکویی (در بهشت ابد) نصیبشان می‌گرداند، و همانا خداوند بهترین رزق و روزی بخشنده است.
و کسانی که در راه خدا هجرت کرده سپس کشته شده یا مرده اند، به یقین خدا رزقی نیکو به آنان می دهد؛ و قطعاً خدا بهترین روزی دهندگان است.
و آنان كه در راه خدا مهاجرت كرده‌اند، و آنگاه كشته شده يا مرده‌اند، قطعاً خداوند به آنان رزقى نيكو مى‌بخشد. و راستى اين خداست كه بهترين روزى‌دهندگان است.
و كسانى را كه در راه خدا مهاجرت كردند، سپس كشته شدند يا خود مردند، خدا به رزقى نيكو روزى مى‌دهد. زيرا خدا بهترين روزى‌دهندگان است.
و کسانی که در راه خدا هجرت کردند، سپس کشته شدند یا به مرگ طبیعی از دنیا رفتند، خداوند به آنها روزی نیکویی می‌دهد؛ که او بهترین روزی‌دهندگان است!
ترجمه های انگلیسی(English translations)
معانی کلمات آیه
«الَّذِینَ هَاجَرُوا ...»: مراد مهاجران صدر اسلام به طور خاصّ، و مهاجران همه ادیان در طول زمان به طور عام است. «رِزْقاً حَسَناً»: عطاء زیبا و والا. مراد پاداش ویژه است، ولی جز خدا کسی ماهیّت و مقدار آن را نمی‌داند. «الرَّازِقِینَ»: در اصل (رازق) به معنی روزی‌آفرین است، ولی در اینجا مراد از (رازق) عطاء کننده خیر و رساننده نعمت به دیگران است.
نزول
محمد بن العباس بعد از دو واسطه از عیسى بن داود او از امام کاظم علیه‌السلام و ایشان از پدر بزرگوارش نقل نماید که فرمود: این آیه درباره امیرالمومنین على علیه‌السلام نازل گردیده است.[۱]
تفسیر آیه
تفسیر نور (محسن قرائتی)
وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ «58»
و كسانى كه در راه خدا هجرت كنند، سپس كشته شوند يا بميرند قطعاً خداوندرزق نيكويى به آنان خواهد داد، و همانا خداوند بهترين روزى دهندگان است.
لَيُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا يَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ «59»
بى ترديد خداوند آنان را در محلى وارد مى‌كند كه مورد رضايتشان باشد، همانا خداوند دانا و بردبار است.
پیام ها
1- هجرت هدفدار يك ارزش است. «وَ الَّذِينَ هاجَرُوا»
2- مرگ افراد مهاجر همسنگ شهادت است. «قُتِلُوا أَوْ ماتُوا» (مرگ يا شهادت مهم نيست، مهم در راه خدا بودن است)
3- در راه خدا ناكامى نيست، اگر بندگان شايسته‌ى خداوند از لذّت‌هاى دنيا محروم شوند به نعمت‌هاى بزرگ آخرت مى‌رسند. «لَيَرْزُقَنَّهُمُ»
4- تحقق وعده‌هاى الهى قطعى است. «لَيَرْزُقَنَّهُمُ» (حرف لام و حرف نون)
5- رزق دنيا گاهى نيكوست و گاهى تلخ، ولى بهشتيان تنها از رزق نيكو برخوردارند. «رِزْقاً حَسَناً»
6- رازق واقعى خداست و ديگران واسطه‌ى رزق هستند. «خَيْرُ الرَّازِقِينَ»
7- مسكن و جايگاه دل‌پذير از برجسته‌ترين نمونه‌هاى رزق نيكو است. رِزْقاً حَسَناً ... مُدْخَلًا يَرْضَوْنَهُ
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ (58)
جلد 9 - صفحه 82
وَ الَّذِينَ هاجَرُوا: و آنانكه هجرت نمودند از مكه به مدينه و از ديار خود ببريدند، فِي سَبِيلِ اللَّهِ: در راه خدا، يعنى در طاعت او و براى طلب رضاى او، ثُمَّ قُتِلُوا: پس كشته شدند در جهاد با دشمنان خدا و دين، أَوْ ماتُوا: يا مردند بدون چشيدن شربت شهادت، لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً: هر آينه روزى دهد البته البته خدا ايشان را روزى نيكو كه نعيم بهشت است بدون رسيدن تعبى در تحصيل آن، و نه طارى شدن علتى در تناول آن، و نه تشويش نقصانى و تمامى آن.
تسويه موت و شهادت در وعد به جهت مساوى بودن هر دو است در قصد اصل عملى كه مهاجرت است در طلب رضاى الهى و خالصا لوجه اللّه. چنانكه در تفسير اين آيه نقل شده كه بعضى اصحاب حضرت خاتم صلّى اللّه عليه و آله عرض كردند: ما جمعى از برادران دينى كه به جهاد مى‌رويم ايشان شهيد مى‌شوند و به عطاى الهى اختصاص مى‌يابند، اگر چنانكه ما به قصد جهاد در مهاجرت با تو موافقت نموديم بميريم و شهيد نشويم، حال ما چگونه است؟ آيه شريفه نازل شد كه چون همه در نيت متفقند، چه شهيد شوند يا بميرند، همه در ثواب و اجر مساويند.
وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ: و بدرستى كه خداى تعالى هر آينه ذات اوست بهترين روزى دهندگان، زيرا بى‌حساب و بى‌حصر و عدد روزى مرحمت فرمايد.
از سلمان بن عامر نقل شده كه روزى در معركه جهاد، دو جنازه بياوردند:
يكى كشته و ديگرى مرده. مردم تشييع جنازه كشته بيشتر و به جنازه مرده رغبت نمى‌نمودند. فضل بن دوس گفت: اى قوم شما را در تشييع جنازه كشته بيشتر مى‌بينم، به خدا قسم من رجحان نمى‌دهم كشته را بر مرده، زيرا خداى تعالى فرموده: «وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً ...» «1»
«1». تفسير منهج الصادقين، ج 6، ص 186، چاپ كتابفروشى اسلاميّه.
جلد 9 - صفحه 83
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ (56) وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَأُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ (57) وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ (58) لَيُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلاً يَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ (59) ذلِكَ وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ (60)
ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ (61) ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ (62)
ترجمه
- پادشاهى در چنين روز براى خدا است حكم ميكند ميان آنها پس آنانكه گرويدند و بجا آوردند كارهاى شايسته را باشند در بوستانهاى پر نعمت
و آنانكه كافر شدند و تكذيب نمودند آيتهاى ما را پس آنگروه مر آنها را است عذابى خوار كننده
و آنانكه هجرت نمودند در راه خدا پس كشته شدند يا مردند هر آينه روزى دهد البتّه ايشانرا خدا روزى نيكوئى و همانا خدا هر آينه او است بهترين روزى دهندگان
هر آينه در آورد ايشانرا در جايگاهى كه ميپسندند آنرا و همانا خدا هر آينه داناى بردبار است
امر از اين قرار است و كسيكه عقوبت نمايد بمانند آنچه عقوبت شده بآن پس ستم شود بر او هر آينه يارى ميكند او را خدا بدرستيكه خدا هر آينه گذشت كننده آمرزنده است
اين براى آنستكه خدا داخل ميكند شب را در روز و داخل ميكند روز را در شب و آنكه خدا شنواى بينا است
اين براى آنستكه خدا او است حقّ و آنكه آنچه را ميخوانند غير از او آن باطل است و آنكه خدا او است بلند مرتبه بزرگ.
تفسير
- خداوند متعال بمناسبت ذكر قيامت در آيه سابقه شمّه‌ئى از اوصاف آنروز را بيان فرموده باين تقريب كه در چنين روز پادشاهى و فرمانفرمائى مخصوص بذات اقدس احديّت است پس حكم ميفرمايد ميان مردم بعدل كسانيرا كه در دنيا داراى عقائد حقّه و اعمال صالحه بودند در بهشت عنبر سرشت كه باغهائى است مملوّ از نعمت بى‌رنج و محنت جاى ميدهد و كسانيرا كه كافر شدند و تكذيب نمودند آيات الهى را كه از آن جمله امير المؤمنين و اولاد طاهرين او است بعذابيكه خوار و ذليل كننده آنها است گرفتار ميفرمايد و از جمله اعمال صالحه بعد از ايمان بخدا و رسول و اولياء او هجرت و مفارقت از اوطان است براى رضاى خدا خواه با پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم باشد خواه با امام عليه السّلام خواه براى آن باشد كه در وطن نتواند بوظيفه
جلد 3 صفحه 618
دينى خود عمل نمايد خواه براى آنكه عمل بتكليف دينى متوقف بر مسافرت باشد مانند جهاد و طلب علم و زيارت اماكن مقدسه پس اگر در آنراه كشته شود يا بميرد خداوند باو روزى خوبى عطا ميفرمايد كه چشم از آن بر ندارد براى خوبى او و خداوند بهترين روزى دهندگان است چون رزقش بيحساب است و ظاهرا اين در عالم برزخ باشد چون بعدا فرموده داخل ميفرمايد ايشانرا البتّه در منزلى كه پسند آنها است زيرا هر چه دلشان بخواهد و چشمشان از آن لذّت برد در آنجا موجود است اين در صورتى است كه مدخل اسم مكان باشد و بفتح ميم نيز قرائت شده و اگر مصدر باشد بايد بكيفيّت دخول در بهشت و استقبال ملائكه و حور العين و ساير تشريفات ورودى مؤمن حمل شود كه موجب خوشنودى او خواهد شد و خداوند عالم باحوال بندگان است از خوب و بد و تعجيل در عقوبت آنها نميفرمايد و در جوامع روايت نموده كه بحضرت رسول عرضه داشتند ما دانستيم ثواب كسانيرا كه در ركاب مبارك شهيد شدند و جهاد نموديم با تو مانند ايشان آيا براى ما هم اجرى هست اگر بميريم در ركاب تو پس اين آيه و آيه قبل نازل شد پس از اين خداوند تسجيل فرمود مطالب سابقه را بكلمه ذالك كه در مقام تقرير و تأكيد استعمال ميشود و ترجمه آن گذشت و بيان فرمود كه كسيكه عقوبت و تلافى نمايد از تعدى و جورى كه باو شده بمانند آن نه زيادتر اگر آنشخص باز مورد تعدى و ستم گرديد البتّه خدا يارى ميفرمايد او را و اگر خطائى از او سر زده باشد در مقام قصاص براى آنكه سهوا تجاوزى از حدّ نموده باشد يا آنكه عفو نكرده با آنكه عفو مستحبّ است و ترك آن سزاوار نيست خداوند از او ميگذرد چون اهل عفو و مغفرت است و تعبير بعقوبت در دو جا براى جور شدن كلام است و در بديع آنرا ازدواج گويند و الا آنچه اوّل واقع ميشود عقوبت نيست و بعضى گفته‌اند جمعى از مشركين در اواخر ماه محرّم بجمعى از مسلمانان حمله نمودند و آنها ناچار بدفاع شدند و غلبه كردند ولى دلتنگ شدند كه مبادا تقصير كرده باشند لذا اين آيه نازل شد ولى قمّى ره فرموده اين آيه در باره پيغمبر و اهل بيت اطهار او نازل شده كه اولا كفّار او را بظلم و تعدّى از مكّه معظّمه اخراج نمودند و آنحضرت در بدر تلافى فرمود و آنها
جلد 3 صفحه 619
بعدا از اهل بيت او انتقام كشيدند و يزيد پليد در اشعار خود به اين معنى تصريح نمود و اين ظلمى بود كه از آنها بر تلافى كننده از ظلم واقع شد و خداوند او را بوجود امام قائم يارى خواهد فرمود و اين براى آنستكه خداوند بر هر امرى قادر است و چنانچه دائما از دقائق و آنات شب ميكاهد و داخل در روز ميكند و از روز داخل در شب ميفرمايد ميتواند روز روشن ظالم را مانند شب تار نمايد و انتقام مظلوم را هر وقت باشد از او بكشد و خدا ميشنود دعاى مظلوم را و مى‌بيند تعدّى ظالم و تجاوز منتقم و عدم تجاوز او را و اين قدرت و قوّت و عظمت براى آنستكه او حقّ ثابت موجود و غير او باطل متزلزل نابود است و او برتر و بالاتر است از آنكه شريك داشته باشد و بزرگى او بوصف در نميآيد ..
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللّه‌ِ ثُمَّ قُتِلُوا أَو ماتُوا لَيَرزُقَنَّهُم‌ُ اللّه‌ُ رِزقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللّه‌َ لَهُوَ خَيرُ الرّازِقِين‌َ (58)
و كساني که هجرت كردند در راه خداوند متعال پس از آن كشته شدند يا بمرگ طبيعي از دنيا رفتند هر آينه خداوند روزي ميدهد آنها را روزي نيكويي و محقّقا خداوند هر آينه او بهترين روزي دهندگان است.
(وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللّه‌ِ): عام‌ّ است شامل جميع كساني که از أوطان خود هجرت مي‌كنند در راه خدايي مثل مهاجرين که از مكّه هجرت كردند بمدينه طيّبه، و مثل حاج که از أوطان خود براي حج‌ّ و زيارت بيت اللّه خارج مي‌شوند، و مثل زوّار أعتاب مقدّسه، و مثل علماي أعلام که براي تحصيل علوم
جلد 13 - صفحه 326
دينيّه مسافرت مي‌كنند، و مثل كساني که براي اعلاي كلمه اسلام و شعائر ديني و هدايت و ارشاد مؤمنين و اقامه صلوة و أمر بمعروف و دفع كفّار و أشرار و ساير طرق الهيّه که فرمود: «الطّرق الي اللّه بعدد انفاس الخلائق» تمام را شامل ميشود.
(ثُمَّ قُتِلُوا): مثل أصحاب بدر و حنين و اصحاب امير المؤمنين و أصحاب سيد الشهداء و بسياري از ذراري رسول اللّه، و از علماء شيعه و از مؤمنين که بدست كفّار و معاندين و مخالفين كشته شدند.
(أَو ماتُوا): در غربت از دنيا رفتند.
(لَيَرزُقَنَّهُم‌ُ اللّه‌ُ رِزقاً حَسَناً): چه در عالم برزخ و چه در قيامت که اينکه جمله قريب المفاد است با آيه شريفه، «وَ لا تَحسَبَن‌َّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللّه‌ِ أَمواتاً بَل أَحياءٌ عِندَ رَبِّهِم يُرزَقُون‌َ» آل عمران آيه 162.
(وَ إِنَّ اللّه‌َ لَهُوَ خَيرُ الرّازِقِين‌َ): اشكال: خداوند رزّاق است و بس و رزق يكي از افعال مختصّه بخدا است رازق ديگري نداريم که خير الرّازقين باشد غير از خداوند.
جواب- اسباب و وسائطي که خداوند براي رزق معيّن فرموده مثل آباء نسبت به اولاد صغار و زوج نسبت بزوجه و موالي نسبت بعبيد و ارباب نسبت به نوكر و كارفرما نسبت به كارگر بلكه ملائكه موكّل بارزاق هستند مثل ميكائيل تمام صدق رازق ميكند که خداوند در اينکه جمله با سه تأكيد كلمه ان‌ّ كلمه لام ذكر هو فرموده خير الرازقين چه در دنيا چه در برزخ چه در قيامت.
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 58)- و از آنجا که در آیات گذشته سخن از مهاجرانی به میان آمد که از خانه و کاشانه خود به خاطر نام «اللّه» و حمایت از آیین او بیرون رانده شدند، در این آیه از آنها به عنوان یک گروه ممتاز یاد کرده، می‌گوید: «و کسانی که در راه خدا هجرت کردند، سپس شربت شهادت نوشیدند و یا به مرگ طبیعی از دنیا رفتند خداوند به همه آنها روزی نیکویی می‌دهد (و از نعمتهای ویژه‌ای بر خوردار می‌کند) چرا که او بهترین روزی دهندگان است» (وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ).
بعضی از دانشمندان شأن نزولی برای این آیه ذکر کرده‌اند که خلاصه‌اش چنین است: «هنگامی که مهاجران به مدینه آمدند بعضی از آنها به مرگ طبیعی از دنیا رفتند، در حالی که بعضی شربت شهادت نوشیدند، در این هنگام گروهی تمام فضیلت را برای شهیدان قائل شدند، آیه فوق نازل شد و هر دو دسته را مشمول بهترین نعمتهای الهی معرفی کرد، لذا بعضی از مفسران از این تعبیر چنین نتیجه گرفتند که مهم جان دادن در راه خداست چه از طریق شهادت باشد و چه از طریق مرگ طبیعی، هر کس برای خدا و در راه خدا بمیرد مشمول ثواب شهیدان است.
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
تفسیر های فارسی
ترجمه تفسیر المیزان
تفسیر خسروی
تفسیر عاملی
تفسیر جامع
تفسیر های عربی
تفسیر المیزان
تفسیر مجمع البیان
تفسیر نور الثقلین
تفسیر الصافی
تفسیر الکاشف
پانویس
- ↑ البرهان فی تفسیر القرآن.
منابع
- تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
- اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم
- تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
- تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
- برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
- تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش، چاپ پنجم
- محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.
