تفسیر شاهی (کتاب)

تفسير شاهى يا آيات الاحكام تاليف علامه محقق و فقيه اصولى سيد امير ابو الفتح حسينى جرجانى متوفاى سنه 976 هجرى قمرى است. وى فاضل، متكلم، فقيه، اصولى و مفسرى شيعى است. صاحب تحقيق و تصنيف و معاصر شاه اسماعيل صفوى و شاه طهماسب موسوى حسينى صفوى اول است. اين تفسير مهمترين تفسير فقهى قرآن مجيد است كه به زبان فارسى به رشته تحرير در آمده است. آيت الله مرعشى نجفى در باره اين تفسير چنين مى‌نگارد:« يكى از بهترين كتابهاى تفسير فقهى دانشمندان شيعى كتاب تفسير شاهى است، به جان خودم سوگند كه مولف آن مطالب مفيد و مباحث جالب تفسيرى و فقهى را آن چنان در اين كتاب به رشته قلم در آورده كه بالاتر از آن هرگز متصور نمى‌باشد. وى در اين كتاب آيات احكام قرآن را با بيانى سليس و روان و عبارتى زيبا و شيرين به زبان فارسى به رشته تحرير در آورده است كه گمان نمى‌رود مانند آن يافت شود.»

دانشمند محقق ميرزا ولى الله اشراقى اين اثر را چنين توصيف مى‌نمايد:« تفسير شاهى جامع مطالب مهم و داراى نكات و دقايق كنز العرفان( فاضل سيورى) و زبدة البيان( محقق اردبيلى) است مانند قلائد الدرر در موضوع تطبيق فروع با اصول به بيان شيرين و شيوه شگفت انگيز، گوى سبقت را از ساير كتب تفسير فقهى ربوده و آن را به جامعه علم اهداء كرده است. تفسير شاهى حاوى استنباط احكام فرعى از آيات قرآنى و متعرض شرح معانى مفردات و اعراب آيات و نشان دهنده احاديث مروى با آيات نازل شده است. اين تفسير كتابى بى‌نظير است و خواننده را از تفاسير و ساير آيات الاحكام بى‌نياز مى‌كند. در اين كتاب كليه آيات احكام مورد بررسى و تفسير قرار گرفته. به همين سبب حايز اهميت است و از آغاز تاليف مورد توجه دانشمندان بوده است.»تفسير شاهى جلد 1 صفحه 6 مقدمه

معرفى تفسير

نام اين اثر همانگونه كه مولف در مقدمه آن تصريح نموده« تفسير شاهى» است- اما به لحاظ موضوع كتاب كه عهده‌دار تفسير آيات احكام فقهى قرآن ميباشد، آيات الاحكام هم ناميده ميشود. در وجه تسميه كتاب به تفسير شاهى گويند: چون شاه طهماسب حسينى موسوى صفوى مفسر را مأمور به تاليف چنين اثرى مى‌نمايد، نام آنرا به شاه منسوب مى‌نمايد.

انگيزه تاليف اين اثر را مفسر چنين گزارش ميدهد:« شاه طهماسب صفوى بنده ابو الفتح حسينى را مأمور گردانيد كه آيات احكام را به لغت فارسى تفسير نمايد و در تحقيق و تدقيق الفاظ و معانى آيات مذكوره و توضيح و تنقيح وجه استنباط احكام از ايشان سعى بليغ به تقديم رساند تا همه كس از اين تفسير نفع يابد و چون آفتاب جهان تاب نور فيض آن بر همه كس تابد پس به موجب فرمان شروع در تفسير مذكور نمود و حسب المقدور بدين خدمت قيام نموده در ايجاز و اطناب حد وسط رعايت شد.»تفسير شاهى جلد 1 صفحه 8

روش تفسير

پيرامون روش تفسيرى مفسر بايد گفت: در ميان مفسران اسلامى دو روش در تفسير فقهى قرآن معمول ميباشد، روش اول آن است كه از آغاز قرآن تا انجام آن به ترتيب آيات احكام را مورد بررسى قرار ميدهند. اين روش تفسير فقهى ترتيبى نام دارد كه در ميان مفسران اهل سنت رواج دارد و نام اينگونه تفاسير« احكام القرآن» ميباشد مانند احكام القرآن ابو عبد الله محمد بن ادريس شافعى( 204 ق)، ابو بكر احمد بن محمد جصاص رازى( 370 ق)، ابو الحسن على كياهراس( 504 ق و ابو بكر محمد بن عبد الله مشهور به ابن عربى معافرى( 543 ق)

البته برخى از تفاسير كه اختصاص به تفسير فقهى ندارند ولى به تفسير فقهى آيات احكام پرداخته‌اند نيز ملحق به آنها ميباشند و جزو اين روش به حساب مى‌آيند مانند تفسير الجامع لاحكام القرآن قرطبى. روش دوم بدينگونه است كه آيات فقهى قرآن را بر اساس ترتيب ابواب فقهى يعنى از طهارت تا ديات بصورت موضوعى مورد بحث قرار ميدهند. اين روش، تفسير فقهى موضوعى به شمار مى‌آيد و بيشتر در ميان مفسران شيعى رواج دارد. نام اينگونه تفاسير« آيات الاحكام» ميباشد مانند آيات الاحكام محمد استرآبادى( 1024 ق)، سيد حسين حسينى قزوينى، سيد محمد ابراهيم حسينى مرعشى( 1240 ق)، سيد شمس الدين محمد حسينى مرعشى( 1181 ق)، شيخ خلف آل عصفور بحرانى و سيد محمد ابراهيم حسينى اصفهانى( 1377 ق).

از اين رو تفسير شاهى را آيات الاحكام ناميده‌اند زيرا مفسر در اين تفسير آيات احكام فرعى قرآن را بر اساس ترتيب ابواب فقهى( از باب طهارت تا باب ديات) مطرح نموده و مورد استنباط قرار داده است. وى در اين زمينه مى‌نويسد:« بدانكه مفسران آيات احكام متعلق به اصول عقايد را كه اصول پنجگانه عبارت از آن است، ايراد ننموده‌اند و عهده‌دار تفسير آنها نشده‌اند. و تخصيص فرموده‌اند كلام درين مقام را به آيات متعلق به احكام فرعى و شايد وجه تخصيص آن است كه مطلوب در اصول خمسه يقين است و ميان علماء اختلاف است در آنكه دليل نقلى گاهى افاده يقين ميكند يا اصلا افاده يقين نمى‌كند و معلوم نيست كه آيات مذكوره افاده يقين مى‌كند يا نمى‌كند... بنابراين بنده نيز متابعت ايشان نموده متعرض آيات اصول نشده و به آيات فروع اكتفاء كرده به ترتيب كتب فقهى ايراد نموده‌ام.»تفسير شاهى جلد 1 صفحه 9

وى در آغاز هر بابى پس از عنوان باب تعريف لغوى و اصطلاحى آنرا مطرح مى‌نمايد و سپس بر اساس مباحث كلى و اصلى آن باب آيات مربوط به آن را مطرح مى‌نمايد. ابتدا ترجمه آيه را به فارسى مى‌نگارد. اگر آيه نياز به شرح و توضيح لغوى، صرفى و نحوى داشته باشد، به آن مى‌پردازد و سپس به تفسير مفردات و جملات آيه پرداخته و در پايان تفسير فقهى و استنباط احكام فرعى از آيه را مورد بحث و بررسى قرار ميدهد.

در لابلاى مباحث تفسيرى به نقل اقوال و آراء تفسيرى مفسران بزرگ همچون شيخ طوسى، طبرسى، فخر رازى و زمخشرى مى‌پردازد و گاهى نظريات آنان را مورد نقد و نظر قرار ميدهد. و همچنين در اثناء مطالب تفسير فقهى به نظريات فقهى و اصولى فقيهان نامدار شيعى توجه دارد و به نقل و نقد آنها مى‌پردازد. هر جا مناسبتى پيش مى‌آيد از احاديث فقهى معصومان( ع) كمال استفاده را مى‌نمايد و در مواقع اختلاف برداشت فقهى از آيات مورد اختلاف ميان عامه و خاصه، براى تائيد مذهب فقهى شيعى با كمك روايات استدلال و استشهاد مى‌نمايد، به همين سبب در اين تفسير يكدوره اخبار فقهى كه در مسايل خلافى كاربرد دارد به چشم ميخورد.

ساختار كتاب

ساختار اين تفسير بدين قرار است:

1- كتاب طهارت: مشتمل بر 12 آيه

2- نماز: مشتمل بر 4 آيه مطلق نماز, 5 آيه نمازهاى پنجگانه, 7 آيه قبله, 12 آيه مقدمات, 8 آيه مقارنات, 5 آيه مستحبات, 7 آيه احكام و 11 آيه باقى نمازها.

3- روزه: مشتمل‌بر 5 آيه.

4- زكات: 4 آيه معنى زكات, 6 آيه گرفتن زكات, 6 آيه احكام اخراج‌زكات.

5- خمس: 3 آيه.

6- حج و عمره: 2 آيه معنى, 10 آيه افعال و اقسام, 10 آيه احكام. جلد اول اين تفسير حاوى ابواب بالاست و ابواب جلد دوم به شرح زير است:

7- كتاب جهاد: 10 آيه معنى, 13 آيه كيفيت.

8- امر به معروف و نهى از منكر: 5 آيه.

9- مكاسب: 6 آيه مكاسب حلال, 5 آيه مكاسب محرمه, 11 آيه بيع.

10- دين و قرض و توابع آن: 7 آيه.

11- عقود: 16 آيه.

12- وصيت: 15 آيه.

13- نذر، عهد و يمين( قسم): 7 آيه.

14- عتق( آزادسازى برده): 2 آيه.

15- نكاح: 37 آيه.

16- فراق( طلاق): 8 آيه مطلق طلاق, 2 آيه خلع و مبارات.

17- ظهار: 1 آيه.

18- ايلاء: 1 آيه.

19- لعان: 1 آيه.

20- مطاعم و مشارب( اطعمه و اشربه): 3 آيه مطلق خوردن و آشاميدن, 3 آيه محرمات, 10 آيه مباحات.

21- ميراث: 9 آيه.

22- حدود: 4 آيه مطلق حدود, 2 آيه حد قذف( بهتان), 2 آيه سرقت, 2 آيه محاربه و جنگ.

23- جنايات( ديات): 10 آيه.

24- قضا و شهادات: 30 آيه.

نسخه‌شناسى

تفسير شاهى براى اولين بار توسط دانشمند محترم ميرزا ولى الله اشراقى به چاپ رسيده است. وى انگيزه چاپ اين تفسير را چنين مى‌نگارد:« اين جانب ولى الله اشراقى مدتى در اشتياق تاليف كتابى در موضوع آيات الاحكام بودم ولى در اثر نامساعدتى وضع روزگار و بى بضاعتى و كمى وسايل تاليف اينكار امكان پذير نبود تا اينكه توفيق باريتعالى رفيق حال گشته نسخه تفسير شاهى را جناب دانشمند محترم سيد على سرابى اهداء فرمود كه در اطراف همين كتاب و مولف آن تفحص نمايم. لذا اينجانب در جمع آورى تعدادى از نسخه‌هاى اين تفسير زحمت زيادى كشيده تا چند نسخه بدست آوردم، يكى نسخه ميرزا مرتضى مدرسى چهاردهى استاد دانشگاه و رئيس اداره كل مطبوعات وزارت كشور و چند نسخه ديگر از كتابخانه آستان قدس رضوى، اينها را با هم مقابله و تصحيح كردم.»تفسير شاهى جلد 1 صفحه 2- 4 محقق محترم تفسير شاهى را از آغاز تا انجام مورد بررسى قرار داده و هر جا نياز بوده تعليقه‌هاى دقيق بر آن مرقوم داشته و چون اين حواشى و تعاليق بسيار زياد بوده كه در حد يك كتاب مستقل شده آنرا به« توضيح الايات» يا« توضيح تفسير شاهى» نامگذارى مى‌نمايد و به ضميمه تفسير شاهى چاپ مى‌نمايد: فرزند محقق مذكور بنام محمد اشراقى اين ماجرا را در مقدمه جلد دوم تفسير چنين شرح ميدهد: در اين تفسير در حقيقت دو كتاب است 1- تفسير شاهى 2- كتاب توضيح آيات الاحكام تاليف ميرزا ولى الله اشراقى. محقق دانشمند در آغاز اراده داشتند به اينكه تفسير فقهى بنويسند ولى پس از اطلاع از نسخ خطى تفسير شاهى تصميم ميگيرد آن را تصحيح و تحقيق كند و تعليقه‌اى به عنوان شرح و توضيح بر آن بنگارد و به شيوه مرغوب و امروزى به چاپ برساند.»تفسير شاهى جلد 1 صفحه 3- 4 مقدمه نسخه حاضر تفسير شاهى يا آيات الاحكام تاليف سيد امير ابو الفتح جرجانى است كه در حاشيه آن« توضيح آيات الاحكام» تاليف ولى الله اشراقى و در مقدمه جلد اول شرح حال مولف به قلم محقق دانشمند اشراقى و آيت الله مرعشى نجفى و در مقدمه جلد دوم شرح حال محقق دانشمند اشراقى به قلم محمد اشراقى زينت بخش آن است. جلد اول آن داراى 431 صفحه متن و 47 صفحه مقدمه محقق به همراه فهرست اجمالى مطالب تفسير شاهى، فهرست اجمالى توضيح الايات و فهرست آيات ميباشد. و جلد دوم آن داراى 797 صفحه به همراه شرح حال محقق كتاب و تقريظ آيت الله مرعشى نجفى، همچنين فهرست اجمالى تفسير شاهى در آغاز جلد، فهرست مصادر توضيح الايات در انجام آن، فهرست امهات مطالب تفسير شاهى، فهرست مقدمه و فهرست توضيح الايات، ميباشد كه توسط انتشارات نويد تهران در سال 1362 ش با تيراژ 3000 جلد به چاپ رسيده است.

پانوشت

اين مقاله بر اساس مقدماتى كه توسط آيت الله مرعشى نجفى، ولى الله اشراقى و محمد اشراقى نگاشته شده، تنظيم گرديده است

منبع

نرم افزار جامع التفاسیر ، بخش کتابشناسی

متن کتاب آيات الأحكام(جرجانى)

آيات الأحكام(جرجانى)

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی