تهذیب الأحکام (کتاب)

كتاب تهذیب الاحکام شامل مجموعه روايات فقهى و احكام شرعى است كه از اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام روايت شده است. شيخ طوسى اين كتاب را در شرح و توضيح كتاب‌ «المقنعة» شيخ مفيد، استاد بزرگ خود نگاشته است. این کتاب یکی از کتب اربعه حدیث شیعه است

مؤلف

ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، معروف به شیخ الطائفه (م 460 ق).

انگيزه نگارش‌

شيخ طوسى در مقدمه كتاب تهذيب انگيزه خود را از نگارش اين كتاب اين گونه بيان مى‌فرمايد: « يكى از دوستانم كه مراعات حق ايشان بر من واجب است از من درخواست نمود تا احاديث اصحاب را جمع آورى و موارد اختلاف، تباين، منافات و تضاد ميان آن روايات را بررسى نمايم زيرا خبرى نيست مگر آنكه روايتى بر خلاف آن وارد شده است و حديثى نيست مگر آنكه در برابر آن روايتى كه با آن منافات دارد نيز روايت شده. كار اختلاف روايات به آنجا كشيده كه مخالفان به ما طعنه مى‌زنند و اين را از بزرگترين عيب‌هاى مذهب ما به شمار آورده‌اند و با اين وسيله مى‌خواهند مذهب ما را باطل اعلام نمايند. آنها مى‌گويند مشايخ و بزرگان شما هميشه بر مخالفان خود ايراد مى‌گرفتند كه شما در دينتان كه با آن خدا را عبادت مى‌كنيد اختلاف داريد و دچار اختلاف كلمه در فروع دين هستيد و چنين عقيده‌اى را خداى دانا و حكيم اجازه نخواهد داد؛ اما خودتان نسبت به مخالفانتان بيشتر با هم اختلاف داريد. پس اين اختلاف با وجود آنكه اعتراف مى‌كنيد كه دلالت بر فساد مى‌كند دلالت بر فساد مذهب خودتان نيز دارد... در اينجا بود كه تصميم گرفتم درخواست آن دوست عزيز را اجابت كرده و اين كتاب را به نگارش درآوردم و اخبار و روايات متعارض را جمع آورى نموده و راه جمع ميان آنها را بيان كنم و احاديث صحيح و معتبر را از روايات غير معتبر جدا سازم. من در اين كتاب، رساله استادم شيخ مفيد را متن قرار داده‌ام و در شرح هر بخش از آن به روايات و احاديث وارده و جمع ميان آنها اشاره دارم. در آغاز، شيوه من اشاره به تمام روايات بود اعم از روايات اصحاب و مخالفين ولى بعد ديدم كه در اين صورت نگارش كتاب خيلى به طول خواهد انجاميد لذا فقط به روايات اصحاب اكتفا كردم.»

معرفی اجمالی کتاب

این کتاب یکی از معتبرترین مجموعه های روایی شیعه و سومین کتاب از کتب اربعه است و مورد قبول تمام علماء و فقهای شیعه می باشد. تهذیب الاحکام شامل مجموعه روایات فقهی و احکام شرعی است که از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام روایت شده است. شیخ طوسی این کتاب را در شرح و توضیح کتاب المقنعه از شیخ مفید، استاد بزرگ خود و به دستور ایشان نگاشته است.

کتاب تهذیب الاحکام، شامل تمام روایات فروع و احکام شرعی است و برای فقیه و مجتهدی که بخواهد اجتهاد نماید، بیشتر روایات مورد نیاز را فراهم آورده است. این کتاب شامل مباحث فقهی، اصولی، رجالی و بسیاری از مباحث سودمند دیگر است.

شیخ در این کتاب به مباحث اصول عقاید اشاره نکرده و فقط به بیان فروع و احکام شرعی، یعنی از اول تا آخر فقه و از کتاب طهارت تا کتاب دیات، پرداخته است. ترتیب عنوان های این کتاب، همانند کتاب المقنعه است.

ادله ای که شیخ طوسی در این کتاب به آن ها استدلال می کند، برگرفته از قرآن (ظاهر، صریح، محتوا، دلیل و یا معنای قرآن)، احادیث قطعی (مانند خبر متواتر و اخبار دارای قرائن قطعی دال بر صحت آن ها) و اجماع مسلمین و یا اجماع علمای شیعه است و در آخر به روایات مشهور میان اصحاب نیز اشاره دارد. البته شیخ به روایات مخالف و به وجه جمع یا وجه فساد آن ها مانند ضعف سند یا عمل اصحاب برخلاف آن نیز اشاره کرده است. این کتاب شامل 393 باب و 13590 حدیث است.

در آخر کتاب مشیخه آمده و آن، سند شیخ طوسی به کتاب هایی است که از آن ها روایت نقل کرده است. بر مشیخه کتاب تهذیب نیز شرح هایی نگاشته شده است؛ مانند شرح علامه سیدهاشم توبلی به نام تنبیه الأریب و تذکره اللبیب فی ایضاح رجال التهذیب.

شيوه نگارش‌

شيخ طوسى در اين كتاب: 1- به مباحث اصول عقايد اشاره‌اى ندارد و فقط به بيان فروع و احكام شرعى يعنى از اول تا آخر فقه و از كتاب طهارت تا كتاب ديات پرداخته است.

2- ترتيب عنوان‌هاى اين كتاب همان ترتيب عنوان‌هاى كتاب المقنعه شيخ مفيد است.

3- ادله‌اى كه شيخ طوسى در اين كتاب به آنها استدلال مى‌كند:

از قرآن، ظاهر، صريح، فحوا، دليل و يا معناى قرآن است. از روايات، احاديث قطعى مانند خبر متواتر و اخبار داراى قرائن قطعى دال بر صحت آنها است. از اجماع، به اجماع مسلمين و يا اجماع علماى شيعه است و در آخر به روايات مشهور ميان اصحاب نيز اشاره دارد.

4- شيخ طوسى به روايات مخالف اشاره كرده و به وجه جمع يا وجه فساد آنها مانند ضعف سند يا عمل اصحاب به خلاف آن نيز اشاره مى‌كند. تاريخ نگارش‌ شيخ طوسى از سال 410 هجرى، در سن 25 سالگى شروع به نگارش اين كتاب كرده است. وى كتاب طهارت و صلات را در زمان حيات استاد خود شيخ مفيد نگاشته است، يعنى تا قبل از 413 هجرى و بقيه آن را بعد از آن زمان به اتمام رسانده است. شيخ طوسى اين كتاب را قبل از كتاب استبصار نگاشته است.

منابع كتاب‌

شيخ طوسى براى نگارش اين كتاب از دو كتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد كه مملو از كتاب‌هاى معتبر و نسخه‌هاى اصلى بوده بهره‌مند بوده است.

1- كتابخانه استاد بزرگوارش سيد مرتضى كه شامل 80 هزار جلد كتاب بوده است

2- كتابخانه شاپور كه بسيار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شيعه در منطقه كرخ بغداد تأسيس شده بود.

اين دو كتابخانه شامل بهترين و ارزشمندترين كتاب‌هاى معتبر روايى و نسخه‌هاى اصلى و اوليه، كه به خط مؤلفين آنها نگاشته شده، بوده است.

سخن آقا بزرگ تهرانى‌

آقا بزرگ تهرانى در كتاب ارزشمند« الذريعه الى تصانيف الشيعه» درباره اين كتاب مى‌فرمايد:« كتاب تهذيب الأحكام نوشته شيخ الطائفه، ابو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى است. اين كتاب يكى از كتاب‌هاى چهارگانه و يكى از مجموعه‌هاى روايى قديمى معتبر شيعه اماميه از زمان نگارش تا زمان حاضر است. جزء اول از نسخه اصل آن كه به خط مؤلف آن شيخ طوسى است در اين زمان نيز موجود است». مشيخه‌ در آخر كتاب مشيخه آمده و آن سند شيخ طوسى به كتاب‌هايى است كه از آنها روايت نقل كرده. وى در پايان كتاب مى‌گويد:« هم اكنون كه به يارى خداوند متعال از نگارش اين كتاب فارغ گشته‌ام، طرق و اسنادى را كه از طريق آنها اين اصول و كتاب‌هاى روايى را روايت كرده‌ام به صورت مختصر مى‌آورم تا به اين شكل روايات كتاب از حالت ارسال خارج گشته و به باب مسندات ملحق گردند». شيخ طوسى سپس به ذكر سند خود به هر يك از روات و يا كتاب‌هاى آنها كه در تهذيب از آنها روايت نقل كرده مى‌پردازد.

شروح و تعلیقات

• شرح سید محمد (صاحب مدارک)
• شرح قاضی نورالله شهید به نام تهذیب الاکمال
• شرح مولا عبدالله شوشتری
• شرح شیخ محمد بن حسن بن شهید ثانی
• شرح موسی محمد استرآبادی
• شرح عبداللطیف جامعی (شاگرد شیخ بهایی)
• شرح مولا محمدتقی مجلسی اول
• شرح مولا محمد طاهر
• شرح محقق شیروانی (داماد علامه مجلسی)
• شرح علامه مجلسی به نام ملاذ الاخیار که در 16 جلد به چاپ رسیده است.
• شرح سید نعمت الله جزایری (بنام تذهیب الاکمام)

حاشيه بر كتاب‌

بر اين كتاب حاشيه‌هاى گوناگونى نيز نگاشته شده است مانند:

• حاشيه قاضى نور الله شوشترى
• حاشيه وحيد بهبهانى
• حاشيه آقا جمال الدين خوانسارى
• حاشيه شيخ حسن صاحب معالم
• حاشيه ميرزا عبد الله افندى صاحب رياض
• حاشيه علامه مجلسى 7- حاشيه سيد ميرزا محمد بن على استر آبادى رجالى معروف
• حاشيه شيخ محمد سبط شهيد ثانى
• حاشيه شيخ محمد على بلاغى
• حاشيه سيد نجم الدين جزائرى‌

فهرست‌

بر اين كتاب فهرست‌هاى گوناگونى نگاشته شده است مانند:

• فهرست تهذيب الأحكام نوشته محمد جعفر از علماى قرن يازدهم هجرى.
• فهرست تهذيب الأحكام نوشته مولى عبد الله بن حاج محمد بشروى تونى معروف به فاضل تونى.

وضعیت نشر

این کتاب در 10 جلد به زبان عربی به همت انتشارات دارالکتب الاسلامیه تهران چاپ و منتشر شده است و هم به تصحیح و تحقیق استاد علی اکبر غفاری در 10 جلد به چاپ رسیده است.

منابع

• محمدرضا ضميري، کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، صفحه 347.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الحادیث 3 [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.

پيوندها

• کتاب تهذیب الأحكام