جامع احادیث الشیعه (کتاب)

جامع احادیث الشیعة فی احکامِ الشریعة، کتابی جامع شامل احادیث فقهی به عربی اثر اسماعیل معزّی ملایری که با پیشنهاد و نظارت آیت اللّه حاج آقا حسین بروجردی (متوفی 1340 ش) تألیف شد.

تولد و تحصیلات نویسنده جامع احادیث الشیعة

آیت الله بروجردی در روزهای پایانی صفر 1292 ق. متولد گردید. پدر بزرگوار ایشان ، مرحوم حجت الاسلام و المسلمین حاج سید علی طباطبایی، عالمی جلیل القدر، موصوف به علم و تقوا، مرجع حوائج مردم، ساعی در اعلای کلمه دین و عارف به نسب بیت شریف خویش بود.آیت الله بروجردی جامع المقدمات، سیوطی، منطق و گلستان سعدی را در مكتب آموخت و سپس در مدرسه نوربخش به تكمیل اندوخته‎ها یش در نحو، صرف، بدیع، عروض، منطق، فقه و اصول پرداخت.

ایشان در سال 1310 ه . ق به توصیه بزرگان و صلاحدید پدر، به اصفهان مهاجرت كرد و در درس اساتید بنام اصفهان همچون مرحوم حاج سیدمحمدباقر درچه ‌ای، میرزا ابوالمعالی کلباسی ، جناب سید محمدتقی مدرس شركت نمود و نیز علاوه بر فقه و اصول و رجال، در درس فلسفه‌ دو فحل این فن، یعنی آخوند کاشی و جهانگیرخان قشقایی، حاضر شد.

آیات الله بروجردی در بیست و هفت سالگی به همراه برادر كوچكش سید اسماعیل، روانه نجف شدند و به حوزه درس مرحوم آیت الله العظمی آخوند ملا محمد کاظم خراسانی وارد شده و نه سال از محضر پر فیض آن فقیه بزرگ و علمای دیگری چون: آیت الله العظمی آقا سید کاظم یزدی ، و آیت الله شریعت اصفهانی (شیخ الشریعة) در فقه و اصول و رجال كسب فیض كردند. دیرینی نپایید که تحصیل مجدانه علم توسط این عالم بزرگوار او را در سن سی سالگی در ردیف استادان حوزه نجف قرار داد.

آیت‌الله بروجردی بعد از ده سال اقامت در عتبات در سال ۱۳۲۸ از عراق وارد بروجرد شد و مدت سی سال در زادگاه خود به ترویج، تدریس و تألیف مشغول گشت و چند سفر به حوزه قم آمدوشد نمود که در برهه زمان در جمله مدرسین حوزه قم قرار گرفت و دیری نگذشت که پس از فوت آیت‌الله حائری تدریجاً در رأس اساتید بزرگ حوزهٔ قم قرار گرفت.

چگونگی نگارش کتاب جامع الأحادیث

آیت اللّه بروجردی که بر اهمیت علم رجال و شناخت اِسناد و جایگاه آن در استنباط فقهی تأکید می کرد. کتاب وسائل الشیعه (اثر محمدبن حسن حرّعاملی، متوفی 1104) را که احادیث فقهی را به ترتیب ابواب فقهی دربر دارد بسیار ارج می نهاد ولی اصرار داشت که این کتاب به سبب برخی اشکالات و کاستی ها نیازمند تنقیح و تکمیل است.

برخی از این کاستی ها از دیدگاه او عبارت بودند از:

1. تقطیع و پاره پاره شدن احادیث که موجب شده یک حدیث به شکل چند پاره حدیث در چندین باب گوناگون بیاید، از این رو مجتهد در مقام استنباط فقهی به درستی نمی تواند متوجه فضای صدور حدیث و قرائن موجود در متن آن شود. از سوی دیگر، تقطیع سبب تکرار اسناد احادیث و زیادشدن ابواب کتاب و در نتیجه پرحجم شدن کتاب شده، تا آنجا که گفته اند نزدیک به یک سوم احادیث آن تکراری است.
2. ذکر نشدن آیات مربوط به احکام در ابتدای ابواب
3. درآمیختن احادیث آداب و سنن با احادیث احکام فقهی
4. نقل نکردن دقیق برخی احادیث از کتب اربعه (کافی، کتاب من لایحضره الفقیه، تهذیب الاحکام، الاستبصار) به طوری که گاه معنای احادیث منقول با احادیث اصلی تفاوت دارد.
5. صاحب وسائل در ارجاع خواننده به دیگر احادیثِ هم مضمون، تعابیری مبهم مانند «تَقَدَّم» یا «یَأتی» بکار برده و نشانی حدیثِ مورد اشاره را دقیقاً معلوم نکرده است.
6. گاه همه احادیثِ یک موضوع ذکر نشده و برعکس، احادیث غیرمرتبط نقل شده است.

این واقعیت ها آیت اللّه بروجردی را بر آن داشت تا طرح اثری حدیثی را پیشنهاد کند که دربردارنده تمامی احادیث فقهی و دارای باب بندی مناسب و بدون تکرار و تقطیع باشد. با استقبال شاگردان ایشان از این طرح، اجرای آن به اهتمامِ شماری از آنان و با اِشراف و نظارت مستمر خود او آغاز شد.

در جریان تألیف کتاب، بسیاری از افراد گروه از ادامه همکاری بازایستادند و در نهایت، کار تألیف و باب بندی و چاپ کتاب را اسماعیل معزّی ملایری به انجام رساند. در مقدمه فرزند آیت الله بروجردی بر نخستین جلد کتاب، اسماعیل معزّی و شیخ علی پناه اشتهاردی، دو تن از افراد فعال در این باره معرفی شده اند.

به گفته برخی مؤلفان در ابتدا قرار بود که این کتاب، تنها ناظر به احادیث کتاب وسائل الشیعه باشد و با نام تهذیب الوسائل منتشر شود اما در ادامه کار تصمیم گرفته شد که کتاب، شامل تمام احادیث فقهی شیعه باشد؛ از این رو احادیث مستدرک الوسائل محدث نوری نیز بدان افزوده شد. نام کتاب را آیت اللّه بروجردی خود برگزید.

ویژگی های کتاب جامع الأحادیث

کتاب شریف "جامع احادیث الشیعه" در 31 جلد در ابواب مختلف فقهی لباس طبع پوشیده و بوستانی از روایات متنوع و متعدد فقهی را پیش روی شیفتگان علوم آل ‌الله قرار داده است، احادیث پربهاء علمی که از ناحیه مقدس ائمه اطهار علیهم ‌السلا‌م صادر شده است.

گرچه تاکنون جوامع حدیثی دیگری در اختیار فقها بوده است اما ویژگی‌های این کتاب شریف که حسب ‌الا‌مر و با نظارت مرحوم آیت الله العظمی بروجردی تالیف و تحقیق شده، چنان بود که ضمن گزینش در پنجمین دوره کتاب سال ولا‌یت در سال 1382، تایید و تحسین بسیاری از علما را برانگیخته است، آن ‌گونه که زبان به ستایش این اثر قوي گشوده‌اند.

مرحوم آیت الله العظمی میلا‌نی معتقد بودند جامعیت این کتاب هر روز 5 ساعت از وقت تحقیق و مطالعه درسی ایشان را صرفه‌جویی می‌کند.

کتاب جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعة همچنین مورد عنایت و استفاده جمعی از بزرگان و مراجع عالیقدر همچون آیات عظام گلپایگانی، سیستانی، صافی گلپایگانی، مرحوم سید محسن حکیم و... قرار گرفته است و حضرت امام خمینی رحمة الله علیه که از این کتاب، تدریس داشته‌اند در نجف به مولف محترم توصیه می‌فرمایند که تمام وقتشان را صرف تدوین و تکمیل این کتاب نمایند.

مرحوم آیت الله العظمی خويی نیز در تقریظی که برای این کتاب، خطاب به دانشمند فرزانه حجت الا‌سلا‌م والمسلمین اسماعیل معزی ملا‌یری گردآورنده این اثر نوشته‌اند، می‌فرمایند: فریدا فی نوعه و جمیلا‌ فی اسلوبه و ممن بذل جهوده فیه العلا‌مة المحقق حجت الا‌سلا‌م الحاج شیخ اسماعیل المعزی الملا‌یری دامت برکات وجوده فانه ایده الله تعالی قد اتعب نفسه فی تالیف هذالکتاب و ترتیبه حتی اخرجه باحسن اسلوب و اجمل نظام.

جامع احادیث الشیعة امتیازات بارزی دارد که به برخی از آنان اشاره می‌نمائیم:

• اول این که افزون بر احادیث وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل، حاوی هشتصد حدیث دیگر نیز می‌باشد.
• دوم، آیات مربوط به واجبات و مستحبات احکام شریعت را در ابتدای هر باب متذکر شده است.
• سوم، احادیث بدون تلخیص، تبدیل، تغییر و تقطیع درج شده است.
• چهارم، در هر باب به روایاتی که به ابواب دیگر نیز ارتباط دارد دقیقاً و با نشانی ارجاع داده شده تا محققان به راحتی به روایات مربوط به یک موضوع در ابواب مختلف دست یابند.
• پنجم آن که روایات "معتبر" و "مفتی ‌به" متمایز شده است.
• ششم، رعایت نظم و دقت در مکا‌ن‌یابی احادیث است که هر حدیث دقیقاً در باب مربوط ذکر شود.
• هفتم آن که وجوهی که فقهای بزرگ سلف در جمع بین متعارضین بیان کرده‌اند، ذکر شده است.
• هشتم، یادآوری نسبت به واژگان غریب، مشکل و توضیحات ضروری برای فهم احادیث، اصلا‌ح خلل اسناد و تذکر موارد مشتبه‌ در کتاب، امدادگر محققان است.

در آغاز این جامع حدیثی، مقدمه مفیدی در خصوص علم حدیث و وجوب تمسک به کتاب الله و عترت رسول الله آمده که حاوی نکات ارزشمند حدیثی است.

چاپ کتاب جامع احادیث الشیعه

آیت اللّه بروجردی از تألیف کتاب، بسیار خرسند بود و آن را ثمرة عمر خویش می دانست. چاپ کتاب در زمان حیات ایشان آغاز شد و نخستین جلد (شامل ابواب مقدمات و مبحث طهارت) در 1380، چند روز پس از وفات ایشان در قطع رحلی منتشر گردید. در ابتدای کتاب، بابی مقدماتی گشوده شده که دربردارنده برخی مباحث مهم اصولی است مانند حجیت عقل، حجیت ظاهر قرآن و سنّت پیامبر اکرم و مشروط بودن تکلیف به عقل و بلوغ از دیدگاه احادیث.

تألیف مقدمه کتاب را آیت اللّه بروجردی خود آغاز کرد و پس از وفات او، فرزندش سید محمدحسن آن را تکمیل نمود. جلد دوم کتاب در همان قطع و شامل ابوابی از مباحث نماز در 1385 چاپ شد. چاپ کامل کتاب در قطع وزیری در 1399 با توصیه و حمایت مالی آیت اللّه خوئی در قم آغاز شد و در 1415 در 26 جلد به پایان رسید. در ابتدای مجلدات کتاب تا جلد بیستم، دستخط تشویق آمیز آیت اللّه خوئی دیده می شود. چاپ مجلدات پایانی کتاب نیز از حمایت آیات، سید محمدرضا گلپایگانی و سیدعلی سیستانی برخوردار شد.

آخرین چاپ جامع احادیث الشیعه، با اضافات و اصلاحاتی بر چاپ پیشین، در 1371ش آغاز شد و در 1383ش در 31 جلد به پایان رسید. مهمترین ویژگی های این چاپ، بنابر آنچه در مقدمه آن آمده، عبارت است از: افزودن حدود هزار حدیث که در وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل نیامده است، ذکر معانی لغات، آوردن تعلیق و توضیح درباره برخی احادیث، تبدیل شماره صفحات منابع حدیثی به چاپهای جدیدتر آنها و تصحیح اشتباهات چاپ اول.

منابع

• مجموعه گلشن ابرار، جلد 2، زندگی نامه "آیت الله بروجردی" از عباس عبيري.
• دانشنامه جهان اسلام، "مدخل جامع احادیث الشیعة فی احکامِ الشریعة" از محمدکاظم رحمان ستایش.
• زندگینـامه حضرت آیت­الله العظمی حاج آقا حسین احمدی طباطبائی بروجردی(ره)، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله بروجردی ، بازیابی:3 مرداد 1393