ترجیع بند: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
سطر ۸: سطر ۸:
 
|}
 
|}
  
−
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
ترجیع بند، از قالبهای شعر فارسی که نمونه هایی در شعر اردو و عثمانی نیز داشته است. ترجیع در لغت به معنای «برگرداندن» و «تکرار کردن» است و در اصطلاح مجموعه ابیاتی است که از چند بند یا خانه تشکیل می شود و پس از هر بند دو مصراعِ غالباً هم قافیه تکرار می شود که به آن اصطلاحاً «ترجیع بند» (یا بندگردان یا واسطه یا عُقده) می گویند.
−
ترجیع بند ، از قالبهای شعر فارسی که نمونه هایی در شعر اردو و عثمانی نیز داشته است . ترجیع در لغت به معنای «برگرداندن » و «تکرار کردن » است و در اصطلاح ، مجموعة ابیاتی است که از چند بند یا خانه تشکیل می شود و پس از هر بند دو مصراعِ غالباً هم قافیه تکرار می شود که به آن اصطلاحاً «ترجیع بند» (یا بندگردان یا واسطه یا عُقده ) می گویند. وزن و مضمون کل شعر یکی است ، اما هر بند و گاه هر بیتِ ترجیع قافیة جداگانه دارد  <ref> رجوع کنید به ادامة مقاله ؛ رشید وطواط ، ص 85 ـ86 </ref>؛ <ref> شمس قیس ، ص 529 </ref>؛ <ref> کاشفی ، ص 73ـ74 </ref>؛  <ref> تهانوی ، ج 1 ، ص 569 </ref>؛ <ref> همائی ، ص 180 </ref>.
 
−
<ref>
 
−
درونمایة بندها شبیه قصیده است  رجوع کنید به شمس قیس ، همانجا </ref>، اما شمار بیتها کمتر از قصیده و شبیه غزل است . برخی از محققان ، ترجیع بند را مرکّب از تعدادی غزل دانسته اند که در یک وزن با قافیه های گوناگون سروده شده باشد <ref> محجوب ، ص 158؛ شمیسا، ص 343 </ref>. <ref> مولوی متوفی 672 </ref> نیز بندهای ترجیع را از لحاظ مضمون غزل خوانده  <ref> رجوع کنید به ج 7، ص 127، 134، 158، 160 </ref> و در بسیاری از بیتهای ترجیع ، ساختن بندِ پس از آنها را «ترجیع » نامیده است <ref>  رجوع کنید به ج 7، ص 89 ـ 91، 170ـ174 </ref>.
 
  
−
اغلب بندها دست کم پنج بیت دارد <ref> برای نمونه رجوع کنید بهفرخی سیستانی ، ص 403ـ413؛ مولوی ، ج 7، ص 145 </ref> و معمولاً بیش از پانزده بیت نمی شود برای نمونه رجوع کنید <ref> بهامیرمعزی ، ص 761ـ 763 </ref>؛ <ref> خاقانی ، ص 457ـ481 </ref>، اما گاه تا بیست بیت هم سروده شده است  <ref> مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی ، ج 1، ص 253ـ279 </ref>. شمار بندها حداقل دو است  <ref> رجوع کنید بهبهار، ج 1، ص 147ـ 148 </ref> وتا سی وچهار بند نیز سروده شده است <ref> مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی ، همانجا </ref>. طبق قاعده تعداد ابیات بندها باید مساوی باشد<ref>  تهانوی ، همانجا </ref>، اما گاه این قاعده رعایت نشده است ، مانند ترجیع بند مشهور سعدی  <ref> رجوع کنید بهص 629ـ641 </ref>.
+
وزن و مضمون کل شعر یکی است اما هر بند و گاه هر بیتِ ترجیع قافیة جداگانه دارد<ref>رجوع کنید به ادامة مقاله؛ رشید وطواط، ص 85ـ86.</ref>؛ <ref>شمس قیس، ص529.</ref>؛ <ref>کاشفی، ص73ـ74.</ref>؛ <ref>تهانوی، ج1، ص569.</ref>؛ <ref>همائی، ص180.</ref>
 +
<ref>درونمایة بندها شبیه قصیده است رجوع کنید به شمس قیس، همانجا.</ref>، اما شمار بیتها کمتر از قصیده و شبیه غزل است.
  
−
برخی از ترجیع بندها به مسمط شباهت دارد، زیرا همة مصراعهای هر خانة آن هم قافیه است <ref> برای نمونه رجوع کنید بهفرخی سیستانی ، همانجا </ref>؛ ازینرو آنها را نوعی مسمط یا ترجیع بند مسمط دانسته اند<ref>  مؤتمن ، ص 31؛ محجوب ، ص 159 </ref>.
+
برخی از محققان ترجیع بند را مرکب از تعدادی غزل دانسته اند که در یک وزن با قافیه های گوناگون سروده شده باشد.<ref>محجوب، ص158؛ شمیسا، ص343.</ref><ref>مولوی متوفی 672.</ref> نیز بندهای ترجیع را از لحاظ مضمون غزل خوانده<ref>رجوع کنید به ج7، ص127، 134، 158، 160.</ref> و در بسیاری از بیتهای ترجیع، ساختن بندِ پس از آنها را «ترجیع» نامیده است.<ref>رجوع کنید به ج7، ص89ـ91، 170ـ174.</ref>
−
کهنترین ترجیعات ظاهراً در دورة سامانی سروده شده است  رجوع کنید به<ref> محجوب ، ص 159ـ160، </ref> اما آنچه به جا مانده ، از شاعران دورة غزنوی از جمله فرخی سیستانی است <ref> مثلاً رجوع کنید بهص 403ـ432 </ref> که همعصر قدیمترین مسمطهای فارسی است <ref> مثلاً رجوع کنید به منوچهری ، ص 147ـ213 </ref>. ظاهراً ترجیع بند و مسمط به تأثیر از مسمط عربی شکل گرفته اند <ref>  د. اسلام ، چاپ دوم </ref> ، ذیل «ترجیع بند و ترکیب بند».
 
−
مضامین ترجیع بند، مانند دیگر قالبهای شعر، بنا به مقتضیات زمان تحول یافته است ، مثلاً ترجیعات سبک خراسانی غالباً مدحیه هایی آکنده از وصف طبیعت بوده است مثلاً رجوع کنید به <ref> فرخی سیستانی ، همانجا؛ </ref> <ref> مسعود سعدسلمان ، ص 540 ـ 543 </ref> . ترجیعات سبک عراقی شامل همة مختصات فکری شاعران آن سبک ، از جمله دیدگاههای عاشقانه و عارفانه ، بوده که از ماندگارترین نمونه های آن می توان ترجیع بند سعدی <ref> همانجا </ref> و ترجیع بند عراقی <ref> ص 281ـ 289 </ref> را ذکر کرد. در سبک هندی ، ترجیع بند طویل و عارفانة بیدل دهلوی همانجا از نمونه های شاخص است ، اما هیچیک از ترجیعات این سبک شهرت نیافتند. ترجیعات
 
  
−
دورة بازگشت ادبی  مانند دیگر قالبهای شعری این دوره ، تکرار مضامین کهن است مثلاً رجوع کنید به <ref> وصال شیرازی  ، ص 380ـ </ref> ؛ <ref> قاآنی ، ص 879 ـ882 </ref> بجز ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی با بند ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او/ وحده لااله الاّ هو» متوفی 1198؛ <ref> ص 24ـ29 </ref> که درآن دوره کاملاً منحصر به فرد است . در دورة مشروطه این قالب شعری بازتاب هیجانهای اجتماعی و دیدگاههای سیاسی شاعران شد  مثلاً رجوع کنید <ref> بهبهار، ج 1، ص 200ـ 204، 213ـ 215 </ref> ؛ <ref> اشرف الدین حسینی ، ج 1، ص 221ـ 223، 227ـ 228. </ref>
+
اغلب بندها دست کم پنج بیت دارد<ref>برای نمونه رجوع کنید به فرخی سیستانی، ص403ـ413؛ مولوی، ج7، ص145.</ref> و معمولاً بیش از پانزده بیت نمی شود برای نمونه رجوع کنید<ref>بهامیرمعزی، ص761ـ763.</ref>؛ <ref> خاقانی، ص457ـ481.</ref>، اما گاه تا بیست بیت هم سروده شده است.<ref>مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی، ج1، ص253ـ279.</ref> شمار بندها حداقل دو است.<ref>رجوع کنید بهبهار، ج1، ص147ـ148.</ref> و تا سی و چهار بند نیز سروده شده است.<ref>مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی، همانجا.</ref> طبق قاعده تعداد ابیات بندها باید مساوی باشد،<ref>تهانوی، همانجا.</ref> اما گاه این قاعده رعایت نشده است، مانند ترجیع بند مشهور سعدی.<ref> رجوع کنید به ص 629ـ641.</ref>
  
−
علمای بلاغت  <ref> برای نمونه رجوع کنید به رشید وطواط ، ص 86 </ref> ؛<ref>  شمس قیس ،  همانجا </ref>؛ <ref> کاشفی ، ص 74  </ref> ترجیع بند را به سه نوع تقسیم کرده اند:
+
برخی از ترجیع بندها به مسمط شباهت دارد، زیرا همه مصراعهای هر خانه آن هم قافیه است؛<ref>برای نمونه رجوع کنید به فرخی سیستانی، همانجا.</ref>؛ از این رو آنها را نوعی مسمط یا ترجیع بند مسمط دانسته اند.<ref>مؤتمن، ص31؛ محجوب، ص159.</ref>
  
−
1) تمام بیتهای ترجیع یکسان باشد مانند <ref> سعدی ؛ هاتف اصفهانی ، همانجاها </ref>؛ 2) بیتهای ترجیع مختلف باشد اما قافیه های یکسان داشته باشد و اگر آن بیتها را جمع کنند، بندی مستقل تشکیل شود مانند <ref> خاقانی ، ص 457ـ 465 </ref>؛ 3) بیتهای ترجیع قافیه های گوناگون داشته باشد <ref> مانند جمال الدین اصفهانی ، ص 2ـ11 </ref>؛ مولوی ، ج 7، ص 89 ـ176). نوع سوم را «ترکیب بند» خوانده اند. ظاهراً عنوان ترکیب بند بعد از قرن هفتم رایج شده است <ref> همائی ، ص 181، </ref>  و تا آن زمان هر سه نوع را ترجیعات می خوانده اند <ref> مثلاً رجوع کنید به مولوی ، ج 7، ص 89ـ91، 170ـ174 </ref>، که همة ترکیب بندهای خود را ترجیع نامیده است . ترکیب بندهایی را که همة مصراعهای هر بند آن هم قافیه است ، بنا برتعداد مصراعهای هر بند «مربّع ترکیب » <ref> برای نمونه رجوع کنید به وحشی بافقی ، ص 207ـ209 </ref> یا «مسدّس ترکیب » <ref> برای نمونه رجوع کنید به همان ، ص 209ـ212 </ref> می نامند  <ref> رجوع کنید به شمیسا، ص 349، 352 </ref>.
+
کهنترین ترجیعات ظاهراً در دوره سامانی سروده شده است، رجوع کنید به<ref>محجوب، ص159ـ160.</ref> اما آنچه بجا مانده، از شاعران دوره غزنوی از جمله فرخی سیستانی است<ref>مثلاً رجوع کنید به ص 403ـ432.</ref> که همعصر قدیمترین مسمطهای فارسی است.<ref>مثلاً رجوع کنید به منوچهری، ص147ـ213.</ref> ظاهراً ترجیع بند و مسمط به تأثیر از مسمط عربی شکل گرفته اند،<ref>د.اسلام، چاپ دوم.</ref> ذیل «ترجیع بند و ترکیب بند».
  
−
نخستین ترکیب بند مهم فارسی از جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی (متوفی 588؛ همانجا) است در نعت رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم . همچنین ترکیب بندهای عاشقانة وحشی بافقی متوفی 991<ref> ؛ ص 207ـ212 </ref> از نمونه های برجستة این قالب شعری در مکتب وقوع * است .
+
مضامین ترجیع بند، مانند دیگر قالبهای شعر بنا به مقتضیات زمان تحول یافته است، مثلاً ترجیعات سبک خراسانی غالباً مدحیه هایی آکنده از وصف طبیعت بوده است مثلاً رجوع کنید به<ref>فرخی سیستانی، همانجا.</ref> <ref>مسعود سعد سلمان، ص540ـ543.</ref> ترجیعات سبک عراقی شامل همه مختصات فکری شاعران آن سبک، از جمله دیدگاههای عاشقانه و عارفانه بوده که از ماندگارترین نمونه های آن می توان ترجیع بند سعدی<ref>همانجا.</ref> و ترجیع بند عراقی <ref>ص 281ـ289.</ref> را ذکر کرد. در سبک هندی، ترجیع بند طویل و عارفانة بیدل دهلوی همانجا از نمونه های شاخص است، اما هیچیک از ترجیعات این سبک شهرت نیافتند.
  
−
سیر تحول ترکیب بند تا دورة صفویه ، مشابه ترجیع بند بوده است . در این دوره ترکیب بند محتشم کاشانی (متوفی 996) در دوازده بند <ref> ص 280ـ285 </ref> در سوک شهدای کربلا بر شاعران بعد از وی بسیار تأثیرگذار بود، از جمله بر سروش اصفهانی  <ref> رجوع کنید بهج 2، ص 733ـ772 </ref>، وصال شیرازی  <ref> رجوع کنید بهص 914ـ 964 </ref>، ادیب الممالک فراهانی ، جلال الدین همائی و امیری فیروزکوهی  <ref> رجوع کنید بهدرگاهی و دیگران ، 1373 ش </ref> : که حاوی استقبالهای شمار زیادی از شاعران است . از آن پس تا عصر مشروطه از این قالب شعری برای سرودن مرثیه هایی برای اهل بیت علیهم السلام استفاده شد و این قالب به زبان عربی نیز راه یافت  رجوع کنید به دوازده بند فقیه نامور شیعی ، سیدمحمدمهدی بحرالعلوم * با عنوان الاثنا عشریات فی المراثی یا العقودُ الاثنتا عَشَرة که به مضامین دوازده بند محتشم نیز توجه داشته است ؛ <ref> آقابزرگ طهرانی ، ج 1، ص 113 </ref>. این دوازده بند به استقلال نیز چاپ شده است ). شاعران دورة مشروطه این قالب را هم برای مضامین سیاسی (برای نمونه رجوع کنید <ref> بهبهار، ج 1، ص 149ـ150 </ref>؛ فرخی یزدی ، ص 215ـ 220) و هم برای مراثی و مناقب <ref> برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج 1، ص 227ـ234، 275ـ277 </ref> به کار برده اند.
+
ترجیعات دورة بازگشت ادبی مانند دیگر قالبهای شعری این دوره، تکرار مضامین کهن است مثلاً رجوع کنید به<ref>وصال شیرازی، ص380.</ref>؛ <ref>قاآنی ، ص879ـ882.</ref> بجز ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی با بند ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او/ وحده لااله الاّ هو» متوفی 1198؛ <ref>ص 24ـ29.</ref> که در آن دوره کاملاً منحصر به فرد است. در دوره مشروطه این قالب شعری بازتاب هیجانهای اجتماعی و دیدگاههای سیاسی شاعران شد مثلاً رجوع کنید.<ref>بهبهار، ج1، ص200ـ204، 213ـ215.</ref>؛ <ref>اشرف الدین حسینی، ج1، ص221ـ223، 227ـ228.</ref>
  
−
ترجیع بند و ترکیب بند در شعر کهن اردو و عثمانی نیز نمونه هایی داشته اما چندان متداول نبوده است
+
علمای بلاغت<ref>برای نمونه رجوع کنید به رشید وطواط ، ص86.</ref>؛ <ref>شمس قیس، همانجا.</ref>؛ <ref>کاشفی، ص74.</ref> ترجیع بند را به سه نوع تقسیم کرده اند:
  
−
<ref> رجوع کنید بهد.اسلام ، همانجا؛ مهذب ، ج 3، ص 248؛ سرهندی ، ص 444 </ref>.
+
# تمام بیتهای ترجیع یکسان باشد. مانند<ref>سعدی؛ هاتف اصفهانی، همانجاها.</ref>
 +
# بیتهای ترجیع مختلف باشد اما قافیه های یکسان داشته باشد و اگر آن بیتها را جمع کنند، بندی مستقل تشکیل شود مانند<ref>خاقانی، ص457ـ465.</ref>
 +
# بیتهای ترجیع قافیه های گوناگون داشته باشد.<ref>مانند جمال الدین اصفهانی، ص2ـ11؛ مولوی، ج7، ص89ـ176.</ref>
  
 +
نوع سوم را «ترکیب بند» خوانده اند. ظاهراً عنوان ترکیب بند بعد از قرن هفتم رایج شده است<ref>همائی، ص181.</ref> و تا آن زمان هر سه نوع را ترجیعات می خوانده اند،<ref>مثلاً رجوع کنید به مولوی، ج7، ص89ـ91، 170ـ174.</ref> که همه ترکیب بندهای خود را ترجیع نامیده است.
  
−
== منابع ==
+
ترکیب بندهایی را که همه مصراعهای هر بند آن هم قافیه است، بنا بر تعداد مصراعهای هر بند «مربّع ترکیب» <ref>برای نمونه رجوع کنید به وحشی بافقی، ص207ـ209.</ref> یا «مسدّس ترکیب» <ref>برای نمونه رجوع کنید به همان، ص209ـ212.</ref> می نامند. <ref>رجوع کنید به شمیسا، ص349-352.</ref>
−
 
−
آقابزرگ طهرانی.
 
−
اشرف الدین حسینی ، دیوان کامل نسیم شمال ، ج 1، با مقدمة سعید نفیسی ، تهران 1370 ش . محمدبن عبدالملک امیر معزّی ، دیوان ، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران 1318 ش .
 
−
محمدتقی بهار، دیوان ، چاپ مهرداد بهار، تهران 1368 ش .
 
−
عبدالقادربن عبدالخالق بیدل دهلوی ، کلیات بیدل ، چاپ اکبر بهداروند و پرویز عباسی داکانی ، تهران 1376 ش .
 
−
محمدعلی بن علی تهانوی ، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون ، چاپ محمد وجیه و دیگران ،کلکته 1862، چاپ افست تهران 1967.
 
−
محمدبن عبدالرزاق جمال الدین اصفهانی ، دیوان ، چاپ حسن وحید دستگردی ، تهران 1362 ش . بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران 1368 ش .
 
−
حسین درگاهی ، محمدجواد انواری ، و عبدالحسین طالعی ، شورش در خلق عالم : سیری در ترکیب بند محتشم کاشانی و استقبالهای آن در رثای سیّدالشّهدا علیه السّلام ، تهران 1373 ش .
 
−
محمدبن محمد رشید وطواط ، حدایق السّحر فی دقایق الشّعر ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1362 ش . محمدعلی بن قنبرعلی سروش ، دیوان ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1340 ش .
 
−
وارث سرهندی ،علمی اردو لغت ( جامع )، لاهور 1929.  
 
−
مصلح بن عبداللّه سعدی ،متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1340 ش . محمدبن قیس شمس قیس ، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم ، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران  1314 ش  .
 
−
سیروس شمیسا، انواع ادبی ، تهران 1370 ش .
 
−
ابراهیم بن بزرگمهر عراقی ، مجموعة آثار فخرالدین عراقی ، چاپ نسرین محتشم ، تهران 1376 ش. 
 
−
علی بن جولوغ فرخی سیستانی ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1371 ش .
 
−
محمد فرخی یزدی ، دیوان ، چاپ حسین مسرّت ، یزد 1378 ش .
 
−
حبیب اللّه بن محمدعلی قاآنی ، دیوان ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1336 ش .
 
−
حسین بن علی کاشفی ، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار ، چاپ میرجلال الدین کزّازی ، تهران 1369 ش .
 
−
علی بن احمد محتشم کاشانی ، دیوان ، چاپ مهرعلی گرکانی ، تهران 1344 ش .
 
−
محمدجعفر محجوب ، سبک خراسانی در شعر فارسی ، تهران 1350 ش .
 
−
مسعود سعدسلمان ، دیوان ، چاپ غلامرضا رشید یاسمی ، تهران 1362 ش .
 
−
احمدبن قوص منوچهری ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1347 ش .
 
−
زین العابدین مؤتمن ، تحوّل شعر فارسی ، تهران 1339 ش .
 
−
جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، کلیات شمس ، یا، دیوان کبیر ، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران 1355 ش .
 
−
محمدمیرزا مهذب ، مهذب اللغات ، لکهنو 1978.
 
−
کمال الدین وحشی بافقی ، دیوان ، چاپ محمدحسن سیّدان ، تهران 1374 ش .
 
−
محمدشفیع بن محمداسماعیل وصال شیرازی ، دیوان ، چاپ محمد عباسی ، تهران  1361 ش  .
 
−
احمد هاتف اصفهانی ، دیوان ، چاپ وحید دستگردی ، تهران  1345 ش  .
 
−
جلال الدین همائی ، فنون بلاغت و صناعات ادبی ، تهران 1363 ش .
 
  
 +
نخستین ترکیب بند مهم فارسی از جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی (متوفی 588؛ همانجا) است در نعت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم. همچنین ترکیب بندهای عاشقانة وحشی بافقی متوفی 991<ref>ص 207ـ212.</ref> از نمونه های برجسته این قالب شعری در مکتب وقوع است.
  
−
==پانویس ==
+
سیر تحول ترکیب بند تا دورة صفویه، مشابه ترجیع بند بوده است. در این دوره ترکیب بند محتشم کاشانی (متوفی 996) در دوازده بند <ref>ص 280ـ285.</ref> در سوک شهدای [[کربلا]] بر شاعران بعد از وی بسیار تأثیرگذار بود، از جمله بر سروش اصفهانی<ref>رجوع کنید به ج2، ص733ـ772.</ref>، وصال شیرازی <ref>رجوع کنید به ص914ـ964.</ref>، ادیب الممالک فراهانی، جلال الدین همائی و امیری فیروزکوهی<ref>رجوع کنید به درگاهی و دیگران، 1373ش</ref>: که حاوی استقبال های شمار زیادی از شاعران است.
−
<references />
 
  
−
*)"،از مریم بهاری بازیابی: 7 آبان 1392.
+
از آن پس تا عصر مشروطه از این قالب شعری برای سرودن مرثیه هایی برای اهل بیت علیهم السلام استفاده شد و این قالب به زبان عربی نیز راه یافت. رجوع کنید به دوازده بند فقیه نامور شیعی، سید محمدمهدی بحرالعلوم با عنوان الاثنا عشریات فی المراثی یا العقودُ الاثنتا عَشَرة که به مضامین دوازده بند محتشم نیز توجه داشته است؛ <ref>آقا بزرگ تهرانی، ج1، ص113.</ref> این دوازده بند به استقلال نیز چاپ شده است. شاعران دوره مشروطه این قالب را هم برای مضامین سیاسی <ref>(برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج1، ص149ـ150؛ فرخی یزدی، ص215ـ220.</ref> و هم برای مراثی و مناقب <ref>برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج1، ص227ـ234، 275ـ277.</ref> بکار برده اند.
 +
 
 +
ترجیع بند و ترکیب بند در شعر کهن اردو و عثمانی نیز نمونه هایی داشته اما چندان متداول نبوده است.<ref>رجوع کنید به د.اسلام، همانجا؛ مهذب، ج3، ص248؛ سرهندی، ص444.</ref>
 +
 
 +
==منابع==
 +
 
 +
* [[آقا بزرگ تهرانی]].
 +
* اشرف الدین حسینی، دیوان کامل نسیم شمال، ج1، با مقدمه سعید نفیسی، تهران 1370 ش. محمد بن عبدالملک امیر معزّی، دیوان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران 1318 ش.
 +
* محمدتقی بهار، دیوان، چاپ مهرداد بهار، تهران 1368 ش.
 +
* عبدالقادربن عبدالخالق بیدل دهلوی، کلیات بیدل، چاپ اکبر بهداروند و پرویز عباسی داکانی، تهران 1376 ش.
 +
* محمدعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته 1862، چاپ افست تهران 1967.
 +
* محمد بن عبدالرزاق جمال الدین اصفهانی، دیوان، چاپ حسن وحید دستگردی، تهران 1362 ش. بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران 1368 ش.
 +
* حسین درگاهی، محمدجواد انواری و عبدالحسین طالعی، شورش در خلق عالم: سیری در ترکیب بند محتشم کاشانی و استقبالهای آن در رثای سیدالشهدا علیه السلام، تهران 1373 ش.
 +
* محمد بن محمد رشید وطواط، حدایق السّحر فی دقایق الشّعر، چاپ عباس اقبال، تهران 1362 ش. محمدعلی بن قنبرعلی سروش، دیوان، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1340 ش.
 +
* وارث سرهندی، علمی اردو لغت (جامع)، لاهور 1929.
 +
* مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1340 ش. محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران 1314 ش.
 +
* سیروس شمیسا، انواع ادبی، تهران 1370 ش.
 +
* ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، مجموعه آثار فخرالدین عراقی، چاپ نسرین محتشم، تهران 1376 ش. 
 +
* علی بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1371 ش.
 +
* محمد فرخی یزدی، دیوان، چاپ حسین مسرّت، یزد 1378 ش.
 +
* حبیب اللّه بن محمدعلی قاآنی، دیوان، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1336 ش.
 +
* حسین بن علی کاشفی، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، چاپ میرجلال الدین کزّازی، تهران 1369 ش.
 +
* علی بن احمد محتشم کاشانی، دیوان، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران 1344 ش.
 +
* محمدجعفر محجوب، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران 1350 ش.
 +
* مسعود سعدسلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشید یاسمی، تهران 1362 ش.
 +
* احمد بن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران 1347 ش.
 +
* زین العابدین مؤتمن، تحوّل شعر فارسی، تهران 1339 ش.
 +
* جلال الدین محمد بن محمد مولوی ، کلیات شمس یا دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران 1355 ش.
 +
* محمدمیرزا مهذب، مهذب اللغات، لکهنو 1978.
 +
* کمال الدین وحشی بافقی، دیوان، چاپ محمدحسن سیدان، تهران 1374 ش.
 +
* محمدشفیع بن محمداسماعیل وصال شیرازی، دیوان، چاپ محمد عباسی، تهران 1361 ش.
 +
* احمد هاتف اصفهانی، دیوان، چاپ وحید دستگردی، تهران 1345 ش.
 +
* جلال الدین همائی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران 1363 ش.
 +
 
 +
==پانویس==
 +
<references/>
 +
 
 +
==منابع==
 +
* )"،از مریم بهاری بازیابی: 7 آبان 1392.
  
 
{{شعر فارسی}}
 
{{شعر فارسی}}
 
[[رده:قالب های شعر]]
 
[[رده:قالب های شعر]]

نسخهٔ ‏۵ دسامبر ۲۰۱۳، ساعت ۰۷:۱۴

منبع توضیح برای مشارکت کنندگان
مدخل یک دائرة المعارف محتوای فعلی این صفحه مدخلی از یک دائره المعارف است که متناسب با موضوع این صفحه انتخاب شده. در صورتی که قصد جایگزین نمودن مقاله ای دیگر به جای این مقاله، یا تغییر یا اضافاتی در آن را دارید، بایستی با توجه به شیوه نامه تغییر مقالات دائره المعارف ها این کار را انجام دهید.

ترجیع بند، از قالبهای شعر فارسی که نمونه هایی در شعر اردو و عثمانی نیز داشته است. ترجیع در لغت به معنای «برگرداندن» و «تکرار کردن» است و در اصطلاح مجموعه ابیاتی است که از چند بند یا خانه تشکیل می شود و پس از هر بند دو مصراعِ غالباً هم قافیه تکرار می شود که به آن اصطلاحاً «ترجیع بند» (یا بندگردان یا واسطه یا عُقده) می گویند.

وزن و مضمون کل شعر یکی است اما هر بند و گاه هر بیتِ ترجیع قافیة جداگانه دارد[۱]؛ [۲]؛ [۳]؛ [۴]؛ [۵] [۶]، اما شمار بیتها کمتر از قصیده و شبیه غزل است.

برخی از محققان ترجیع بند را مرکب از تعدادی غزل دانسته اند که در یک وزن با قافیه های گوناگون سروده شده باشد.[۷][۸] نیز بندهای ترجیع را از لحاظ مضمون غزل خوانده[۹] و در بسیاری از بیتهای ترجیع، ساختن بندِ پس از آنها را «ترجیع» نامیده است.[۱۰]

اغلب بندها دست کم پنج بیت دارد[۱۱] و معمولاً بیش از پانزده بیت نمی شود برای نمونه رجوع کنید[۱۲]؛ [۱۳]، اما گاه تا بیست بیت هم سروده شده است.[۱۴] شمار بندها حداقل دو است.[۱۵] و تا سی و چهار بند نیز سروده شده است.[۱۶] طبق قاعده تعداد ابیات بندها باید مساوی باشد،[۱۷] اما گاه این قاعده رعایت نشده است، مانند ترجیع بند مشهور سعدی.[۱۸]

برخی از ترجیع بندها به مسمط شباهت دارد، زیرا همه مصراعهای هر خانه آن هم قافیه است؛[۱۹]؛ از این رو آنها را نوعی مسمط یا ترجیع بند مسمط دانسته اند.[۲۰]

کهنترین ترجیعات ظاهراً در دوره سامانی سروده شده است، رجوع کنید به[۲۱] اما آنچه بجا مانده، از شاعران دوره غزنوی از جمله فرخی سیستانی است[۲۲] که همعصر قدیمترین مسمطهای فارسی است.[۲۳] ظاهراً ترجیع بند و مسمط به تأثیر از مسمط عربی شکل گرفته اند،[۲۴] ذیل «ترجیع بند و ترکیب بند».

مضامین ترجیع بند، مانند دیگر قالبهای شعر بنا به مقتضیات زمان تحول یافته است، مثلاً ترجیعات سبک خراسانی غالباً مدحیه هایی آکنده از وصف طبیعت بوده است مثلاً رجوع کنید به[۲۵] [۲۶] ترجیعات سبک عراقی شامل همه مختصات فکری شاعران آن سبک، از جمله دیدگاههای عاشقانه و عارفانه بوده که از ماندگارترین نمونه های آن می توان ترجیع بند سعدی[۲۷] و ترجیع بند عراقی [۲۸] را ذکر کرد. در سبک هندی، ترجیع بند طویل و عارفانة بیدل دهلوی همانجا از نمونه های شاخص است، اما هیچیک از ترجیعات این سبک شهرت نیافتند.

ترجیعات دورة بازگشت ادبی مانند دیگر قالبهای شعری این دوره، تکرار مضامین کهن است مثلاً رجوع کنید به[۲۹]؛ [۳۰] بجز ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی با بند ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او/ وحده لااله الاّ هو» متوفی 1198؛ [۳۱] که در آن دوره کاملاً منحصر به فرد است. در دوره مشروطه این قالب شعری بازتاب هیجانهای اجتماعی و دیدگاههای سیاسی شاعران شد مثلاً رجوع کنید.[۳۲]؛ [۳۳]

علمای بلاغت[۳۴]؛ [۳۵]؛ [۳۶] ترجیع بند را به سه نوع تقسیم کرده اند:

  1. تمام بیتهای ترجیع یکسان باشد. مانند[۳۷]
  2. بیتهای ترجیع مختلف باشد اما قافیه های یکسان داشته باشد و اگر آن بیتها را جمع کنند، بندی مستقل تشکیل شود مانند[۳۸]
  3. بیتهای ترجیع قافیه های گوناگون داشته باشد.[۳۹]

نوع سوم را «ترکیب بند» خوانده اند. ظاهراً عنوان ترکیب بند بعد از قرن هفتم رایج شده است[۴۰] و تا آن زمان هر سه نوع را ترجیعات می خوانده اند،[۴۱] که همه ترکیب بندهای خود را ترجیع نامیده است.

ترکیب بندهایی را که همه مصراعهای هر بند آن هم قافیه است، بنا بر تعداد مصراعهای هر بند «مربّع ترکیب» [۴۲] یا «مسدّس ترکیب» [۴۳] می نامند. [۴۴]

نخستین ترکیب بند مهم فارسی از جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی (متوفی 588؛ همانجا) است در نعت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم. همچنین ترکیب بندهای عاشقانة وحشی بافقی متوفی 991[۴۵] از نمونه های برجسته این قالب شعری در مکتب وقوع است.

سیر تحول ترکیب بند تا دورة صفویه، مشابه ترجیع بند بوده است. در این دوره ترکیب بند محتشم کاشانی (متوفی 996) در دوازده بند [۴۶] در سوک شهدای کربلا بر شاعران بعد از وی بسیار تأثیرگذار بود، از جمله بر سروش اصفهانی[۴۷]، وصال شیرازی [۴۸]، ادیب الممالک فراهانی، جلال الدین همائی و امیری فیروزکوهی[۴۹]: که حاوی استقبال های شمار زیادی از شاعران است.

از آن پس تا عصر مشروطه از این قالب شعری برای سرودن مرثیه هایی برای اهل بیت علیهم السلام استفاده شد و این قالب به زبان عربی نیز راه یافت. رجوع کنید به دوازده بند فقیه نامور شیعی، سید محمدمهدی بحرالعلوم با عنوان الاثنا عشریات فی المراثی یا العقودُ الاثنتا عَشَرة که به مضامین دوازده بند محتشم نیز توجه داشته است؛ [۵۰] این دوازده بند به استقلال نیز چاپ شده است. شاعران دوره مشروطه این قالب را هم برای مضامین سیاسی [۵۱] و هم برای مراثی و مناقب [۵۲] بکار برده اند.

ترجیع بند و ترکیب بند در شعر کهن اردو و عثمانی نیز نمونه هایی داشته اما چندان متداول نبوده است.[۵۳]

منابع

  • آقا بزرگ تهرانی.
  • اشرف الدین حسینی، دیوان کامل نسیم شمال، ج1، با مقدمه سعید نفیسی، تهران 1370 ش. محمد بن عبدالملک امیر معزّی، دیوان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران 1318 ش.
  • محمدتقی بهار، دیوان، چاپ مهرداد بهار، تهران 1368 ش.
  • عبدالقادربن عبدالخالق بیدل دهلوی، کلیات بیدل، چاپ اکبر بهداروند و پرویز عباسی داکانی، تهران 1376 ش.
  • محمدعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته 1862، چاپ افست تهران 1967.
  • محمد بن عبدالرزاق جمال الدین اصفهانی، دیوان، چاپ حسن وحید دستگردی، تهران 1362 ش. بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران 1368 ش.
  • حسین درگاهی، محمدجواد انواری و عبدالحسین طالعی، شورش در خلق عالم: سیری در ترکیب بند محتشم کاشانی و استقبالهای آن در رثای سیدالشهدا علیه السلام، تهران 1373 ش.
  • محمد بن محمد رشید وطواط، حدایق السّحر فی دقایق الشّعر، چاپ عباس اقبال، تهران 1362 ش. محمدعلی بن قنبرعلی سروش، دیوان، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1340 ش.
  • وارث سرهندی، علمی اردو لغت (جامع)، لاهور 1929.
  • مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1340 ش. محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران 1314 ش.
  • سیروس شمیسا، انواع ادبی، تهران 1370 ش.
  • ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، مجموعه آثار فخرالدین عراقی، چاپ نسرین محتشم، تهران 1376 ش.
  • علی بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1371 ش.
  • محمد فرخی یزدی، دیوان، چاپ حسین مسرّت، یزد 1378 ش.
  • حبیب اللّه بن محمدعلی قاآنی، دیوان، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1336 ش.
  • حسین بن علی کاشفی، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، چاپ میرجلال الدین کزّازی، تهران 1369 ش.
  • علی بن احمد محتشم کاشانی، دیوان، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران 1344 ش.
  • محمدجعفر محجوب، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران 1350 ش.
  • مسعود سعدسلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشید یاسمی، تهران 1362 ش.
  • احمد بن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران 1347 ش.
  • زین العابدین مؤتمن، تحوّل شعر فارسی، تهران 1339 ش.
  • جلال الدین محمد بن محمد مولوی ، کلیات شمس یا دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران 1355 ش.
  • محمدمیرزا مهذب، مهذب اللغات، لکهنو 1978.
  • کمال الدین وحشی بافقی، دیوان، چاپ محمدحسن سیدان، تهران 1374 ش.
  • محمدشفیع بن محمداسماعیل وصال شیرازی، دیوان، چاپ محمد عباسی، تهران 1361 ش.
  • احمد هاتف اصفهانی، دیوان، چاپ وحید دستگردی، تهران 1345 ش.
  • جلال الدین همائی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران 1363 ش.

پانویس

  1. ↑ رجوع کنید به ادامة مقاله؛ رشید وطواط، ص 85ـ86.
  2. ↑ شمس قیس، ص529.
  3. ↑ کاشفی، ص73ـ74.
  4. ↑ تهانوی، ج1، ص569.
  5. ↑ همائی، ص180.
  6. ↑ درونمایة بندها شبیه قصیده است رجوع کنید به شمس قیس، همانجا.
  7. ↑ محجوب، ص158؛ شمیسا، ص343.
  8. ↑ مولوی متوفی 672.
  9. ↑ رجوع کنید به ج7، ص127، 134، 158، 160.
  10. ↑ رجوع کنید به ج7، ص89ـ91، 170ـ174.
  11. ↑ برای نمونه رجوع کنید به فرخی سیستانی، ص403ـ413؛ مولوی، ج7، ص145.
  12. ↑ بهامیرمعزی، ص761ـ763.
  13. ↑ خاقانی، ص457ـ481.
  14. ↑ مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی، ج1، ص253ـ279.
  15. ↑ رجوع کنید بهبهار، ج1، ص147ـ148.
  16. ↑ مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی، همانجا.
  17. ↑ تهانوی، همانجا.
  18. ↑ رجوع کنید به ص 629ـ641.
  19. ↑ برای نمونه رجوع کنید به فرخی سیستانی، همانجا.
  20. ↑ مؤتمن، ص31؛ محجوب، ص159.
  21. ↑ محجوب، ص159ـ160.
  22. ↑ مثلاً رجوع کنید به ص 403ـ432.
  23. ↑ مثلاً رجوع کنید به منوچهری، ص147ـ213.
  24. ↑ د.اسلام، چاپ دوم.
  25. ↑ فرخی سیستانی، همانجا.
  26. ↑ مسعود سعد سلمان، ص540ـ543.
  27. ↑ همانجا.
  28. ↑ ص 281ـ289.
  29. ↑ وصال شیرازی، ص380.
  30. ↑ قاآنی ، ص879ـ882.
  31. ↑ ص 24ـ29.
  32. ↑ بهبهار، ج1، ص200ـ204، 213ـ215.
  33. ↑ اشرف الدین حسینی، ج1، ص221ـ223، 227ـ228.
  34. ↑ برای نمونه رجوع کنید به رشید وطواط ، ص86.
  35. ↑ شمس قیس، همانجا.
  36. ↑ کاشفی، ص74.
  37. ↑ سعدی؛ هاتف اصفهانی، همانجاها.
  38. ↑ خاقانی، ص457ـ465.
  39. ↑ مانند جمال الدین اصفهانی، ص2ـ11؛ مولوی، ج7، ص89ـ176.
  40. ↑ همائی، ص181.
  41. ↑ مثلاً رجوع کنید به مولوی، ج7، ص89ـ91، 170ـ174.
  42. ↑ برای نمونه رجوع کنید به وحشی بافقی، ص207ـ209.
  43. ↑ برای نمونه رجوع کنید به همان، ص209ـ212.
  44. ↑ رجوع کنید به شمیسا، ص349-352.
  45. ↑ ص 207ـ212.
  46. ↑ ص 280ـ285.
  47. ↑ رجوع کنید به ج2، ص733ـ772.
  48. ↑ رجوع کنید به ص914ـ964.
  49. ↑ رجوع کنید به درگاهی و دیگران، 1373ش
  50. ↑ آقا بزرگ تهرانی، ج1، ص113.
  51. ↑ (برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج1، ص149ـ150؛ فرخی یزدی، ص215ـ220.
  52. ↑ برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج1، ص227ـ234، 275ـ277.
  53. ↑ رجوع کنید به د.اسلام، همانجا؛ مهذب، ج3، ص248؛ سرهندی، ص444.

منابع

  • )"،از مریم بهاری بازیابی: 7 آبان 1392.
شعر فارسی
Poetry1.jpg
شعرشناسی * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری
قالب‌های شعر *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی
سبک‌های شعر فارسی * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو
شاعران پارسی گو: همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14
برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=ترجیع_بند&oldid=35542»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا