فوائد الرضویه (کتاب)

نام اصلى كتاب «فوائد الرضوية على الفرائد المرتضوية» است.

مؤلف‌

آقا رضا بن ملا محمد هادى تهرانى نجفى (متوفاى 1322 قمرى). كتاب حاشيه بر رسائل شيخ اعظم مرتضى انصارى در علم اصول فقه و از مشهورترين تأليفات مصنف مى‌باشد.

ارزش و اعتبار

اگر چه كتاب حاشيه بر رسائل به صورت مختصر نگاشته شده، اما از بهترين حواشى بر فرائد الأصول (رسائل) شيخ انصارى است و مملو از تحقيقات با ارزش و ابتكارات و ابداعات مى‌باشد كه در ساير حواشى رسائل ديده نمى‌شود.

عناوين كتاب‌

كتاب حاضر در حدود 131 صفحه است كه در جلد اول، مباحث حجيت قطع و مباحث مربوط به آن تا صفحه 17 و حجيت ظن تا صفحه 30 آورده شده و در جلد دوم حواشى مربوط به اصل برائت از صفحه 30 تا صفحه 72 و استصحاب تا صفحه 118 و تعادل و تراجيح تا صفحه 131 را در بر دارد.

روش مؤلف‌

در مقدمه رسائلى كه حواشى آقا رضا به آن ضميمه شده، گفته شده قسمتهايى كه حواشى مربوط به آن مى‌باشد با علامت «ضا» مشخص شده است. كتاب حاشيه بر رسائل «شرح بالقول» است يعنى عبارات آن به صورت «قوله ... أقول» آمده، البته در چند مورد نيز با لفظ «تنبيه» مطالبى تذكر داده شده است. به نظر مى‌رسد آقا رضا همدانى دو بار بر رسائل حاشيه زده و اين دومين حاشيه او بر رسائل است. اين مطلب را از عبارتى كه در صفحه 90 آمده است مى‌توان فهميد «هذا ما سطرناه في الحاشية القديمة بأدنى اختلاف في التعبير». مؤلف در موارد زيادى مثل نيت وضوء و تذكيه حيوانى كه گوشت او حلال است و مبحث قبله به كتاب مصباح الفقيه ارجاع مى‌دهد. (ص 91 و 13 و 53) كه در ابتدا به نظر مى‌رسد تأليف كتاب مصباح الفقيه (توسط مؤلف) پايان يافته، اما با عبارتهايى نظير «وفقنا الله لإتمامه»، و يا «وفقنا لإتمام ذلك الكتاب» معلوم مى‌شود مؤلف كتاب حاشيه بر رسائل را در حين نوشتن مصباح الفقيه تأليف نموده است. به دليل استفاده از محضر سيد حسن شيرازى (ميرزاى شيرازى معروف، متوفاى 1312 قمرى) كه از اجلاء شاگردان شيخ اعظم بوده، مؤلف در بعضى موارد عبارتهاى رسائل را تصحيح مى‌كند مثل: «قوله أقواهما العدم، أقول حكى سيد مشايخنا أدام الله بقائه عدم ذكر لفظ أقواهما في النسخة المرقومة بخط المصنف فهو بحسب الظاهر من تحريفات النساخ». همچنين وجود نسخه‌هاى معتبر نزد مؤلف در تصحيح عبارتهاى رسائل نقش بسزايى داشته است مثل «قوله لأن الأقل حينئذ معلوم الحرمة و الشك في حرمة الأكثر أقول في بعض النسخ المصححة لأن الأكثر معلوم الحرمة و الشك في حرمة الأقل و هذا هو الأنسب بالمقام». در جاى ديگر «أقول هذه العبارة لا تخلو عن تشويش و لذا أسقطت في كثير من النسخ المصححة». از طرفى ديگر استفاده آقا رضا همدانى از حاشيه شيخ اعظم بر رسائل و احاطه او بر اين حاشيه در بسيارى موارد براى توضيح عبارت رسائل مورد استفاده واقع شده است. مثل «و لأجل ذلك غير العبارة و أتى في الحاشية، المرجع فيه البرائة مطلقاً على ما في الحاشية، لكن في بعض الحواشي المنسوبة إليه بعد أن ذكر وجه التأمل، أقول في بعض الحواشي المنسوبة إليه...» با توجه به آنچه قبلا ذكر شد كه مؤلف دو بار بر رسائل حاشيه زده، داراى احاطه كاملى به تمام مباحث مطرح شده است. به عنوان نمونه در بحث برائت مى‌گويد «و سيتضح وجهها في مبحث التعادل و التراجيح... كما ستعرفه في مبحث الاستصحاب... ستعرف في خاتمة الكتاب» و گاهى اينطور مى‌نويسد «قوله و سيأتي ذكره عند الكلام على الاحتياط، أقول الظاهر أنّه - قده - لم يتعرض لكلام السيد في طي مقدمات دليل الانسداد».

شيوه نگارش‌

نحوه نگارش حاشيه آقا رضا همدانى با ساير حواشى مثل بحر الفوائد و أوثق الوسائل فرق دارد زيرا مؤلف صرفا به ذكر منابع و مآخذ كلمات شيخ نمى‌پردازد، بلكه سعى بر اين دارد كه به صورت تحليلى به نظريات شيخ اعظم بپردازد و در واقع اصول و امهات نظريات شيخ را مورد بررسى و تحليل قرار دهد. البته در تحليل نظريات نيز مؤلف بناى بر اختصار دارد و اينگونه عبارت در كتاب ديده مى‌شود «ربما يترتب على اختلاف الجعل ثمرات في مقام الاستنباط ليس المقام مقام شرحها... و تحقيق هذا الفروض و نظائرها يحتاج إلى بسط لا يناسب المقام». البته همچنانكه گذشت، گاهى تفصيل مطالب را به كتاب مصباح الفقيه ارجاع مى‌دهد.

ويژگيهاى كتاب‌

از نكاتى كه باعث شده كتاب حاشيه آقا رضا همدانى مورد توجه خاص بزرگان و محققين علم اصول واقع شود ابتكارات و نوآوريهاى مؤلف در عين استحكام نظريات او است كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود: بحث كفايت امتثال علم اجمالى و اينكه در احكام وضعى فقط اصل استصحاب جارى است در صفحه 3، بحث حرمت اطراف شبهه در مواردى كه نص وجود ندارد در صفحه 41، تقدير بناء عقلاء در جريان استصحاب در غير، هنگام شك در مقتضى و اينكه اخبار و روايات حكم عقلاء را امضاء مى‌كند در صفحه 82، اينكه مرجع اصول جارى در مباحث الفاظ، بلكه تمامى اصول معتبر عقلايى را، اصول عدمى دانسته كه داراى تأصلى نيست و مرجع آنها اصل عدم احتمالات منافى با ظاهر است، در صفحه 19، بحث دوران واجب بين تعبدى و توصلى در صفحه 10، بحث أصالة الصحة در صفحه 108 و قاعده شك بعد از تجاوز محل در صفحه 110. از ديگر نكات با ارزش كتاب اينكه مؤلف گاهى مطالبى را كه شيخ اعظم به بعضى از بزرگان نسبت داده به گونه‌اى ديگر تفسير مى‌كند، مثل نسبتى كه به سيد در غنية داده شده «و في ظهور كلامه في ما ذكره المصنف - قده - نظر» و «قوله فإنّ الظاهر كلام الشيخ - قده - الخ أقول الاستشهاد لكلام الشيخ - قده - لجواز طرح قول الإمام عن حيث الالتزام لا يخلو من نظر» و «قوله و منهم الصدوق - قده - الخ أقول لا يظهر من هذه العبارة التي نقلها عن الصدوق إلاّ أنه...» مؤلف گاهى از نظر استادش ميرزاى شيرازى معروف (متوفاى 1312 قمرى) استفاده مى‌كند كه نشان از نگارش كتاب در زمان حيات ايشان دارد «و قد صرح بجريان الاستصحاب المزبور سيد مشايخنا أدام الله أيام إفاضاته في البحث...» با توجه به اينكه مؤلف بيشتر قصد تحليل نظريات اصولى شيخ اعظم را دارد به منابع و مآخذ فقط در صورت نياز مراجعه كرده و از بعضى از منابع و بزرگان مثل شرح عضدى، حاشيه شيخ اعظم بر رسائل، محقق قمى در حواشى‌اش بر قوانين، صاحب فصول، صاحب مدارك، صاحب حدائق و محقق خوانسارى نام برده است. البته از نقاط ضعف كتاب اين است كه در مواردى مآخذ كلام شيخ را مشخص نمى‌كند مثل «قوله و قد يظهر من بعض المعاصرين الخ أقول هذا التفصيل ممّا لا بد منه... و لكنّك خبير بأن ما ذكرنا من التفصيل وفاقاً للمفصل المذكور، قوله نعم صرح غير واحد من المعاصرين أقول مقتضى إطلاق القول المحكي عنهم...»

تدوين و چاپ كتاب‌

مؤلف در سال 1308 از تأليف اين كتاب فراغت يافته و در سال 1318 در ايران چاپ شده است. چاپ حاضر كتاب نيز، در سال 1377 تجديد چاپ شده است.

منابع

نرم افزار اصول فقه، مرکز نور.

منابع اصول فقه

متون به ترتیب تاریخ وفات مولفین التذکرة بأصول الفقه شیخ مفید (م413ق) الذریعه سید مرتضی (436-335) عدة الاصول شیخ طوسی (460-385) غنیة النزوع ابن زهره (585-510) تهذیب الوصول علامه حلی (726-648) مبادی الوصول علامه حلی (726-648) القواعد و الفوائد شهید اول (786-734) تمهید القواعد شهید ثانی (965-911) معالم الدین صاحب معالم (م1011) زبدة الاصول شیخ بهائی (1030-953) الوافیه فی الاصول فاضل تونی (م 1071) الفوائد الحائریه وحید بهبهانی (م1206) قوانین الاصول میرزای قمی (م1231) فرائد الاصول شیخ انصاری (م1281) کفایة الاصول آخوند خراسانی (م1329) مفاتیح الاصول سید محمد مجاهد (م1342) فوائد الاصول (نائینی) میرزا محمدحسین نائینی (1355-1276) وقایة الأذهان محمد رضا نجفی اصفهانی (م 1362) اصول الفقه شيخ محمدرضا مظفر (م 1383) منتهی الاصول سید محمد حسن بجنوردی (1395-1316) المعالم الجدیده سید محمد باقر صدر (1399-1355) اصول الاستنباط سید علی نقی حیدری (1403-1325) مناهج الوصول امام خمینی (1409-1320) الاصول العامه سید محمد تقی حکیم (1346-) شروح شروح معالم الدین ← حاشیه معالم، سلطان العلماء (م 1064) - حاشیه معالم، ملا محمد صالح مازندرانی (م 1081) - هدایة المسترشدین، شیخ محمدتقی اصفهانی (م 1248) شروح فرائد الاصول ← أوثق الوسائل، میرزا موسی بن جعفر بن احمد تبریزی - بحر الفوائد، میرزا محمد حسن آشتیانی - درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد، آخوند خراسانی - فوائد الرضویه، آقا رضا همدانی شروح کفایه ← انوار الهدایه، امام خمینی - حاشیة الکفایه، علامه طباطبائی - الحاشیة علی الکفایه، سید حسین بروجردی - حقائق الاصول، سید محسن حکیم - عنایة الاصول، سید مرتضی حسینی یزدی منتهی الدرایه، سید محمد جعفر جزائری شوشتری - نهایة الدرایة، آیت الله کمپانی - نهایة النهایة، میرزا علی ایروانی