قاهر (خلیفه عباسی)

القاهر بالله، محمد بن احمد معتضد بن طلحه موفق بن جعفر متوکل، کنیه اش ابومنصور نوزدهمین خلیفه عباسی است. وی خلیفه‌ای خمار، هوسباز، سخت‌گیر و مستبد بود و با ترفندهای گوناگون تلاش می‌کرد از قدرت و نفوذ وزیران و فرماندهان سپاه بکاهد و خود بر تمامی امور سیطره پیدا کند. قاهر پس از قتل مقتدر عباسی بدست سپاهیان مونس خادم، به عنوان نوزدهمین خلیفه سلسله عباسیان به کرسی خلافت رسید.

دوران خلافت قاهر

از اولین اقدامات القاهر بالله پس از رسیدن به خلافت، مصادره اموال خانواده المقتدر عباسی بود. وی از هیچ رفتار خشونت آمیزی در حق خاندان المقتدر فروگذار نکرد، به حدی که برای دستیابی به اموال المقتدر، مادر وی را کتک زد و از درخت آویزان نمود و حتی اموال وقفی وی را نیز تصاحب کرد و خانه به خانه در جستجوی خانواده المقتدر بود و این اقدامات را چنین توجیه می کرد که سپاهیان برای تأمین مستمری فشار می آورند، در حالی که گویا این سنّتی بود در میان خلفا که اموال خلیفه پیشین را تصرف کنند، چنانکه الراضی با خود القاهر چنین کرد. از سوی دیگر، القاهر فرزندان متوکل عباسی را نزد خود خواند و مورد لطف و عنایت خویش قرار داد.

القاهر، مقام وزارت را به ابن مقله تفویض کرد. وی که در آن زمان در فارس بسر می برد، به دستور القاهر راهی بغداد گردید و نه ماه و سه روز وزارت وی به طول انجامید. القاهر همچنین علی بن بلیق را حاجب کرد. مونس را امیرالأمرا و پسر بلیق را رئیس امنیه بغداد؛ اما به سبب ضعف جسمی بلیق، بدر خرشنی را به نیابت از او برگزید. نگهبانی دارالخلافه را نیز به احمد بن خاقان سپرد.

هنوز یک سال از خلافت القاهر بالله سپری نشده بود که سپاهش بر علیه او بشورید و بزرگان دولت و مونس و ابن مقله وزیر به خلع وی و نصب یکی از فرزندان مکتفی همسخن شدند اما خبر به قاهر رسید که همه را دستگیر نمود و بکشت و نامزد خلافت را میان دو دیوار قرار داد. از میان توطئه گران بر ضد قاهر فقط ابن مقله جان از غائله بدر برد اما خانه اش را سوزاندند و خانه نزدیکانش را غارت کردند و چون فتنه خاموش شد. قاهر مستمری سپاه را داد و با دلخوش نمودن آنها دولت او اندک زمانی استقرار یافت. اما گروه ساجیان یعنی پیروان ابن ابی الساج که از سرداران معتمد بود و هم جماعتی از نگهبانان که از صولت قاهر بیمناک بودند و تحریک ابن مقله در ایشان کارگر افتاد، بار دیگر بشوریدند و چون شنیدند قاهر در خانه مونس تعداد زیادی سرداب آماده می کند، پنداشتند برای مجازات سران ایشان مهیا می شود.

ابن اثیر گوید: «قاهر با ساجیان و نگهبانان خشونت آغازید و مقاصد ایشان را انجام نداد و هم در خانه خویش پنجاه سرداب بساخت و درهای آن را محکم کرد. گفتند که سرداب ها را برای ساجیان و نگهبانان کرده است و کینه و بیمشان را برانگیخت و هم در آن ایام گروهی قرمطی را از فارس به بغداد آوردند و خلیفه بفرمود تا همه را در سرداب های قصر به زندان کردند و نهانی با ایشان مواضعه کرد تا به کمکشان از خطر ساجیان و نگهبانان آسوده شود».

سرانجام سپاهیان خلیفه به فرماندهی "سیما" و به تحریک ابن مقله و حسن بن هارون شورش کرده و خواهان خلع خلیفه از مقام خود شدند و بدین منظور به دارالخلافه یورش برده و قاهر عباسی را که در فراز بام حمام پناه گرفته بود دستگیرش کرده و به زندان منتقل نمودند. بدین سان به خلافت یک سال و نیمه وی پایان دادند. پس از زندانی و شکنجه کردن او، بر چشم‌هایش میل داغ کشیده و هر دو چشمش را نابینا کردند و آنگاه آزادش نمودند.

از معاریف دوران قاهر یکی ابن درید بود که بگفته مسعودی: «در شعر مهارت داشت و در لغت، تالی خلیل بود». به گفته مؤلف الفخری: «قاهر از پس سقوط روزی بر جامع منصور ایستاد و صدقه خواست، این کار را به تقبیح مستکفی می کرد که بر او سخت گرفته بود. یکی از هاشمیان وی را برد و پانصد درم بدو داد و چون مستکفی خبر یافت بگفت تا از خروج وی مانع شدند و همچنان محبوس ببود تا به سال ۳۳۹ بدوران طائع در پنجاه و سه سالگی بمرد.

از اقدامات اجتماعی القاهر در سال ۳۲۱ ق، منع آوازخوانی و نوشیدن هر گونه شراب بود. با این دستور، همه نوازندگان و خوانندگان را دستگیر و برخی را به بصره و برخی را به کوفه تبعید کردند، در حالی که خود القاهر همواره شراب می نوشید و به آواز گوش می داد و بهترین کنیزان خواننده را برای خویش برمی گزید و اغلب مورخان روایت کرده اند که وی در مواقع مستی سراغ الراضی می رفت و او را اذیت می کرد.

همچنین از اتفاقات سیاسی مهم در دوره القاهر (سال ۳۲۱)، آن بود که علی بن بلیق و حسن بن هارون دستور به لعن معاویه بن ابی سفیان بر منابر دادند که موجبات اضطراب عامه را فراهم کرد. دستگیری ابی محمد بربهاری، رئیس حنبلیان بغداد نیز گرایشهای شیعی امرای القاهر را تقویت نمود. هر چند برخی آن را شایعه دانسته اند.

صفات قاهر

قاهر بسختی و سنگدلی شهره بود. همیشه زوبینی با خود داشت و چون می نشست آن را پیش رو می نهاد و با هر که خشم می کرد در دم او را بزوبین می کشت. از این رو آشوب های که پیش از او بود فرونشست و آنها که بهر بهانه بجان خلفا دستبرد می زدند به جای خود نشستند. به گفته سیوطی: «منتقم را نیز به القاب وی افزوده بودند و بر سکه رقم می زدند».

بگفته صولی، قاهر مردی جسور و خونخوار و بدسیرت و متلون و شرابخوار بود و اگر سلامت نفس حاجب وی -سلامه- نبود، مردم بسیار را بکشتن داده بود.

منابع

• حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ج۲.
• دانشنامه جهان اسلام، "مدخل قاهر" از ليلا اشرفی، بازیابی: 13 اسفند 1392.
• موسسه تبیان، نرم‌افزار دایرة‌المعارف چهارده معصوم علیهم‌السلام.