تفسیر السمرقندی (کتاب)

نویسنده	نصر بن محمد السمرقندی
موضوع	تفسیر اهل سنت
زبان	عربی
تعداد جلد	3

تفسير سمرقندى، كه به« بحر العلوم» نام گذارى شده است در 3 جلد وزيرى به زبان عربى شامل تمام قرآن مى‌باشد. مانند تفسير طبرى از تفاسير مأثور به شمار مى‌رود. حاجى خليفه در كشف الظنون مى‌نويسد:« بحر العلوم كتابى مشهور، دقيق و مفيد است كه زين الدين قاسم بن قطلوبغاى حنفى احاديثش را تخريج كرده است.» با رويكرد نقلى تفسير، احاديث بسيارى در بيان مفاهيم آيات قرآن در آن آمده است و مؤلف نظريات تفسيرى صحابه و تابعين از جمله عبد الله بن عباس، عبد الله بن مسعود، ابى بن كعب، مجاهد، حسن بصرى و ديگران از اصحاب تفاسير نقلى مانند مقاتل بن سليمان، قتادة و تفاسير لغويين مانند زجاج، فراء، ابن قتيبة دينورى و ابو عبيده معمر بن مثنى را نقل نموده است. سمرقندى قبل از تفسير مقدمات عمده‌اى در علوم قرآن و مباحث آن ذكر نكرده و فقط به بيانى مختصر در تشويق به طلب تفسير، رواياتى در فضيلت قرآن و تفسير و شرايط آن و نهى از تفسير به رأى و ادله آن اكتفا كرده است.

مؤلف

ابوليث نصر بن محمد بن ابراهيم سمرقندى مشهور به «امام الهدى» متولد بين 301 ه‍ تا 310 ه‍ در سمرقند از كشور ازبكستان و از شهرهاى خراسان بزرگ قديم.از فقيهان و مفسران مشهور قرن چهارم هجرى مى‌باشد به وى لقب صوفى نيز داده‌اند.وى در فروع تابع مذهب حنفى و در عقايد اشعرى است.علم فقه را نزد ابى هندوانى فرا گرفت و نزد محمد بن فضل بلخى تفسير آموخت، از ديگر اساتيد وى خليل بن احمد بن اسماعيل(م 368 ه‍) و محمد بن حسين حدادى(م 388 ه‍) مى‌باشند.از جمله آثار وی می توان، تنبيه الغافلين در موعظه و اخلاق، خزانة الفقه (بر مذهب ابوحنيفه) را نام برد.وفات وى 11 جمادى الثانى 395 ه بود.

روش تفسير

روش كلى وى نقل احاديث و مرويات از پيامبر صلى الله عليه و اله و صحابه و تابعين است، شروع تفسير با ذكر اسامى سوره‌ها، مكان نزول، فضل و احكام آنها مى‌باشد، سپس به تفسير آيات با نقل مأثورات و اقوال مفسرين و اهل لغت و ادب مى‌پردازد. نكته قابل توجه در اين تفسير اين است كه بر خلاف تفسير طبرى، روايات و استشهادات در اغلب موارد بدون ذكر سند آمده است. و علت حذف اكثر اسناد را در مقدمه« بستان العارفين» تسهيل امر و ايجاد منفعت بيشتر براى مراجعه كنندگان مى‌داند. البته در مقدمه تفسير طرق خود را ذكر مى‌نمايد، در لابلاى تفسير نيز آنجا كه طريق او با آنچه در مقدمه ذكر كرده، متفاوت باشد آن را بازگو مى‌كند. مؤلف به ذكر مجرد روايات و استشهادات تفسيرى بسنده كرده و جز اندك مواردى به ترجيح اقوال نمى‌پردازد. در موارد بسيار اندك متعرض اختلاف قرائتها مى‌شود. مانند آيه 124 سوره بقره«لا ينال عهدى الظالمين»صفحه 90 ج 1. در صورت امكان آيات قرآن كريم را با عنايت به ديگر آيات شرح و تفسير مى‌كند. مانند آيه 36 سوره آل عمران«و انى اعيذها بك و ذريتها من الشيطان الرجيم»جلد 1 ص 208. و گاهى هم به مباحث لغوى و زبانى مى‌پردازد. برخى روايات اسراييلى در اين تفسير آمده است امّا در شيوه بيان، عدم اعتماد او به اسرائيليات پيداست. البته اشاره‌اى به بيان ضعيف و نقد روايات نمى‌نمايد. مانند آيه 102 سوره بقره«و ما انزل على الملكين هاروت و ماروت»و آيه 36 بقره«فازلهما الشيطان عنها»و آيه 250 بقره«و لما برزوا لجالوت و جنوده»به ترتيب ج 1 صفحات 79- 44- 164 و در داستانها و حكايتهاى ديگر قرآنى. تفسير سمرقندى از ذكر مباحث نظرى نيز خالى نيست و در موارد بسيارى برخى پندارهاى سست پيرامون تناقض ظاهرى برخى آيات را طرح و به ردّ آن پرداخته است. مانند آيه 29 سوره بقره«هو الذى خلق لكم ما فى الارض جميعا ثم استوى الى السماء فسواهن سبع سموات...»ج 1 ص 39. در آيات احكام، به اختصار قناعت نموده، حكم فقهى را به اندازه مورد نياز در تفسير آيه و در اغلب موارد بدون استدلال و نقل اقوال ديگر مذاهب، بيان مى‌دارد.( از جمله مواردى كه به نقل اقوال و استدلال جزيى مى‌پردازد آيه 38 سوره مائده،«و السارق و السارقه...»جلد 1 صفحه 388، و آيه 33 سوره مائده ج 1 صفحه 386، مى‌باشد.) سمرقندى گاهى نيز به اسباب نزول آيات به نقل از صحابه، تابعين و ديگر تفاسير، مى‌پردازد مانند آيه 3 و 4 سوره مائده ج 1 ص 369 و 370. مفسر با وجود رعايت اختصار گاهى به بيان وقايع و قصص تاريخى نيز مبادرت مى‌نمايد مانند آيه 14 سوره مائده«...فاغرينا بينهم العداوة و البغصاء...»ج 1 صفحه 376 و 377، شامل داستان بولس و نصارى و تقسيمات فرق مسيحيت. سمرقندى در شأن نزول آيه 55 سوره مائده«انما وليكم الله و رسوله و الذين امنوا الذين يقيمون الصلاة و يؤتون الزكاة و هم راكعون»صدقه دادن انگشتر نقره توسط حضرت على عليه السلام به فقير را ذكر مى‌نمايد و نيز در آيه 61 سوره آل عمران( آيه مباهله) به همراه آوردن حضرت امام على( ع) فاطمه( س) و حسنين( ع) را توسط پيامبر( ص) جهت مباهله نقل مى‌نمايد. جلد 1 صفحه 220. اما ذيل آيه 33 سوره احزاب«انما يريد الله ايذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا»در جلد 3 صفحه 60 از ذكر مصداق اهل بيت خوددارى مى‌نمايد، ضمن اينكه« رجس» را به اثم( گناه) معنا مى‌كند و در«يطهّركم تطهيرا»،تطهير را از اثم و ذبوب( گناه) دانسته است.

منبع

ویکی نور

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی