تفسیر شریف لاهیجى (کتاب)

نویسنده	بهاالدین محمد بن شیخ على شریف لاهیجى
موضوع	تفاسیر شیعه
زبان	فارسی
تعداد جلد	4
مصحح‌	جلال‌الدين‌ حسيني‌ ارموي‌ "محدث‌"
مصحح:	محمدابراهيم‌ آيتي‌
تفسیر شریف لاهیجى

مؤلف

بهاالدین محمد بن شیخ على شریف لاهیجى.(م 1088 ق)

زندگی‌نامه و اظهارنظرها

بهاءالدین محمد شریف لاهیجى، دانشمند وارسته قرن یازدهم و معاصر دانشمندى به نام ملا عبدالرزاق لاهیجى صاحب شوارق الالهام و گوهرمراد است. وى در خدمت محقق داماد و برخى از استادان بزرگ آن دوران تلمذ كرد و آثار ارزشمندى از خود برجاى گذاشت. از وى چند اثر قرآنى، اخلاقى و عرفانى باقى مانده است.

تألیفات

محبوب القلوب، رساله فى عالم المثال، تفسیر قرآن.

انگيزه تأليف تفسير

مفسر خود در مقدمه تفسير مى‌گويد:« غرض اين است كه ترجمه‌اى مختصر و قابل اعتماد بر مبناى مذهب امامية براى قرآن بنويسم» به تحقيق مراد وى از« ترجمه» در اين مقام« تفسير» مى‌باشد، زيرا تفسير وى چيزى فراتر از« ترجمه تفسيرآميز» مى‌باشد.

معرفى اجمالى كتاب

این تفسیر ظاهراً در هندوستان به اتمام رسیده و صاحب تفسیر لوامع التنزیل و سواطع التأویل، سید ابوالقاسم رضوى قمى كه ساكن هند بود در تألیف خود از آن بهره جسته است. این اثر مانند بیشتر تفاسیر قرن یازدهم، متأثر از فضاى فرهنگى و از دو ویژگى آن دوران برخوردار است: نخست گرایش به حدیث و دیگرى داشتن صبغه عرفانى.

مفسر در آغاز كتاب مقدمه اى نگاشته و در آن به انگیزه نگارش خود اشاره كرده است. وى هدف از نگارش این كتاب را ارائه تفسیرى ساده و مورد اعتماد در مذهب امامیه براى برادران اهل ایمان مى داند كه اشتغالات و موانع روزگار آن‌ها را از تحصیل علوم محروم كرده و خود را نیازمند به ترجمه قرآنى مى دانند؛ اما در حقیقت این كتاب فراتر از ترجمه است.

روش مفسر بدین گونه است كه ابتدا هر آیه را به طور فشرده ترجمه كرده، آنگاه به نقل روایات وارد شده، از اهل بیت عصمت و طهارت مى پردازد. در این قسمت، تنها منبع نقل او مجامع حدیثى شیعه است.

یكى از روش‌هاى لاهیجى در نقل روایات، جمع بین روایات و رفع تعارض آن‌ها در موارد خاص و ارزیابی‌هاى رجالى است. از نكات بارز این تفسیر، ارائه عقاید شیعه و دفاع از مواردى است كه مورد اختلاف بین شیعه و دیگر مذاهب است.

گذرى بر سير تفسير روايى

دانش تفسير، در آغاز، بخشى از علم حديث به شمار مى‌رفت تا اين كه در نخستين گام تكامل خويش از اين علم جدا شد و به صورت علمى مستقل درآمد و بر پايه آن، در كنار ديگر مجموعه‌هاى روايى، تفسيرهاى روايى( چون تفسير على بن ابراهيم قمى عياش و فرات كوفى) ظهور نمود. چنانكه تفسيرهايى منسوب به ائمه( ع) و يارانشان، مانند تفسير صاحب عسكر- امام هادى( ع)- و تفسير منسوب به امام عسكرى( ع) نيز وجود داشت.

اين شاخه از علوم اسلامى، در روند رشد خود، و در گامى ديگر، پا به عرصه اجتهاد گذاشت و در نتيجه، تفسيرهايى به شيوه اجتهادى و عقلى به صحنه آمد و روايات تفسيرى تا حدّ زيادى كنار نهاده شده، در حاشيه روايات فقهى قرار گرفتند، چرا كه با روى كار آمدن شيوه اجتهادى، ديگر به روايات به ديد منبع منحصر به فرد نگريسته نمى‌شد، بلكه روايات، در نهايت به عنوان يكى از منابع تفسير قلمداد مى‌گرديد.

يكه تازى شيوه عقلى و اجتهادى همچنان و البته با اندك فراز و فرودى ادامه داشت، تا اينكه در قرن يازدهم( كه به گفته مرحوم علامه طباطبايى« عصر اساطين الحديث و جهابذة الرواية» لقب گرفت.)، اوضاع دگرگون شد و شيوه اجتهاد در تفسير دچار كندى گرديد، بدان حد كه در طول اين قرن، تفسيرى جامع و كامل به سبك اجتهادى تدوين نيافت، مگر تفسير چند سوره و آيه، و يا تعليقيه و حاشيه‌اى بر تفاسير گذشته، براى نمونه مى‌توان به بيش از ده حاشيه بر تفسير بيضاوى اشاره داشت و نيز حاشيه بر تفسير كشاف. در اين ميان، بيشترين تفسير به شيوه غير روايى به قلم ملاصدراى شيرازى نگارش يافت كه تفسير سوره‌هاى سجده، فاتحه- يس، حديد، جمعه، طارق- اعلى، زلزال و چند آيه از سوره بقره و آيه‌هاى نور، كرسى و جبال است.

امّا از آن سو، چندين تفسير به شيوه روايى كه طرز تفكر پيروز آن دوران بود، پا به عرصه وجود گذاشت. راز اين رويكرد، آن بود كه در دهه نخست اين قرن، محمد امين استرآبادى( در گذشته 1036 ق) با فكرى تازه نسبت به حديث به ميدان دانش وارد شد و با وجود آنكه خود، در آغاز ما، در جرگه اهل اجتهاد قرار داشت، ولى رفته رفته با اجتهاد و مجتهدان، مخالفت آغاز كرد و در پى آن، اخباريگرى نو را پايه‌گذارى نمود و با نگارش كتاب« الفوائد المدنية» در رد بر اجتهاد و تقليد، به همراه گروهى از پيروان خود در مقابل اهل اجتهاد قرار گرفت.

به دنبال پيدايش اين طرز تفكر و رويارويى آن با اجتهاد، گرايش بيشترى به اخبار پيدا شد و در نتيجه، محدثان بزرگى به تدوين مجموعه‌هاى روايى پرداختند كه در كنار جوامع روايى اوّل( كافى، من لا يحضره الفقيه، تهذيب و استبصار)، به عنوان جوامع روايى دوم شناخته شد، كتاب جوامع الكلم سيد محمد جزايرى از مشايخ علامه مجلسى( شامل روايات اصول دين، فقه، اخلاق و تفسير) تدوين شد. فيض كاشانى،« وافى» را تأليف نمود.

فقيه كاظمى درگذشته 1100 ق، كتاب« جامع الاحاديث» را نگاشت. حرّ عاملى،« وسائل الشيعه» را نوشت، علامه مجلسى، كتاب« بحار الأنوار» را به رشته تحرير درآورد، ملا عبد الله بحرانى، از شاگردان وى به تهيه كتاب« عوالم»( كه به همان بزرگى بحار است) اقدام كرد. در پرتو اين روى آورى به اخبار و احاديث، گرايش به تدوين تفسير روايى نيز آهنگ تندترى به خود گرفت و تفسيرهاى روايى چندى به خامه محدثان، به جهان تفسير و روايت عرضه گرديد. از آن جمله‌اند: 1- تفسير نور الثقلين حويزى 2-صافى، 3- الاصفى 4- و المصفى فيض كاشانى، 5- الهادى و مصباح النادى نوشته محدث بزرگ سيد هاشم بحرانى. 6- البرهان 7- نور الانوار فى تفسير القرآن 8- الهداية القرآنية 9- المحجة فيما نزل فى القائم الحجة( عج) 10- اللوامع النورانية 11- اللباب المستخرج من كتاب الشهاب همه از سيد هاشم بحرانى. 12- مقدمه تفسير البرهان به نام تفسير« مرآة الانوار و مشكاة الاسرار» نوشته ابو الحسن بن محمد طاهر عاملى، در گذشته 1138 هجرى. 13- المعين نور الدين كاشانى برادرزاده فيض كاشانى 14- مقتبس الانوار من الائمة الاطهار، تفسيرى است نوشته امير محمد مومن سبزوارى، از معاصران صاحب وسائل. 15- كمتر الدقائق و بحر الغرائب تفسيرى ارزشمند از شيخ محمد بن محمد رضا قمى مشهدى. 16- تبيان سليمانى، به فارسى احتمالا اثر صاحب كنز الدقائق 17- انوار القرآن فى مصباح الايمان تأليف على بن مراد از افاضل قرن يازدهم و اوائل قرن دوازدهم. 18- تفسير شريف لاهيجى( تفسير مورد بحث) 19- تفسير الائمة لهداية الامة، فارسى اثر محدث مفسر محمد رضا بن عبد الحسين نصيرى طوسى زنده تا سال 1073 ق 20- مختصر تفسير الائمه، فارسى و خلاصه تفسير فوق. 21- تفسير منشى الممالك نوشته سيد محمد رضا حسينى از معاصران حر عاملى، سى جلد و به فارسى و عربى مى‌باشد. 21- خزائن جواهر القرآن نوشته يكى از حكيمان عارف به نام على قلى خان بن قره چغاى، متولد 1020 هجرى. 22- بديع البيان لمعانى القرآن نگارش محمد بن على عاملى از معاصران شيخ بهايى، زنده تا سال 1068 هجرى. 23- مختصر نهج البيان 24- نور الانوار و مصباح الاسرار، اثر محمد بن محمد تقى مشهور به رضى الدين حسينى، زنده در سال 1107 ق و از شاگردان عبد على حويزى( صاحب تفسير نور الثقلين) است. 25- رموز التفاسير به گردآورى خليل بن احمد غازى قزوينى درگذشته 1089 هجرى. 26- رموز تفاسير الآيات الواردة فى الكتب الاربعه و غيرها من الكتب، اثر على اصغر بن محمد قزوينى از شاگردان خليل قزوينى، مى‌باشد. اين، بخشى از تفاسير روايى قرن يازدهم بود. صفحه صفحه اين تفاسير، پر است از مطالب گران‌قيمت و بررسيهاى ارزشمند تفسير روايى، البته به همراه اشكالاتى كه معمولا مجموعه‌هايى روايى دارا مى‌باشند.

نسخه ‌شناسى

تفسير شريف لاهيجى با مقدمه و تصحيح شادروانان علامه جلال الدين حسينى ارموى و دكتر محمد آيتى، توسط اداره كل اوقاف، به عنوان نشريه 7- 8، در چهار مجلد به چاپ رسيده و 3 بار تجديد چاپ هم گرديده است. در شكل جديد خود دفتر نشر داد عهده‌دار انتشار آن بوده كه چاپ اول آن در پاييز 1373 ش در تيراژ 2000 نسخه انجام گرفته است.

حجم هر جلد از اين چاپ به حدود هر جلد بيش از 900 صفحه مى‌رسد. اين تصحيح از روى نسخ موجود در آستان قدس رضوى انجام گرفته است.

ابتداى تصحيح و تحقيق محققان محترم در جلد اول به سال 1381 ه و 1340 و پايان جلد چهارم آن اسفند 1340 ش بوده است. در ابتداى ج 1 تفسير تصاويرى از نسخ موجود در آستان قدس ارائه شده است.

منابع

محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.

متن کتاب تفسیر شریف لاهیجى

تفسیر شریف لاهیجى

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی