انوار العرفان فى تفسير القرآن (کتاب)

نویسنده	ابوالفضل داور پناه
موضوع	تفاسیر شیعه
زبان	فارسی
تعداد جلد	16
انوار العرفان فى تفسير القرآن

اين تفسير به زبان فارسى ساده نگاشته شده و هدف آن تفسير تمام قرآن به شيوه ترتيبى مى‌باشد. مرحوم ابوالفضل داورپناه مؤلف اين تفسير در ترجمه و شرح آيات از نظم و نثر استفاده نموده و با وجود سادگى داراى مطالب علمى، آموزشى و ارشادى نيز مى‌باشد.

مفسر در ابتداى كتاب مباحثى در علوم قرآن شامل آشنا شدن با قرآن و مقدمات استفاده از آن، موانع فهم معانى قرآن، آداب قارى قرآن و امور باطنى كه بايد رعايت نمايد، فضيلت قرآن و ثواب تلاوت آن، نامهاى قرآن، شماره سوره‌ها و آيات و كلمات و حروف قرآن، تأويل و تفسير، برخى اصطلاحات مربوط به تفسير( مانند: مجمل و متشابه، محكم و مبيّن، ناسخ و منسوخ، مطلق و مقيد، خاص و عام، و ظاهر و باطن)، سوره‌ها و آياتيكه در مكه يا مدينه نازل گشته‌اند، اولين و آخرين سوره‌اى كه نازل گرديده و بحثى راجع به استعاذه، مطرح نموده‌اند.

ايشان در مورد ترجمه قرآن معتقد است عبارات قرآن ترجمه‌بردار نيست و حتى از لحاظ اسلوب با زبان عربى امروز و هيچ روز ديگر هم شباهت ندارد، لذا ترجمه آيات قرآن براى فهميدن آن كافى نيست و چون سعى مى‌شود كه چيزى در ترجمه بر اصل آن اضافه نگردد، اشكال ترجمه و نارسايى آن زيادتر مى‌شود بنابراين ترجمه كلام الهى و گنجاندن آن در قالب كلام بشرى، آنهم در قالب زبان فارسى كه نسبت به زبان عربى بسيار محدود است مانند گنجاندن آب اقيانوس در كاسه و سنجيدن نور خورشيد با پيمانه است.

روش تفسير

روش كلى ايشان در تفسير به اين ترتيب است كه در ابتداى هر سوره، اطلاعاتى در زمينه تعداد حروف سوره، تعداد كلمات آن، تعداد آيات، تعداد ركوع، ترتيب نزول سوره، ترتيب تنظيم سوره در فهرست ترتيبى سوره‌ها و مكى يا مدنى بودن آن ارائه مى‌دهند.

پس از آن آياتى از سوره را كه قصد ترجمه و شرح آنها را دارد، آورده به ترجمه و شرح منظوم توأم با نثر يك به يك آنها مى‌پردازد. مرحله ترجمه و شرح از يكديگر تفكيك شدنى نيست.

پس از اينكه ترجمه و شرح تك تك آيات آن مجموعه به پايان رسيد به شأن نزول آنها مى‌پردازد، شأن نزولها را از منابع مختلف نقل مى‌نمايد از قبيل كشف الاسرار، تفسير طبرى، مجمع البيان، آثار سيوطى، تفسير تبيان، نمونه بينات، تفسير برهان و...، و در بسيارى از موارد از ابن عباس، ابن مسعود، ضحاك، مجاهد، قتاده و... نقل نموده كه منبع آن را ذكر نمى‌نمايد.

بحثى از نظر لغت و معنى عنوان ديگر اين تفسير است كه بعد از شأن نزول بيان مى‌شود. در اين عنوان كلمات آيه يا فرازهاى آن را يك به يك مورد بررسى قرار داده معانى آن را غالبا بدون ذكر منبع مطرح مى‌نمايد، سپس موارد مشابه كلمه را در آيات ديگر بيان نموده معانى آن را گاه تا 6 معنا يا بيشتر بازگو مى‌كند( مانند ج 1 ص 397 معناى كلمه« عرض»). با پايان يافتن اين بخش مراجعه كننده تفسير به معناى يك كلمه در تمام قرآن واقف خواهد شد.

سپس نوبت به بخش« توضيحات» مى‌رسد. در اين بخش مفسر آيه يا فرازى از آن را مورد بحث قرار داده با نقل اقوال مفسرين به تفسير آن مى‌پردازد. در نقل اقوال مفسرين رويه خاصى را پى‌گيرى نمى‌نمايند، در بعضى موارد نام مفسر يا تفسير او را ذكر مى‌كند( مانند ابن عباس، ابن مسعود، ج 1 ص 406، آيه 30 بقره). و در پاره‌اى موارد به عبارت« بعقيده بعضى مفسرين»،« بعضى از مفسرين نوشته‌اند»،... اكتفا مى‌نمايد.( همان آدرس).

در اين عنوان گاهى مطالب را با سؤال و جواب پى‌گيرى مى‌نمايد( مانند ج 1 ص 410 آيه 31 بقره). عنوان« روايات» فصل بعدى ايشان است كه به ذكر روايات مربوط به آن آيات مى‌پردازد. عدم ذكر منابع نيز در اين بخش به چشم مى‌خورد و فقط در موارد اندكى منابع آن را ذكر نموده است مانند تفسير عياشى، تفسير قمى، اصول كافى، احتجاج طبرسى، النبوة ابن بابويه، قصص الانبياء« تجزيه و تركيب» عنوان بعدى مفسر مى‌باشد كه در آن به تجزيه و تركيب فرازهاى مختلف آيات مى‌پردازد و تقريبا تمام حروف و اسامى و افعال آيات را بررسى مى‌كند، جايگاه جملات را نيز به خوبى گوشزد مى‌نمايد. مفسر محترم سعى دارد در تمامى مقاطع بطور وسيع بحث نمايد بدين جهت همواره به نقل اقوال در هر زمينه مى‌پردازد، بطور نمونه در مورد حروف مقطعه 20 قول را از مفسرين ذكر مى‌كند.( ج 1 ص 144 تا 149 ذيل« الم» سوره بقره).

گاهى نيز، توضيح مبسوط ايشان به مسائل مرتبط با موضوع بحث هم كشيده مى‌شود. براى مثال بحث انواع كذب كه در بحث تشكيكى بودن معناى نفاق به مناسبت اشتراك آن در تشكيكى بودن، مطرح مى‌شود.( ج 1 ص 261 ذيل آيه 8 سوره بقره).

در بخش توضيحات، ايشان سؤالهايى كه در فرازهاى آيه مطرح است بيان نمايد و تا حد امكان پاسخ آن را مطرح مى‌كند، و در مقاطعى كه مربوط به انبياء و عملكرد آنهاست شبهه‌هاى رايج را از ديدگاههاى متفاوت بيان نمايد، به عنوان نمونه شبهه معصيت حضرت آدم( ع) در خوردن شجره منهيه و اينكه امر« لا تقربا» مولوى بوده يا ارشادى، ج 1 ص 457 آيه 35 سوره بقره).

ايشان گاهى براى توضيح آيات، به ذكر داستان واقعه تمسك مى‌جويد و از آن بهره مى‌برد. براى نمونه، بازگو كردن داستان كاروان تجارى قريش و وقايع قبل از جنگ بدر ذيل آيه 5 سوره انفال( ج 16 ص 29 به بعد)

ورود ايشان به مباحث فقهى در بخش توضيحات( كه در واقع اصلى‌ترين بخش اين تفسير است)، گاهى بيش از حد تفسير بوده و به موارد اختلاف نظر و ديدگاههاى فقهى مذاهب پنجگانه اشاره مى‌نمايد، براى نمونه بحث خمس ذيل آيه 41 سوره انفال( ج 16 ص 249).

مفسر محترم سعى دارد در آياتى كه اشاره به مسائل توحيد دارد، جنبه‌هاى مختلف را مطرح نمايد و مخاطب خود را با مسائل اعتقادى بيشتر آشنا كند. براى نمونه، بحث انواع توحيد ذيل آيه« و اعلموا انّ اللّه يحول بين المرء و قلبه...» 24 سوره انفال( ج 16 ص 139) و بحث ولايت امير المومنين عليه السّلام و اينكه ائمه اطهار عليهم السّلام ذريه پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم مى‌باشند ذيل آيه 75 سوره انفال« النبى اولى بالمومنين من انفسهم و ازواج امهاتهم و اولوالارحام بعضهم اولى ببعض» در گفتگوى امام موسى كاظم« عليه السلام» و هارون به نقل از ابن بابويه در بخش روايات ذكر شده و مفسر محترم خواننده خود را به اين امر تذكر مى‌دهند. ج 16 ص 358 تا ص 365).

همچنانكه در آيه مباهله به اثبات ولايت و امامت حضرت على« عليه السّلام» اشاره مى‌كند،( ج 6 ص 22 ذيل آيه 61 سوره آل عمران). وى در ضمن بيان اقوال گوناگون، در مواردى به ديدگاه عرفا و به تعبير ايشان علماء روحى اشاره‌اى دارد، كه اين خود گوياى عدم ستيز ايشان با اين طايفه و بلكه آشنايى با برخى افكار آنها را، دارد( ج 1 ص 380 ذيل آيه 29 سوره بقره).

ايشان عنوان مستقلى را براى بيان فضائل و ثواب سور و قرائت آنها اختصاص نداده است، اما معمولا در بخش روايات با ذكر روايات از پيامبر« ص» و اهل بيت« عليهم السّلام» متذكر آن مى‌شوند. در ميان مباحث ترجمه و شرح گاهى مصنف نكته‌هايى را به عنوان نكات استفاده شده از آيات مطرح مى‌نمايد كه معمولا نكات كلى و اساسى است. به عنوان نمونه، ذيل آيه 36 سوره بقره ج 1 ص 434). پرداختن و استفاده نمودن از اسرائيليات، در برخى تفاسير مشهود است، امّا مفسر سعى نموده است به اين وادى قدم نگذارد و اضافه بر داستان قرآن و بيان مناسبت با آن از روايات، از اسرائيليات استفاده نكند و در اين راه نيز موفق بوده و ردپايى از اينگونه موارد در تفسير ايشان به چشم نمى‌خورد.

منابع تفسير

مفسر با اينكه با تعبير« برخى مفسرين»، اقوال زيادى را نقل مى‌كند و همچنين در عنوان« روايات»، احاديث فراوانى را بازگو مى‌نمايد، امّا در هيچيك از مقدمات ابتداى تفسير و يا لابلاى مجلدات آن، منابع خود را يكجا مطرح نمى‌كنند. منتهى از نقلها و تصريح‌هاى گوناگون و پراكنده ايشان قسمت عمده از منابع را مى‌توان به شرح ذيل بيان كرد:

از تفاسير: مجمع البيان- تبيان، البرهان، عياشى، قمى، تفسير منسوب به امام حسن عسكرى( ع)، نمونه، الميزان، روض الجنان، تفسير كبير فخر رازى، كشف الاسرار در المنثور، جامع البيان طبرسى، تفسير كاشفى، جامع الاحكام قرطبى، تفسير صافى، احكام القرآن قاضى ابوبكر، حقايق سلمى، تفسير ابن مردويه، تفسير ثعلبى و...

از منابع روايى: توحيد صدوق، من لا يحضره الفقيه، مناقب، اختصاص مفيد، وسائل الشيعه، لآلى الاخبار، كافى، معانى الاخبار، صحيح بخارى، صحيح مسلم، مسند احمد، صحيح ترمذى و... از منابع ديگر: شواهد التنزيل حسكانى، بحر الحقايق، تأويلات نجميه، منهاج النجاة فى تفسير الصلاة مرحوم فيوضات، انيس الاعلام محمد صادق فى الاسلام، مفردات راغب، قاموس اللغه، رساله عروة الوثقى شيخ بهايى و...

نسخه‌شناسى

تفسير انوار العرفان توسط انتشارات كتابخانه صدر از سال 1366 ش در قطع وزيرى چاپ و هم اكنون تا جلد 16 آن كه پايان تفسير سوره انفال مى‌باشد، به دوستداران قرآن ارائه شده است، متأسفانه با درگذشت مؤلف محترم در ارديبهشت ماه 1384 شمسى، انتظار تكميل آن نخواهد بود.

منابع مقاله

1- مقدمه تفسير ج 1 و مجلدات ديگر آن

2- دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهى ج 1 ص 670 و ص 1034 به كوشش بهاء الدين خرمشاهى

3- طبقات مفسران شيعه ج 5 ص 293 دكتر عقيقى بخشايش

منبع

نرم افزار جامع التفاسیر ، بخش کتابشناسی

متن کتاب انوار العرفان فى تفسير القرآن

انوار العرفان فى تفسير القرآن

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی