خرافات: تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
|||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
| − | + | ||
{{مدخل دائرة المعارف|دانشنامه جهان اسلام}} | {{مدخل دائرة المعارف|دانشنامه جهان اسلام}} | ||
| − | خُرافات، جمع خُرافه و در عربى به معناى سخن دروغ اما با | + | خُرافات، جمع خُرافه و در عربى به معناى سخن [[دروغ]] اما با نمک<ref>مُسْتَملَح.</ref> آمده است.<ref>رجوع کنید به خلیل بن احمد؛ ابن‌منظور، ذیل «خرف».</ref> ظاهراً خرافه نام مردى از قبیله عُذْرَه بود که بنابر روایات، جنّیان<ref>رجوع کنید به جن.</ref> او را ربودند و او پس از بازگشت به قبیله خود، حکایاتى شگفت‌انگیز از مصاحبتِ خود با جنّیان نقل مى‌کرد. از آنجا که مردمان سخنان او را باورکردنى نمى‌یافتند، به تدریج هر سخن عجیب و ناپذیرفتنى را «حدیث خرافه» نامیدند. |
| − | + | منشأ این روایات در منابع اسلامى، دو [[حدیث|حدیث]] است که از طریق [[عایشه|عایشه]] از [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلى اللّه علیه و آله و سلم نقل شده و در آنها وجود فردى به این نام، ملاقات او با پیامبر و ماجراهایى که میان او و جنّیان رخ داده، تأیید شده است.<ref>رجوع کنید به جاحظ، ج۱، ص۳۰۱، ج۶، ص۲۱۰؛ ابن‌قتیبه، ص۳۳۶؛ مُفَضَّل بن سَلمه، ص۱۶۷ـ۱۷۱؛ ابن‌درید، ج۱، ص۵۸۸ـ۵۸۹؛ ابن‌مستوفى اربلى، قسم۱، ص۴۰؛ ابن‌کثیر، ج۶، ص۴۷.</ref> با این حال در منابع نام خرافه در شمار [[صحابی|صحابه]] پیامبر اکرم ذکر نشده است.<ref>ابن‌حجر عسقلانى، ج۱، ص۴۲۲.</ref> این روایات چنان مشهور بوده که از قرن سوم، «حدیث خرافه» در شمار امثال سایره عرب درآمده و مثل «اَمْحَل من حدیثِ خُرافة»،<ref>ناممکن‌تر از داستانى که خرافه نقل مى‌کرد</ref> در بیشتر مجموعه‌هاى امثال عربى ذکر شده است.<ref>رجوع کنید به حمزه اصفهانى، ص۳۳۹؛ عسکرى، ج۲، ص۲۹۵؛ زمخشرى، ج۱، ص۳۶۱.</ref> در عین حال، مفضل بن سلمه،<ref>همانجا.</ref> شرحى مفصل از ماجراى خرافه آورده که بدون شک از ملحقات و بر ساخته‌هاى قرن سوم است و در منابع دیگر، چنان تفصیلى وجود نداشته است. | |
| − | واژه خرافات از حدود قرن چهارم، معادل و ترجمه واژه فارسىِ افسانه محسوب شده است، چنان | + | واژه خرافات از حدود قرن چهارم، معادل و ترجمه واژه فارسىِ افسانه محسوب شده است، چنان که گفته‌اند هزار و یک شب عربى، مجموعه خرافاتى مقتبس از هزار افسانه ایرانى است و خرافه را به فارسى افسانه گویند.<ref>رجوع کنید به مسعودى، ج۲، ص۴۰۶؛ ابن‌ندیم، ص۳۶۳.</ref> [[ابن ندیم|ابن‌ندیم]]،<ref>همانجا.</ref> فصلى از الفهرست را به «اخبار المُسامِرین والمُخَرِّفین و اسماءالکتب المصنَّفة فى الأسمار والخرافات» اختصاص داده و گفته است که ایرانیان اولین ملتى بودند که در زمینه خرافات کتاب نوشتند. او<ref>ص۳۶۴.</ref> آثارى چون [[کلیله و دمنه|کلیله و دمنه]]، [[سندباد نامه|سندبادنامه]]، بلوهر و یوداسف و به طور کلى افسانه‌ها و داستانهاى سنّتى و کهن ایرانى، هندى، رومى و جز آنها را ذیل عنوان اَسمار و خرافات دسته‌بندى کرده‌است. |
| − | به | + | به این ترتیب خرافات در معناى افسانه‌هاى سنّتى ملل، جزو معارفى تلقى مى‌شد که فرهنگ‌شناسان و کیهان‌نگاران در کنار شعر، اغانى، اخبار، احادیث، انساب و لغت و نحو بدان مى‌پرداختند.<ref>رجوع کنید به تنوخى، ج۴، ص۱۰.</ref> به گفته ابن‌ندیم،<ref>ص۳۶۷.</ref> در دوران [[حکومت بنی عباس|عباسى]]<ref>حک: ۱۳۲ـ۶۵۶.</ref> و به ویژه دوره [[مقتدر (خلیفه عباسی)|مقتدر]]، مردم به اَسمار و خرافات علاقه بسیار داشتند. در کنار پیوند واژه اسمار با خرافات،<ref>رجوع کنید به همانجا؛ مسکویه، ج۱، ص۲.</ref> در ادبیات معاصر عرب هم گاه خرافه در معناى روایات غیرمستند، افسانه و حکایات پریان بکار مى‌رود و هنگامى که صفتِ خرافیه را به واژه‌اى چون قصه یا أُقْصُوصَه<ref>داستان کوتاه.</ref> مى‌افزایند، حکایت یا قصه تَخیلى و اغراق‌آمیز را اراده مى‌کنند.<ref>رجوع کنید به د.اسلام، چاپ دوم، ج۳، ص۳۶۹ـ۳۷۰، ج۵، ص۱۸۷.</ref> گاه واژه خَرّاف به معناى قصه‌گو نیز بکار مى‌رود،<ref>رجوع کنید به همان، ج۳، ص۳۶۹ـ۳۷۰.</ref> چنان که در منابع متقدم‌تر عربى نیز خرافات، به قُصّاص نسبت داده شده است.<ref>رجوع کنید به ابوزید، ج۱، ص۹؛ ابن‌خلدون، ج۱: مقدمه، ص۴۸، ۱۰۵.</ref> |
| − | واژه خرافات، اصولاً ساخته و پرداخته | + | واژه خرافات، اصولاً ساخته و پرداخته جهان‌بینى انتقادى و نسبتاً دیرباور و ذهنیت نخبگان و فرهیختگان خواص بوده است و از این رو در دایره واژگان عوام <ref>رجوع کنید به خاصه و عامه.</ref> که صاحب [[جهان بینی|جهان‌بینى]] متفاوتى بوده‌اند، جایى نداشته است. با بررسى چگونگى توصیف و تبیین خاصه از باورها و رفتارهاى عامه و تحلیل واژه‌ها و اصطلاحاتى که به این منظور در ذهن و زبان خواص شکل گرفته و به کار رفته است، معلوم مى‌شود که واژه خرافات در کنار مجموعه‌اى از واژه‌ها استفاده مى‌شد که جملگى محتوایى تخفیف‌آمیز و انتقادى داشته‌اند، مانند طامات، ژاژ، هَزْل و شَطْح،<ref>رجوع کنید به سنایى، ص۷۴؛ انورى، ج۲، ص۶۶۲؛ حافظ، ص۲۵۷، ۲۹۷.</ref> هذیان<ref>ابن‌کثیر، ج۱، ص۲۷، ج۶، ص۳۱۸؛ مقریزى، ج۱۴، ص۲۳۷.</ref> مُحال، مُحالات و محال ممتنع،<ref>ناصرخسرو، ۱۳۷۸ش، ص۸۶، ۶۲۳؛ ابن‌خلدون، ج۱، مقدمه، ص۴۷؛ مقریزى، ج۱۱، ص۲۰۹.</ref> فُحش،<ref>ناصرخسرو، ۱۳۷۸ش، ص۶۲۰.</ref> [[بدعت]]<ref>ابن‌عبرى، ص۷۱؛ ابن‌عماد، ج۸، ص۴۰۲.</ref> زرق،<ref>ناصرخسرو، ۱۳۷۸ش، ص۶۱۸.</ref> فساوس،<ref>حماقتها.</ref> تُرَّهات و بَسابس<ref>دروغها.</ref> و احلام و خیال.<ref>ابوریحان بیرونى، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۸؛ زرکلى، ج۴، ص۸۱.</ref> در این گفتمان، خرافات با خرف‌شدگى و نقصان در عقل، دیوانگى، مستى، پستى و فرومایگى و ذوق‌اندیشى و افسانه‌گرایى مناسبت دارد<ref>رجوع کنید به ناصرخسرو، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۰؛ عطار، ص۱۲؛ عراقى، ص۱۰۲ـ۱۰۳؛ اوحدى، ص۳۵۲؛ قاسم انوار، ص۲۸؛ واصفى، ج۲، ص۱۷.</ref> و سخن کودکان و پیرزنان است.<ref>رجوع کنید به ابوزید، همانجا؛ سنایى، ص۵۴۲.</ref> و چه‌بسا کودکان هم از پذیرفتن آن امتناع مى‌کنند.<ref>رجوع کنید به ابن‌کثیر، ج۶، ص۳۲۶.</ref> |
| − | + | ازاین‌رو این واژه غالباً همراه با صفاتى تحقیرآمیز چون پریشان، فاسده و خنده‌ناک،<ref>رجوع کنید به ابوریحان بیرونى، ۱۳۷۴ش، ص۱۴۶؛ ناصرخسرو، ۱۳۷۸ش، ص۶۷۰؛ مولوى، ج۱، ص۲۵۹، ج۵، ص۶۲؛ زرکلى، ج۶، ص۲۰۶.</ref> مصنوع و موضوع،<ref>مسعودى، ج۲، ص۴۰۶؛ مقریزى، ج۱۱، ص۲۰۹.</ref> مزخرف،<ref>مسعودى، ج۱، ص۱۱۰.</ref> باطل،<ref>ابن‌جوزى، ۱۴۱۲، ج۶، ص۱۵۹.</ref> و دروغ<ref>یاقوت حموى، ج۳، ص۵۴۷؛ ذهبى، حوادث و وفیات ۲۴۱ـ۲۵۰ه، ص۱۱۲؛ ابن‌عماد، ج۱، ص۱۴۶.</ref> و مستحیل<ref>ابن‌خلدون، همانجا.</ref> وصف شده است. پیدایى و گسترش آن را نیز ناشى از گمراهى و جهل دانسته‌اند<ref>رجوع کنید به ابن‌کثیر، ج۹، ص۳۹؛ ابن‌حجر عسقلانى، ج۱، ص۵۳۳.</ref> و طبیعى است که نپذیرفتن خرافات و محالات توصیه شود،<ref>رجوع کنید به ناصرخسرو، ۱۳۷۸ش، ص ۲۱۳، ۶۲۲ـ۶۲۳.</ref> چنان که «خداوندانِ عقل بدان سخنان ننگرند» <ref>بلعمى، ص ۳۵۴.</ref> و باید زبان از خرافات در بَست<ref>رجوع کنید به جامى، ص۶۸۲.</ref> و آیینه دل را از زنگار خرافات زدود.<ref>رجوع کنید به مولوى، ج۴، ص۱۶۲.</ref> | |
| − | + | در نگاه و باور خواص، خرافات غالباً بر ساخته باور عوام است، از این‌رو در ذکر باورهاى نامعقول و غیرمستند مردم عادى جامعه از الگوى «عوام مى‌گویند...» یا «باور عوام آن است که...» استفاده مى‌کنند.<ref>رجوع کنید به ابوریحان بیرونى، ۱۳۷۷، ص۱۹، ۲۳ـ۲۴، ۸۵؛ ناصرخسرو، ۱۳۷۴ش، ص۲۷، ۱۱۶؛ ابن‌بلخى، ص۱۲۷؛ ابن‌خلدون، ج۱، مقدمه، ص۱۵؛ ظهیرالدوله، ص۹۸ـ۹۹؛ احمد امین، ص۱۰۵.</ref> به زعم ایشان اکثر مردمِ عامى، باطلِ ممتنع را بیشتر دوست دارند و به اخبار خرافى چون داستانهاى راجع به جن و غول و پرى، بسیار علاقه‌مندند.<ref>رجوع کنید به بیهقى، ص۹۰۵.</ref> و طبعاً همین مردم عامى موجب گسترش و رواج این‌گونه اخبارِ خلاف واقع مى‌شوند، هر چند این اخبار را همواره نویسندگان و فرهیختگان در کتابهاى خود نگاشته و به نسلهاى پى در پى انتقال داده‌اند. | |
| − | در | + | در منابع مختلف، از واژه خرافات با دلالت انتقادى و تخفیف‌آمیزش براى توصیف دسته‌هاى متنوعى از آرا و اخبار و باورها استفاده شده است و موارد کاربرد الگوىِ «و از خرافاتِ ایشان آن است که...» در متون دوره اسلامى، پرشمار است.<ref>رجوع کنید به مرزوقى اصفهانى، ص۱۰۶؛ ابوریحان بیرونى، ۱۳۷۷، ص۲۴، ۴۹؛ همو، ۱۳۷۴ش، ص۱۴۶، ۳۹۱؛ یاقوت حموى، همانجا؛ ابن‌کثیر، ج۱، ص۳۸؛ غَزّى، ج۱، ص۱۶۷.</ref> [[ابوریحان بیرونی|ابوریحان بیرونى]]<ref>۱۳۷۴ش، ص۱۸۷، ۱۹۲، ۲۶۹، ۴۱۳ـ۴۱۴.</ref>، مکرراً از اخبار و روایات تاریخى یا جغرافیایى یا برخى حکایت ها که مضمون آنها را باورنکردنى و خلاف واقعیت مى‌دانسته با عنوان خرافات یاد کرده است. او همچنین <ref>رجوع کنید به ۱۳۷۴ش، ص۱۱۹، ۱۷۷ـ۱۷۸.</ref> تبیینهاى غلط و غیرعلمى برخى نویسندگان را در زمینه‌هاى مختلف مثلاً درباره چگونگى استحصال یاقوت و الماس در شمار خرافات قلمداد کرده است. |
| − | در منابع | + | بسیارى از نویسندگان، اخبار و روایاتى را که در آثار پیشینیان با منابع مقبول خود موافق نمى‌یافتند یا این اخبار به هر دلیل در نزد ایشان پذیرفتنى نبود با برچسب خرافات، تضعیف مى‌کردند.<ref>رجوع کنید به مسعودى، ج۱، ص۱۴۴؛ بلعمى، همانجا؛ ثعالبى، ۱۳۷۹، ص۷؛ ابن‌اثیر، ج۱، ص۲۳۲؛ ذهبى، حوادث و وفیات ۳۰۱ـ۳۱۰ه، ص۳۸۲، حوادث و وفیات ۵۹۱ـ۶۰۰ ه، ص۲۲۸؛ ابن‌خلدون، ج۱، مقدمه، ص۴۸۱، ج۲، ص۲۴۹، ج۶، ص۱۲۶؛ ابن‌عماد، ج۴، ص۳۳۱.</ref> به گفته [[ابن جوزی|ابن‌جوزى]] <ref>۱۴۱۲، ج۱، ص۱۱۶.</ref> کتابهاى مورخان متأخر پر از مطالب نادرست، مستهجن و خرافات است. برخى نویسندگان نیز اخبار، اطلاعات جغرافیایى و کیهان‌شناختى نامعقول و ناپذیرفتنى را خرافات مى‌نامیدند.<ref>رجوع کنید به ابن‌حوقل، ص۳۷۱؛ یاقوت حموى، ج۳، ص۵۴۷، ج۴، ص۹۳۶.</ref> |
| − | + | در منابع دوره [[اسلام|اسلامى]]، بسیارى از اساطیر گوناگون ایرانیان، رومیان و دیگر ملل و اقوام باستان خرافات نامیده شده است.<ref>رجوع کنید به مسکویه، ج۱، ص۲۱؛ مجمل التواریخ والقصص، ص۲۲، ۳۸؛ یاقوت حموى، ج۱، ص۲۹۳، ج۲، ص۵۴۵، ج۴، ص۷۳۳؛ ابن‌اثیر، ج۱، ص۶۶؛ ابن‌عبرى، ص۱۲.</ref> همچنین بسیارى از اخبار راجع به موجودات ماورایى همچون [[جن]] در فرهنگ خود عربها نیز خرافات تلقى شده است.<ref>رجوع کنید به مسکویه، ج۳، ص۳۸۵؛ ثعالبى، ۱۴۰۹، ص۸۸ـ۸۹.</ref> | |
| − | در | + | برخى لطیفه‌ها و نیز تحلیلهاى زبان‌شناختى عامیانه، گاه ذیل عنوان خرافات، دسته‌بندى شده‌اند؛ مثلاً [[راغب اصفهانی|راغب اصفهانى]]<ref>ج۴، ص۸۶۶ـ۸۶۷.</ref> در کتاب خود، فصلى به نام «خرافاتٌ عَلى سَبیلِ التهَکمِ»<ref>لطیفه‌هایى براى ریشخند.</ref> آورده است. برخى نویسندگان با گرایشهاى کلامى، در رد آرا و عقایدِ پیروان ادیان و مذاهب دیگر از این آرا و عقاید با عنوان خرافات یاد کرده‌اند. چنان‌که ابن‌کثیر<ref>ج۹، ص۳۹.</ref> این قول منسوب به [[شیعه|شیعیان]] را که محل ظهور [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|مهدى]] موعود سردابى در [[سامرا]] است، از خرافات و هذیانات و ترّهات [[رافضى|رافضیان]] دانسته است. او همچنین<ref>ج۶، ص۳۲۶.</ref> آیات مجعول [[مسیلمه کذاب|مُسَیلمه کذاب]] را خرافات خوانده است. |
| − | + | علماى شیعه نیز در رد و نقد بعضى باورهاى عامیانه دینى و مذهبى از همین عنوان استفاده کرده‌اند. به گفته عبدالجلیل قزوینى<ref>ص۲۸۷.</ref> این باور که در [[آخرالزمان]]، [[یزید بن معاویه|یزید]] و [[عبیدالله بن زیاد|ابن‌زیاد]] و [[خوارج]] زنده مى‌شوند و به قتل مى‌رسند، اصلى ندارد و از جمله خرافات و ترّهات است و این افراد همچون همه آدمیان، فقط در [[قیامت|قیامت]] زنده مى‌شوند و به مجازات اعمالشان مى‌رسند. در ۱۳۶۷ نیز شیخ [[محمد خالصی زاده|محمد خالصى‌زاده]] کتابى در رد ارشادالعوام محمد کریم‌خان کرمانى<ref>متوفى ۱۲۸۸، از علماى شیخیه.</ref> کتابى نگاشت و آن را خرافات شیخیه و کفریاتِ ارشادالعوام نامید. این نویسندگان در نقد تاریخىِ برخى باورها و سنّتهاى مذهبى رایج همچون تعزیه‌خوانى، روضه‌خوانى، قمه‌زنى و جز آنها ــ که عمدتاً به تحریفها، الحاقات و بدعتهاى رایج در آداب عزادارى شیعه مربوط مى‌شوند ــ این آداب و آیینها را خرافات نامیده‌اند.<ref>رجوع کنید به ارفع، ص۳۲ـ۳۸؛ پاکدامن، ص۱۱۱ـ۱۲۶؛ اسفندیارى، ص۵۲ـ۵۶، ۶۳ـ۶۷.</ref> | |
| − | در | + | در این میان، نویسندگان غربى نیز در سفرنامه‌هاى خود در بسیارى از موارد، مسلمانان را مردمانى خرافاتى و باورها و رفتارهایشان را خرافه دانسته‌اند <ref>رجوع کنید به رافائل دومان، ص۲۲۱؛ تانکوانى، ص۲۰۳، ۲۰۵؛ کورف، ص۱۵۴، ۱۶۰؛ دروویل، ج۱، ص۱۶ـ۱۷، ج۲، ص ۸۶؛ سرنا، ص۸۳، ۹۴ـ۹۷؛ فریزر، ج۲، ص۵ـ۶؛ آلمانى، ج۱، ص۳۴۶.</ref> |
| − | در تمام موارد | + | در تمام موارد پیش‌گفته، آنچه خرافه خوانده شده بدین‌شرح است: |
| − | # خبر | + | #خبر یا تبیینى که در صحت آن تردیدهاى بسیار هست و غالباً نمى‌توان آن را به مقتضاى قوانین ساخته شده طبیعت یا بر حسب مقایسه با دیگر اخبار مقبول، پذیرفت. |
| − | # | + | #حکمتى عامیانه که منشأ و مبناى آن مشخص یا دست‌یافتنى نیست ولى عوام آن را پذیرفته‌اند. |
| − | # باورها و رفتارهاى | + | #باورها و رفتارهاى عامیانه‌اى که نسل به نسل منتقل شده و جزو عناصر هویتِ سنّتىِ کسانى درآمده است که توانِ توجیه و معقول‌سازى آنها را در برابر نگاه پرسشگر و انتقادآمیز ناظران بیرونى ندارند. |
| − | # بخشى از باورها و رفتارهاى | + | #بخشى از باورها و رفتارهاى تثبیت شده در شیوه دین‌ورزىِ عامیانه مردم که نه ریشه در آموزه‌هاى دست اول و اصیل دینىِ ایشان دارد و نه علما و نخبگان دینى آن را قبول دارند. بنابراین، رویکرد جدیدِ انسان‌شناختى از نیمه دوم قرن چهاردهم/بیستم به این سو، با پیشنهاد حذف واژه خرافات، مصرانه درصدد برآمده است که این‌گونه باورها و رفتارها را تحت عنوانهاى غیرارزشگذارانه و فارغ از پیشداوری هاى هنجارمدار مندرج سازد. |
| − | در مطالعات معاصر از | + | در مطالعات معاصر از همین‌رو به زیر شاخه‌هاى علمى تخصصى جدیدى همچون دین عامیانه <ref>رجوع کنید به دین.</ref> حکمت عامیانه، فقه‌اللغه عامیانه، پزشکى عامیانه و جز آنها در کنار عنوان عمومى‌ترى چون فرهنگ و آداب و باورهاى عامیانه<ref>فولکلور.</ref> توجه شده است. |
| − | به | + | به این ترتیب، ضمن پرهیز از یک‌جانبه‌نگرى و ارزش‌داورى از یک‌سو و رعایت اصول کل‌گرایى و جامع‌نگرى، واقع‌گرایى و بى‌طرفىِ روش‌شناختى از سویى دیگر ــ که تعدى از آنها در مطالعات جدید فرهنگ‌پژوهى یا انسان‌شناختى، خطایى راهبردى تلقى مى‌شود.<ref>رجوع کنید به مالفییت، ص۱۵ـ۱۶؛ لمبک، ص۵۴ـ۵۸.</ref> ــ معضلِ ذهنیت‌زدگى در بررسى خرافات <ref>رجوع کنید به د.دین و اخلاق، ذیل "Superstition"</ref>، در مطالعات علمى درجه دوم <ref>یا دانشهاى توصیفى.</ref> از میان مى‌رود و تشخیص و نامیدن برخى باورها و رفتارهاى مردم با عنوان خرافه و استدلال براى نقد و تلاش براى حذف و طرد آنها از جوامع بر عهده صاحبان علوم و معارف درجه اول و دستورین نهاده مى‌شود. با این حال پژوهشگران حوزه‌هاى انسان‌شناسى و تاریخ اجتماعى نیز در قبال این موضوعات فقط تماشاگر نبوده‌اند بلکه با طرح مسئله اخلاقى بودن نقد و رد بى‌درنگ باورها و رفتارهاى به اصطلاح خرافى به نوعى این نقدها را تحت‌تأثیر و تا حدى در کنترل قرار داده‌اند. |
| − | بررسى تلاشهاى منفرد و | + | بررسى تلاشهاى منفرد و پراکنده برخى نخبگان در تاریخ اجتماعى [[اسلام]]، در جهت رد و نقد آنچه خرافى تلقى مى‌کرده‌اند، نشان مى‌دهد که برخلاف تصورِ معمول این نقدها به واسطه مواجهه جهان اسلام با غلبه گفتمان علمى ـ تجربى به مفهوم غربىِ آن یا در اثر بیدارىِ حاصل از انتقاداتِ ناظرانِ غربى آغاز نشده بلکه سابقه این نگرش انتقادى به صدر اسلام و حتى به فرهنگ عرب پیش از اسلام مى‌رسد. براى نمونه امرؤالقیس، سه بار نزد بُتِ ذوالخلصه فال زد تا ببیند که آیا به خون‌خواهى پدر برخیزد یا نه و چون هر سه بار بَد آمد، بت را دشنام داد و تیرهاى فال‌گیرى را شکست. پس از آن به جنگ رفت و پیروز شد و پس از آن دیگر کسى از اعراب براى داورى و تفاؤل به ذوالخلصه نرفت. عدى بن حاتم نیز وقتى که دید فَلْسْ، بتِ قبیله طَى استغاثه‌هاى پرده‌دار خود را بى‌جواب گذاشته است، از پرستش این بت دست کشید.<ref>رجوع کنید به ابن‌کلبى، ص۴۷، ۵۹ـ۶۱.</ref> |
| − | در | + | در تعالیم [[قرآن]]، نمونه‌هایى از نقد و رد و انکار باورها و رفتارهاى خرافى عرب جاهلى وجود دارد، از جمله پناه بردن به جنّیان <ref>رجوع کنید به جن: ۶؛ براى این باور نزد عرب جاهلى رجوع کنید به جاحظ، ج۶، ص۲۱۷.</ref> و فال زدن با ازلام <ref>[[سوره مائده]]: ۳، ۹۰.</ref> در جریان [[غزوه حنین|غزوه حنین]]، وقتى برخى مسلمانان از [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] خواستند که بنابر سنّت جاهلى، برایشان درختى همچون ذات أنواط تعیین کند تا بر آن گرد آیند و عبادت کنند، ایشان سخت از این کار نهى کردند و مسلمانان را از دنبال کردن رسوم شرک‌آلود عرب جاهلى بازداشتند.<ref>رجوع کنید به ابن‌هشام، قسم۲، ص۴۴۲؛ مقریزى، ج۲، ص۱۰ـ۱۱.</ref> همچنین پیامبر اکرم در ماجراى کسوفى که به هنگام مرگ پسرش، ابراهیم رخ داد و مردم آن را به این رویداد نسبت داده بودند، این‌گونه باورها را مردود اعلام کرد.<ref>رجوع کنید به ابن‌سعد، ج۱، ص۱۱۸.</ref> |
| − | + | [[عمر بن خطاب|عمر]]، خلیفه دوم نیز وقتى شنید برخى از مسلمانان در کنار شجره رضوان<ref>درختى که در جریان غزوه حدیبیه، بیعت رضوان میان پیامبر و مسلمانان در زیر آن انجام گرفت.</ref> نماز مى‌گزارند، به قطع آن درخت دستور داد.<ref>رجوع کنید به همان، ج۲، ص۹۶.</ref> [[امام علی علیه السلام|على]] علیه‌السلام نیز وقتى عازم [[جنگ نهروان]] بود، در واکنش به سخن منجمى که ساعت را براى جنگ نامساعد تشخیص داده بود، اعلام کرد که پیشگویى با آموزه‌هاى قرآنى ناسازگار است و مسلمانان را از این‌گونه اقدامات نهى کرد.<ref>رجوع کنید به نهج‌البلاغة، خطبه ۷۹؛ براى تفصیل رجوع کنید به ابن‌ابى‌الحدید، ج۶، ص۱۹۹ـ۲۱۳؛ قس فخررازى، ج۲۹، ص۱۷۳ که این نهى از پیشگویى را از قول پیامبر اکرم آورده است.</ref> به علاوه [[امام على]] علیه‌السلام در [[نهج‌البلاغه]]،<ref>حکمت ۴۰۰.</ref> هر چند بر [[چشم زخم|چشم‌زخم]]، سحر و فال، صحه نهاده، اما تطیر<ref>فال بد زدن.</ref> را مردود اعلام کرده است. | |
| − | علاوه بر | + | علاوه بر پیشوایان دین، نخبگان سیاسى و اجتماعى و علمى نیز در ادوار مختلف تاریخ اسلام، گاه در قبال برخى از باورها و رفتارها که از نظر ایشان خرافه‌هایى بیش نبود، مواضعى انتقادى اتخاذ مى‌کردند. این نقدها گاه مبنایى منطقى داشت چنان‌که ابوریحان بیرونى <ref>۱۳۷۴ش، ص۱۷۸.</ref> در نقد این قول که مارهایى در مکانى خاص وجود دارند که دیدن آنها منجر به مرگ مى‌شود، گفته است پس چطور ناقلِ این خبر نمرده است؟ گاه این نقدها متضمنِ ایرادى تاریخى بود، چنان‌که میرزامحمدحسین فراهانى،<ref>ص۲۲.</ref> عقیده مردم قزوین را درباره نمازخواندن [[امام حسن]] علیه‌السلام در مسجدِ سنجیده، واقع در محله درب رى قزوین بى‌اصل دانسته زیرا هیچ گزارش تاریخى مؤید آن نیافته است. |
| − | + | گاه این نقد تاریخى با رویکرد اصلاحگرانه اعتقادى همراه مى‌شد. مثلاً [[محدث نورى|میرزاحسین نورى طبرسى]] در ۱۳۱۹ با تألیف کتاب لؤلؤ و مرجان در شرط پله اول و دوم منبر روضه‌خوانان و [[آیت الله سید محسن امین|سیدمحسن امین عاملى]] در ۱۳۴۶ با تألیف التنزیه فى اعمال الشبیه در صدد خرافه‌زدایى از سنّتهاى [[روضه خوانی|روضه‌خوانى]] و عزادارى شیعیان برآمده‌اند.<ref>رجوع کنید به اسفندیارى، ص۶۵ـ۶۶ و پانویس.</ref> برخى از این نقدها از منظر روان‌شناختى و با توجه به تجربه‌هاى خودنگرانه مطرح مى‌شد.<ref>مثلاً تحلیل انتقادى امین‌الشریعه اصفهانى‌از جستجوها و سلوک معنوى و عرفانى خود و تجربه‌هاى خرافى و توهم آمیزش در این زمینه رجوع کنید به براون، ص۱۶۰ـ۱۶۲.</ref> | |
| − | + | همچنان‌که در بسیارى از موارد، نقد آنچه خرافه خوانده مى‌شد به آن دسته از پدیده‌هاى دینى یا فرهنگى ناظر بود که به صورت آسیب اجتماعى درآمده بودند. براى نمونه آقاخان کرمانى با نگارش رساله‌اى کوتاه، با تأکید بر لزوم توجه به پیشرفت و توسعه علوم و فنون جدید از عادت مردم ایران به گفتمان «ان‌شاءاللّه» به شدت انتقاد کرده است.<ref>رجوع کنید به ص۸۴ـ۹۸.</ref> برخى از این نقدها نیز بر یک تجربه طولانى حرفه‌اى مبتنى بود. مثلاً سدیدالسلطنه که سالها در سواحل خلیج‌فارس، در کنار اشتغالات حکومتى به مطالعه پرداخته و یک تک‌نگارى نسبتاً جامع درباره صید مروارید و حرفه غواصى <ref>رجوع کنید به غواصى.</ref> نگاشته در این باور مشهور که مروارید محصول محبوس شدن قطره باران در صدف است،<ref>رجوع کنید به طوسى، ص۳۸۴.</ref> سخت تردید کرده است.<ref>رجوع کنید به ص۵۸، ۶۶.</ref> | |
| − | + | بسیارى از این منتقدان نیز براى سنجیدن و ارزیابى این‌گونه باورها و رفتارها، دست به مشاهده مستقیم، آزمون و اقدام عملى زده‌اند. این جسارت یا بنا بر جهان‌بینى ویژه و متمایز آنان به عنوان عضوى از طبقه نخبگان/ فرهیختگان خواص ممکن مى‌شد یا بر حسب مورد و موقعیت که در این صورت، افراد عادى جامعه هم بعضاً در جایگاه این نقدهاى توأم با آزمون و عمل قرار مى‌گرفتند. هر چند، باورمندان به این باورها و رفتارها یا کسانى که در افق گفتمان خرافى بسر مى‌برند، معمولاً این باورها و رفتارها را به ویژه از حیث اثربخشى مورد آزمون و تجربه قرار نمى‌دهند. آنان حاضر به خطر کردن براى کشف واقعیت نیستند و در واقع در بیشتر موارد اقدام به هر گونه آزمون و ارزیابى این باورها و رفتارها، به نوعى مسبوق به دست‌کم قدرى سستى در اعتقاد به آنهاست. | |
| − | در | + | [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]] براى شنیدن صداى دوزخیان که عوامِ [[بیت المقدس|بیت‌المقدس]] مى‌گفتند از وادى جهنم<ref>یا گِهینوم.</ref> برمى‌خیزد به آنجا رفت و البته چیزى نشنید.<ref>رجوع کنید به ۱۳۷۴ش، ص۲۷.</ref> ابن‌جوزى در کتاب الاذکیاء،<ref>ص۲۲۶ـ۲۲۸.</ref> داستان مردى زیرک و شجاع را آورده است که شبانه براى کشف راز غولى که مردمان از او مى‌ترسیدند، به خرابه‌اى رفت و در آنجا کنیزى سیاه‌پوست را یافت که با افکندن سایه خود بر دیوار، سالها رهگذران را در وهم و وحشت مى‌افکند و جامه‌ها و اسبابشان را مى‌ربود. در حکایتى دیگر آمده که غواصى شجاع راز عفریتى در قعر دریا را گشود و نشان داد که آنچه دیگر غواصان را در بن آب مى‌ترساند، عبایى است که به صخره‌اى گیر کرده است.<ref>سدیدالسلطنه، ص۷۶ـ۷۷؛ براى نمونه‌هایى دیگر همچون مخالفت عباس‌میرزا قاجار با نظر منجمى که ساعت را براى آغاز نبرد، نحس و نامساعد اعلام کرده یا روکردن دست شعبده‌بازان و دعانویسان شَیاد رجوع کنید به دروویل، ج۲، ص۳۲؛ ویلز، ص۲۳۸ـ۲۴۱؛ فریزر، ج ۲، ص۲۱ـ۲۲؛ اعتمادالسلطنه، ص۱۴۶.</ref> |
| − | در | + | در برخى موارد که چنین منتقدى، باورى خرافى را نمى‌پذیرفت و براى آزمودن آن خطر مى‌کرد، عملا انتفاعى هم براى او حاصل مى‌شد. مثلا کسانى که اسبشان تصادفاً زمین مى‌خورد، جراحتى برمى‌داشت یا خون‌دماغ مى‌شد، فال بد مى‌زدند و سوار شدن بر آن اسب را بدشگون مى‌دانستند و بنابراین کسانى که به این خرافات باور نداشتند، این اسبها را به بهایى نازل مى‌خریدند و سود کلانى بدست مى‌آوردند <ref>رجوع کنید به دروویل، ج۲، ص۸۶.</ref> |
| − | در دوران | + | در کنار این نقدها، چه‌بسا که در حکمت عامیانه نیز با وجود آمیختگى و تلازم آن با انبوهى از باورهایى که خرافى نامیده مى‌شوند، آموزه‌هایى نیز در جهت رد و طرد برخى از این باورها قابل بررسى است؛ براى نمونه: رد نحوست شب چهارشنبه؛ شومىِ سرتراشیدن و ناخن گرفتن در چهارشنبه؛ رد باور به نحوست [[صفر|ماه صفر]].<ref>رجوع کنید به هدایت، ص۲۲.</ref> |
| + | |||
| + | در دوران جدید که رویکردهاى علمى و تجربى کمابیش در سراسر جهان غلبه یافته و به هر روى، میزان مراجعه انسان به ماوراءالطبیعه کاهش یافته است، باورها و رفتارهایى که امروزه خرافى تلقى مى‌شوند نیز رو به کاستى نهاده‌اند. در واقع با توجه به تضعیف کیفیت و کاهش یافتن کمیت خاستگاهها و سرچشمه‌هاى مفروض این‌گونه باورها و رفتارها و به‌ویژه جابه‌جایىِ کارکردى که این گفتمان در توجیه و تبیین سازوکارهاى حاکم بر جهان آفرینش و نیز زندگى روزانه بشر داشته است،<ref>رجوع کنید به خرافه‌گرایى، ص۵۶ـ۶۳، ۹۰ـ۹۴.</ref> با نظاماتِ تبیینىِ علم تجربى و تسلط یافتن روزافزون‌بشر بر بخش بزرگى از این سازوکارها، باورهاى منطبق با عقلانیت جدید و دستاوردهاى علمى روز جایگزین بسیارى از باورهاى عامیانه ــ هم در حوزه‌هاى دینى و هم در حوزه‌هاى غیردینى ــ شده‌اند. البته باورهاى مندرج با عنوان خرافات، پیوسته در قالب ها و بسترهاى تازه‌اى، بازتولید و حتى ابداع مى‌شوند.<ref>رجوع کنید به جاهودا، ص۲۳۵ـ۲۵۲.</ref> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
| − | * علاوه بر قرآن | + | |
| − | * آقاخان كرمانى، «رساله ان‌اشاءاللّه، ماشاءاللّه» روزگارى كه گذشت، عبدالحسين صنعتى‌زاده كرمانى، [تهران]، 1346ش. | + | *علاوه بر قرآن. |
| − | * هانرى رنه د آلمانى، از خراسان تا بختيارى، ترجمه غلامرضا سميعى، تهران 1378ش. | + | *آقاخان كرمانى، «رساله ان‌اشاءاللّه، ماشاءاللّه» روزگارى كه گذشت، عبدالحسين صنعتى‌زاده كرمانى، [تهران]، 1346ش. |
| − | * ابن ابى‌الحديد، شرح نهج‌البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره 1385ـ1387/1965ـ1967، چاپ افست بيروت [بى‌تا]. | + | *هانرى رنه د آلمانى، از خراسان تا بختيارى، ترجمه غلامرضا سميعى، تهران 1378ش. |
| − | * ابن اثير. | + | *ابن ابى‌الحديد، شرح نهج‌البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره 1385ـ1387/1965ـ1967، چاپ افست بيروت [بى‌تا]. |
| − | * ابن بلخى. | + | *ابن اثير. |
| − | * ابن جوزى، كتاب‌الاذكياء، بيروت 1408/1988. | + | *ابن بلخى. |
| − | * همو، المنتظم فى تاريخ الامم والملوك، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت 1412/1992. | + | *ابن جوزى، كتاب‌الاذكياء، بيروت 1408/1988. |
| − | * ابن حجر عسقلانى، كتاب الاصابة فى تمييز الصحابة، مصر 1328، چاپ افست بيروت [بى‌تا]. | + | *همو، المنتظم فى تاريخ الامم والملوك، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت 1412/1992. |
| − | * ابن حوقل. | + | *ابن حجر عسقلانى، كتاب الاصابة فى تمييز الصحابة، مصر 1328، چاپ افست بيروت [بى‌تا]. |
| − | * ابن خلدون. | + | *ابن حوقل. |
| − | * ابن دريد، كتاب جمهرة‌اللغة، چاپ رمزى منيربعلبكى، بيروت 1987ـ1988. | + | *ابن خلدون. |
| − | * ابن سعد (قاهره). | + | *ابن دريد، كتاب جمهرة‌اللغة، چاپ رمزى منيربعلبكى، بيروت 1987ـ1988. |
| − | * ابن عبرى، تاريخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانى، بيروت 1958. | + | *ابن سعد (قاهره). |
| − | * ابن عماد. | + | *ابن عبرى، تاريخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانى، بيروت 1958. |
| − | * ابن قتيبه، المعارف، بيروت 1407/1987. | + | *ابن عماد. |
| − | * ابن كثير، البداية والنهاية، بيروت 1411/1990. | + | *ابن قتيبه، المعارف، بيروت 1407/1987. |
| − | * ابن كلبى، كتاب الاصنام، چاپ احمد زكى‌پاشا، قاهره 1332/1914. | + | *ابن كثير، البداية والنهاية، بيروت 1411/1990. |
| − | * ابن مستوفى اربلى، تاريخ اربل، المسمّى نباهة البلد الخامل بمن ورده من الاماثل، چاپ سامى صقار، [بغداد] 1980. | + | *ابن كلبى، كتاب الاصنام، چاپ احمد زكى‌پاشا، قاهره 1332/1914. |
| − | * ابن منظور. | + | *ابن مستوفى اربلى، تاريخ اربل، المسمّى نباهة البلد الخامل بمن ورده من الاماثل، چاپ سامى صقار، [بغداد] 1980. |
| − | * ابن نديم (تهران). | + | *ابن منظور. |
| − | * ابن هشام، السيرة‌النبويّة، چاپ مصطفى سقا، ابراهيم ابيارى و عبدالحفيظ شلبى، [بيروت]: دارابن كثير، [بى‌تا]. | + | *ابن نديم (تهران). |
| − | * ابوريحان بيرونى، الجماهر فى‌الجواهر، چاپ يوسف‌الهادى، تهران 1374ش. | + | *ابن هشام، السيرة‌النبويّة، چاپ مصطفى سقا، ابراهيم ابيارى و عبدالحفيظ شلبى، [بيروت]: دارابن كثير، [بى‌تا]. |
| − | * همو، كتاب البيرونى فى تحقيق ماللهند، حيدرآباد، دكن 1377/1958. | + | *ابوريحان بيرونى، الجماهر فى‌الجواهر، چاپ يوسف‌الهادى، تهران 1374ش. |
| − | * احمد بن سهل ابوزيد، كتاب البدء والتاريخ، چاپ خليل عمران منصور، بيروت 1417/1997. | + | *همو، كتاب البيرونى فى تحقيق ماللهند، حيدرآباد، دكن 1377/1958. |
| − | * احمدامين، قاموس العادات والتقاليد والتعابير المصرية، قاهره 1953. | + | *احمد بن سهل ابوزيد، كتاب البدء والتاريخ، چاپ خليل عمران منصور، بيروت 1417/1997. |
| − | * كاظم ارفع، مصاحبه‌اى درباره خرافه و نيرنگ، قم 1346ش. | + | *احمدامين، قاموس العادات والتقاليد والتعابير المصرية، قاهره 1953. |
| − | * محمد اسفنديارى، از عاشوراى حسين تا عاشوراى شيعه، قم 1384ش. | + | *كاظم ارفع، مصاحبه‌اى درباره خرافه و نيرنگ، قم 1346ش. |
| − | * محمدحسن بن على اعتمادالسلطنه، خرنامه (منطق‌الحمار)، چاپ على دهباشى، تهران 1379ش. | + | *محمد اسفنديارى، از عاشوراى حسين تا عاشوراى شيعه، قم 1384ش. |
| − | * محمد بن محمد (على) انورى، ديوان، چاپ محمدتقى مدرس رضوى، تهران 1364ش. | + | *محمدحسن بن على اعتمادالسلطنه، خرنامه (منطق‌الحمار)، چاپ على دهباشى، تهران 1379ش. |
| − | * ركن‌الدين اوحدى، ديوان، چاپ اميراحمد اشرفى، تهران 1362ش. | + | *محمد بن محمد (على) انورى، ديوان، چاپ محمدتقى مدرس رضوى، تهران 1364ش. |
| − | * محمد بن محمد بلعمى، تاريخ بلعمى: تكمله و ترجمه تاريخ طبرى، به تصحيح محمدتقى بهار، چاپ محمد پروين گنابادى، تهران 1380ش. | + | *ركن‌الدين اوحدى، ديوان، چاپ اميراحمد اشرفى، تهران 1362ش. |
| − | * بيهقى. | + | *محمد بن محمد بلعمى، تاريخ بلعمى: تكمله و ترجمه تاريخ طبرى، به تصحيح محمدتقى بهار، چاپ محمد پروين گنابادى، تهران 1380ش. |
| − | * محمدحسن پاكدامن، جامعه در قبال خرافات، مشهد 1378ش. | + | *بيهقى. |
| − | * ژ.م. تانكوانى، نامه‌هايى درباره ايران و تركيه آسيا: سفرنامه ژى. ام. تانكوانى، ترجمه على‌اصغر سعيدى، تهران 1383ش. | + | *محمدحسن پاكدامن، جامعه در قبال خرافات، مشهد 1378ش. |
| − | * محسن‌بن على تنوخى، نشوار المحاضرة و اخبار المذاكرة، چاپ عبود شالجى، بيروت 1391ـ1393/1972ـ1973. | + | *ژ.م. تانكوانى، نامه‌هايى درباره ايران و تركيه آسيا: سفرنامه ژى. ام. تانكوانى، ترجمه على‌اصغر سعيدى، تهران 1383ش. |
| − | * عبدالملك‌بن محمد ثعالبى، فقه‌اللغة و سرّ العربيّة، چاپ سليمان سليم بواب، دمشق 1409/1989. | + | *محسن‌بن على تنوخى، نشوار المحاضرة و اخبار المذاكرة، چاپ عبود شالجى، بيروت 1391ـ1393/1972ـ1973. |
| − | * همو، لطائف المعارف، چاپ ابراهيم ابيارى و حسن كامل صيرفى، [قاهره ?1379/1960]. | + | *عبدالملك‌بن محمد ثعالبى، فقه‌اللغة و سرّ العربيّة، چاپ سليمان سليم بواب، دمشق 1409/1989. |
| − | * عمرو بن بحر جاحظ، كتاب‌الحيوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر [1385ـ1389/1965ـ1969]، چاپ افست بيروت [بى‌تا]. | + | *همو، لطائف المعارف، چاپ ابراهيم ابيارى و حسن كامل صيرفى، [قاهره ?1379/1960]. |
| − | * عبدالرحمان بن احمد جامى، مثنوى هفت اورنگ، چاپ مرتضى مدرس گيلانى، تهران: كتابفروشى سعدى، [بى‌تا]. | + | *عمرو بن بحر جاحظ، كتاب‌الحيوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر [1385ـ1389/1965ـ1969]، چاپ افست بيروت [بى‌تا]. |
| − | * گوستاو جاهودا، روانشناسى خرافات، ترجمه محمدنقى براهنى، تهران 1371ش. | + | *عبدالرحمان بن احمد جامى، مثنوى هفت اورنگ، چاپ مرتضى مدرس گيلانى، تهران: كتابفروشى سعدى، [بى‌تا]. |
| − | * شمس‌الدين محمد حافظ، ديوان، چاپ محمد قزوينى و قاسم غنى، تهران 1369ش. | + | *گوستاو جاهودا، روانشناسى خرافات، ترجمه محمدنقى براهنى، تهران 1371ش. |
| − | * حمزة بن حسن حمزه اصفهانى، سوائر الامثال على‌افعل، چاپ فهمى سعد، بيروت 1409/1988. | + | *شمس‌الدين محمد حافظ، ديوان، چاپ محمد قزوينى و قاسم غنى، تهران 1369ش. |
| − | * خرافه‌گرايى: چيستى، چرايى و كاركردها، زيرنظر رضا صالحى اميرى، تهران: پژوهشكده تحقيقات استراتژيك، 1387ش. | + | *حمزة بن حسن حمزه اصفهانى، سوائر الامثال على‌افعل، چاپ فهمى سعد، بيروت 1409/1988. |
| − | * خليل بن احمد، كتاب‌العين، چاپ مهدى مخزومى و ابراهيم سامرائى، قم 1405. | + | *خرافه‌گرايى: چيستى، چرايى و كاركردها، زيرنظر رضا صالحى اميرى، تهران: پژوهشكده تحقيقات استراتژيك، 1387ش. |
| − | * محمد بن احمد ذهبى، تاريخ‌الاسلام و وفيات المشاهير والاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمرى، بيروت، حوادث و وفيات 241ـ250ه، 1414/1994، حوادث و وفيات 301ـ310ه، 1415/1994، حوادث و وفيات 591ـ600ه، 1417/1996. | + | *خليل بن احمد، كتاب‌العين، چاپ مهدى مخزومى و ابراهيم سامرائى، قم 1405. |
| − | * حسين بن محمد راغب اصفهانى، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء والبلغاء، چاپ رياض عبدالحميد مراد، بيروت 1425/2004. | + | *محمد بن احمد ذهبى، تاريخ‌الاسلام و وفيات المشاهير والاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمرى، بيروت، حوادث و وفيات 241ـ250ه، 1414/1994، حوادث و وفيات 301ـ310ه، 1415/1994، حوادث و وفيات 591ـ600ه، 1417/1996. |
| − | * خيرالدين زركلى، الاعلام، بيروت 1999. | + | *حسين بن محمد راغب اصفهانى، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء والبلغاء، چاپ رياض عبدالحميد مراد، بيروت 1425/2004. |
| − | * محمود بن عمر زمخشرى، المستقصى فى امثال العرب، بيروت 1397/1977. | + | *خيرالدين زركلى، الاعلام، بيروت 1999. |
| − | * محمدعلى سديدالسلطنه، صيد مرواريد = المناص فى احوال غوص والغواص، چاپ احمد اقتدارى، تهران 1381ش. | + | *محمود بن عمر زمخشرى، المستقصى فى امثال العرب، بيروت 1397/1977. |
| − | * كارلا سرنا، سفرنامه مادام كارلا سرنا: آدمها و آيينها در ايران، ترجمه على‌اصغر سعيدى، تهران 1362ش. | + | *محمدعلى سديدالسلطنه، صيد مرواريد = المناص فى احوال غوص والغواص، چاپ احمد اقتدارى، تهران 1381ش. |
| − | * مجدودبن آدم سنايى، ديوان، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ش. | + | *كارلا سرنا، سفرنامه مادام كارلا سرنا: آدمها و آيينها در ايران، ترجمه على‌اصغر سعيدى، تهران 1362ش. |
| − | * محمد بن محمود طوسى، عجايب‌نامه: عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، تهران 1375ش. | + | *مجدودبن آدم سنايى، ديوان، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ش. |
| − | * على بن محمدناصر ظهيرالدوله، خاطرات و اسناد ظهيرالدوله، چاپ ايرج افشار، تهران 1351ش. | + | *محمد بن محمود طوسى، عجايب‌نامه: عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، تهران 1375ش. |
| − | * عبدالجليل قزوينى، نقض، چاپ جلال‌الدين محدث ارموى، تهران 1358ش. | + | *على بن محمدناصر ظهيرالدوله، خاطرات و اسناد ظهيرالدوله، چاپ ايرج افشار، تهران 1351ش. |
| − | * ابراهيم بن بزرگمهر عراقى، كليات شيخ فخرالدين ابراهيم همدانى متخلص بعراقى، چاپ سعيد نفيسى، تهران 1335ش. | + | *عبدالجليل قزوينى، نقض، چاپ جلال‌الدين محدث ارموى، تهران 1358ش. |
| − | * حسن بن عبداللّه عسكرى، كتاب جمهرة الامثال، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم و عبدالمجيد قطامش، بيروت [1964/1384]. | + | *ابراهيم بن بزرگمهر عراقى، كليات شيخ فخرالدين ابراهيم همدانى متخلص بعراقى، چاپ سعيد نفيسى، تهران 1335ش. |
| − | * محمد بن ابراهيم عطار، ديوان، چاپ تقى تفضلى، تهران 1362ش. | + | *حسن بن عبداللّه عسكرى، كتاب جمهرة الامثال، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم و عبدالمجيد قطامش، بيروت [1964/1384]. |
| − | * على بن ابى‌طالب علیه السلام، امام اول، نهج‌البلاغة، چاپ صبحى صالح، بيروت 1387/1967. | + | *محمد بن ابراهيم عطار، ديوان، چاپ تقى تفضلى، تهران 1362ش. |
| − | * كامل غَزّى، كتاب نهر الذهب فى تاريخ حلب، چاپ شوقى شعث و محمود فاخورى، حلب 1412ـ1413/1991ـ1993. | + | *على بن ابى‌طالب علیه السلام، امام اول، نهج‌البلاغة، چاپ صبحى صالح، بيروت 1387/1967. |
| − | * محمد بن عمر فخررازى، التفسير الكبير، او مفاتيح‌الغيب، بيروت 1421/2000. | + | *كامل غَزّى، كتاب نهر الذهب فى تاريخ حلب، چاپ شوقى شعث و محمود فاخورى، حلب 1412ـ1413/1991ـ1993. |
| − | * محمدحسين بن مهدى فراهانى، سفرنامه ميرزا محمدحسين حسينى فراهانى، چاپ مسعود گلزارى، تهران 1362ش. | + | *محمد بن عمر فخررازى، التفسير الكبير، او مفاتيح‌الغيب، بيروت 1421/2000. |
| − | * على بن نصير قاسم‌انوار، كليات قاسم انوار، چاپ سعيد نفيسى، تهران 1337ش. | + | *محمدحسين بن مهدى فراهانى، سفرنامه ميرزا محمدحسين حسينى فراهانى، چاپ مسعود گلزارى، تهران 1362ش. |
| − | * فيودور بارون كورف، سفرنامه‌ى بارون فيودوركورف، ترجمه اسكندر ذبيحيان، تهران 1372ش. | + | *على بن نصير قاسم‌انوار، كليات قاسم انوار، چاپ سعيد نفيسى، تهران 1337ش. |
| − | * مايكل لمبك، «گفتمان انسان‌شناسى دين»، در درباره انسان‌شناسى دين: سه مقدمه، ترجمه ابراهيم موسى‌پور، تهران: جوانه توس، 1386ش. | + | *فيودور بارون كورف، سفرنامه‌ى بارون فيودوركورف، ترجمه اسكندر ذبيحيان، تهران 1372ش. |
| − | * آنمارى دوال مالفييت، «انسان‌شناسى و مطالعه دين»، در همان. | + | *مايكل لمبك، «گفتمان انسان‌شناسى دين»، در درباره انسان‌شناسى دين: سه مقدمه، ترجمه ابراهيم موسى‌پور، تهران: جوانه توس، 1386ش. |
| − | * مجمل‌التواريخ والقصص، چاپ محمدتقى بهار، تهران: كلاله‌خاور، 1318ش. | + | *آنمارى دوال مالفييت، «انسان‌شناسى و مطالعه دين»، در همان. |
| − | * احمد بن محمد مرزوقى اصفهانى، كتاب الازمنة والامكنة، چاپ خليل منصور، بيروت 1417/1996. | + | *مجمل‌التواريخ والقصص، چاپ محمدتقى بهار، تهران: كلاله‌خاور، 1318ش. |
| − | * مسعودى، مروج (بيروت). | + | *احمد بن محمد مرزوقى اصفهانى، كتاب الازمنة والامكنة، چاپ خليل منصور، بيروت 1417/1996. |
| − | * مسكويه. | + | *مسعودى، مروج (بيروت). |
| − | * مفضل بن سلمه، الفاخر، چاپ عبدالعليم طحاوى، [قاهره] 1380/1960. | + | *مسكويه. |
| − | * احمد بن على مَقريزى، امتاع الاسماع بماللنبى صلى اللّه عليه و سلم من الاحوال والاموال والحفدة والمتاع، چاپ محمد عبدالحميد نميسى، بيروت 1420/1999. | + | *مفضل بن سلمه، الفاخر، چاپ عبدالعليم طحاوى، [قاهره] 1380/1960. |
| − | * جلال‌الدين محمد بن محمد مولوى، كليات شمس يا ديوان كبير، چاپ بديع‌الزمان فروزانفر، تهران 1355ش. | + | *احمد بن على مَقريزى، امتاع الاسماع بماللنبى صلى اللّه عليه و سلم من الاحوال والاموال والحفدة والمتاع، چاپ محمد عبدالحميد نميسى، بيروت 1420/1999. |
| − | * ناصرخسرو، ديوان، چاپ جعفر شعار و كامل احمدنژاد، تهران 1378ش. | + | *جلال‌الدين محمد بن محمد مولوى، كليات شمس يا ديوان كبير، چاپ بديع‌الزمان فروزانفر، تهران 1355ش. |
| − | * همو، سفرنامه ناصرخسرو، چاپ نادر وزين‌پور، تهران 1374ش. | + | *ناصرخسرو، ديوان، چاپ جعفر شعار و كامل احمدنژاد، تهران 1378ش. |
| − | * محمود بن عبدالجليل واصفى، بدايع الوقايع، چاپ الكساندر بلدروف، تهران 1349ـ1350ش. | + | *همو، سفرنامه ناصرخسرو، چاپ نادر وزين‌پور، تهران 1374ش. |
| − | * چارلز جيمز ويلز، تاريخ اجتماعى ايران در عهد قاجاريه، ترجمه سيد عبداللّه، چاپ جمشيد دودانگه و مهرداد نيكنام، تهران 1363ش. | + | *محمود بن عبدالجليل واصفى، بدايع الوقايع، چاپ الكساندر بلدروف، تهران 1349ـ1350ش. |
| − | * صادق هدايت، نيرنگستان، تهران 1342ش. | + | *چارلز جيمز ويلز، تاريخ اجتماعى ايران در عهد قاجاريه، ترجمه سيد عبداللّه، چاپ جمشيد دودانگه و مهرداد نيكنام، تهران 1363ش. |
| − | * ياقوت حموى. | + | *صادق هدايت، نيرنگستان، تهران 1342ش. |
| − | * Edward Granville Browne, A year amongst the Persians, London 1950. | + | *ياقوت حموى. |
| − | * Gaspard Drouville, Voyage en Perse, pendant les annees 1812 et 1813, St. Petersburg 1819, repr. Tehran 1976. | + | *Edward Granville Browne, A year amongst the Persians, London 1950. |
| − | * EI2, s.vv. "Hikaya" (by Ch. Pellat), "Kissa.2: in modern Arabic literature" (by Ch. Vial). | + | *Gaspard Drouville, Voyage en Perse, pendant les annees 1812 et 1813, St. Petersburg 1819, repr. Tehran 1976. |
| − | * Encyclopaedia of religion and ethics, ed. James Hastings, Edinburgh: T. and T. Clark, 1980-1981, s.v. "superstition" (by Alice Gardner). | + | *EI2, s.vv. "Hikaya" (by Ch. Pellat), "Kissa.2: in modern Arabic literature" (by Ch. Vial). |
| − | * James Baillie Fraser, A winter's journey (Taªtar): from Constantinople to Tehran, London 1838, repr. New York 1973. | + | *Encyclopaedia of religion and ethics, ed. James Hastings, Edinburgh: T. and T. Clark, 1980-1981, s.v. "superstition" (by Alice Gardner). |
| − | * Raphael du Mans, Estat de la perse en 1660, ed. Ch. Schefer, Paris 1890, repr. Farnborough, Engl, 1969. | + | *James Baillie Fraser, A winter's journey (Taªtar): from Constantinople to Tehran, London 1838, repr. New York 1973. |
| + | *Raphael du Mans, Estat de la perse en 1660, ed. Ch. Schefer, Paris 1890, repr. Farnborough, Engl, 1969. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
| − | == | + | ==منبع== |
| − | * دانشنامه جهان | + | |
| + | *[[دانشنامه جهان اسلام]]، مدخل "خرافات" از ابراهيم موسى‌پور، در دسترس در [http://lib.eshia.ir/23019/16/6970 کتابخانه مدرسه فقاهت]، بازیابی: 17 آذر 1392. | ||
| + | |||
[[رده:رسوم مخالف اسلام]] | [[رده:رسوم مخالف اسلام]] | ||
[[رده:صفات ناپسند]] | [[رده:صفات ناپسند]] | ||
نسخهٔ ۱۴ مهٔ ۲۰۱۹، ساعت ۰۸:۳۰
این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
خُرافات، جمع خُرافه و در عربى به معناى سخن دروغ اما با نمک[۱] آمده است.[۲] ظاهراً خرافه نام مردى از قبیله عُذْرَه بود که بنابر روایات، جنّیان[۳] او را ربودند و او پس از بازگشت به قبیله خود، حکایاتى شگفت‌انگیز از مصاحبتِ خود با جنّیان نقل مى‌کرد. از آنجا که مردمان سخنان او را باورکردنى نمى‌یافتند، به تدریج هر سخن عجیب و ناپذیرفتنى را «حدیث خرافه» نامیدند.
منشأ این روایات در منابع اسلامى، دو حدیث است که از طریق عایشه از پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله و سلم نقل شده و در آنها وجود فردى به این نام، ملاقات او با پیامبر و ماجراهایى که میان او و جنّیان رخ داده، تأیید شده است.[۴] با این حال در منابع نام خرافه در شمار صحابه پیامبر اکرم ذکر نشده است.[۵] این روایات چنان مشهور بوده که از قرن سوم، «حدیث خرافه» در شمار امثال سایره عرب درآمده و مثل «اَمْحَل من حدیثِ خُرافة»،[۶] در بیشتر مجموعه‌هاى امثال عربى ذکر شده است.[۷] در عین حال، مفضل بن سلمه،[۸] شرحى مفصل از ماجراى خرافه آورده که بدون شک از ملحقات و بر ساخته‌هاى قرن سوم است و در منابع دیگر، چنان تفصیلى وجود نداشته است.
واژه خرافات از حدود قرن چهارم، معادل و ترجمه واژه فارسىِ افسانه محسوب شده است، چنان که گفته‌اند هزار و یک شب عربى، مجموعه خرافاتى مقتبس از هزار افسانه ایرانى است و خرافه را به فارسى افسانه گویند.[۹] ابن‌ندیم،[۱۰] فصلى از الفهرست را به «اخبار المُسامِرین والمُخَرِّفین و اسماءالکتب المصنَّفة فى الأسمار والخرافات» اختصاص داده و گفته است که ایرانیان اولین ملتى بودند که در زمینه خرافات کتاب نوشتند. او[۱۱] آثارى چون کلیله و دمنه، سندبادنامه، بلوهر و یوداسف و به طور کلى افسانه‌ها و داستانهاى سنّتى و کهن ایرانى، هندى، رومى و جز آنها را ذیل عنوان اَسمار و خرافات دسته‌بندى کرده‌است.
به این ترتیب خرافات در معناى افسانه‌هاى سنّتى ملل، جزو معارفى تلقى مى‌شد که فرهنگ‌شناسان و کیهان‌نگاران در کنار شعر، اغانى، اخبار، احادیث، انساب و لغت و نحو بدان مى‌پرداختند.[۱۲] به گفته ابن‌ندیم،[۱۳] در دوران عباسى[۱۴] و به ویژه دوره مقتدر، مردم به اَسمار و خرافات علاقه بسیار داشتند. در کنار پیوند واژه اسمار با خرافات،[۱۵] در ادبیات معاصر عرب هم گاه خرافه در معناى روایات غیرمستند، افسانه و حکایات پریان بکار مى‌رود و هنگامى که صفتِ خرافیه را به واژه‌اى چون قصه یا أُقْصُوصَه[۱۶] مى‌افزایند، حکایت یا قصه تَخیلى و اغراق‌آمیز را اراده مى‌کنند.[۱۷] گاه واژه خَرّاف به معناى قصه‌گو نیز بکار مى‌رود،[۱۸] چنان که در منابع متقدم‌تر عربى نیز خرافات، به قُصّاص نسبت داده شده است.[۱۹]
واژه خرافات، اصولاً ساخته و پرداخته جهان‌بینى انتقادى و نسبتاً دیرباور و ذهنیت نخبگان و فرهیختگان خواص بوده است و از این رو در دایره واژگان عوام [۲۰] که صاحب جهان‌بینى متفاوتى بوده‌اند، جایى نداشته است. با بررسى چگونگى توصیف و تبیین خاصه از باورها و رفتارهاى عامه و تحلیل واژه‌ها و اصطلاحاتى که به این منظور در ذهن و زبان خواص شکل گرفته و به کار رفته است، معلوم مى‌شود که واژه خرافات در کنار مجموعه‌اى از واژه‌ها استفاده مى‌شد که جملگى محتوایى تخفیف‌آمیز و انتقادى داشته‌اند، مانند طامات، ژاژ، هَزْل و شَطْح،[۲۱] هذیان[۲۲] مُحال، مُحالات و محال ممتنع،[۲۳] فُحش،[۲۴] بدعت[۲۵] زرق،[۲۶] فساوس،[۲۷] تُرَّهات و بَسابس[۲۸] و احلام و خیال.[۲۹] در این گفتمان، خرافات با خرف‌شدگى و نقصان در عقل، دیوانگى، مستى، پستى و فرومایگى و ذوق‌اندیشى و افسانه‌گرایى مناسبت دارد[۳۰] و سخن کودکان و پیرزنان است.[۳۱] و چه‌بسا کودکان هم از پذیرفتن آن امتناع مى‌کنند.[۳۲]
ازاین‌رو این واژه غالباً همراه با صفاتى تحقیرآمیز چون پریشان، فاسده و خنده‌ناک،[۳۳] مصنوع و موضوع،[۳۴] مزخرف،[۳۵] باطل،[۳۶] و دروغ[۳۷] و مستحیل[۳۸] وصف شده است. پیدایى و گسترش آن را نیز ناشى از گمراهى و جهل دانسته‌اند[۳۹] و طبیعى است که نپذیرفتن خرافات و محالات توصیه شود،[۴۰] چنان که «خداوندانِ عقل بدان سخنان ننگرند» [۴۱] و باید زبان از خرافات در بَست[۴۲] و آیینه دل را از زنگار خرافات زدود.[۴۳]
در نگاه و باور خواص، خرافات غالباً بر ساخته باور عوام است، از این‌رو در ذکر باورهاى نامعقول و غیرمستند مردم عادى جامعه از الگوى «عوام مى‌گویند...» یا «باور عوام آن است که...» استفاده مى‌کنند.[۴۴] به زعم ایشان اکثر مردمِ عامى، باطلِ ممتنع را بیشتر دوست دارند و به اخبار خرافى چون داستانهاى راجع به جن و غول و پرى، بسیار علاقه‌مندند.[۴۵] و طبعاً همین مردم عامى موجب گسترش و رواج این‌گونه اخبارِ خلاف واقع مى‌شوند، هر چند این اخبار را همواره نویسندگان و فرهیختگان در کتابهاى خود نگاشته و به نسلهاى پى در پى انتقال داده‌اند.
در منابع مختلف، از واژه خرافات با دلالت انتقادى و تخفیف‌آمیزش براى توصیف دسته‌هاى متنوعى از آرا و اخبار و باورها استفاده شده است و موارد کاربرد الگوىِ «و از خرافاتِ ایشان آن است که...» در متون دوره اسلامى، پرشمار است.[۴۶] ابوریحان بیرونى[۴۷]، مکرراً از اخبار و روایات تاریخى یا جغرافیایى یا برخى حکایت ها که مضمون آنها را باورنکردنى و خلاف واقعیت مى‌دانسته با عنوان خرافات یاد کرده است. او همچنین [۴۸] تبیینهاى غلط و غیرعلمى برخى نویسندگان را در زمینه‌هاى مختلف مثلاً درباره چگونگى استحصال یاقوت و الماس در شمار خرافات قلمداد کرده است.
بسیارى از نویسندگان، اخبار و روایاتى را که در آثار پیشینیان با منابع مقبول خود موافق نمى‌یافتند یا این اخبار به هر دلیل در نزد ایشان پذیرفتنى نبود با برچسب خرافات، تضعیف مى‌کردند.[۴۹] به گفته ابن‌جوزى [۵۰] کتابهاى مورخان متأخر پر از مطالب نادرست، مستهجن و خرافات است. برخى نویسندگان نیز اخبار، اطلاعات جغرافیایى و کیهان‌شناختى نامعقول و ناپذیرفتنى را خرافات مى‌نامیدند.[۵۱]
در منابع دوره اسلامى، بسیارى از اساطیر گوناگون ایرانیان، رومیان و دیگر ملل و اقوام باستان خرافات نامیده شده است.[۵۲] همچنین بسیارى از اخبار راجع به موجودات ماورایى همچون جن در فرهنگ خود عربها نیز خرافات تلقى شده است.[۵۳]
برخى لطیفه‌ها و نیز تحلیلهاى زبان‌شناختى عامیانه، گاه ذیل عنوان خرافات، دسته‌بندى شده‌اند؛ مثلاً راغب اصفهانى[۵۴] در کتاب خود، فصلى به نام «خرافاتٌ عَلى سَبیلِ التهَکمِ»[۵۵] آورده است. برخى نویسندگان با گرایشهاى کلامى، در رد آرا و عقایدِ پیروان ادیان و مذاهب دیگر از این آرا و عقاید با عنوان خرافات یاد کرده‌اند. چنان‌که ابن‌کثیر[۵۶] این قول منسوب به شیعیان را که محل ظهور مهدى موعود سردابى در سامرا است، از خرافات و هذیانات و ترّهات رافضیان دانسته است. او همچنین[۵۷] آیات مجعول مُسَیلمه کذاب را خرافات خوانده است.
علماى شیعه نیز در رد و نقد بعضى باورهاى عامیانه دینى و مذهبى از همین عنوان استفاده کرده‌اند. به گفته عبدالجلیل قزوینى[۵۸] این باور که در آخرالزمان، یزید و ابن‌زیاد و خوارج زنده مى‌شوند و به قتل مى‌رسند، اصلى ندارد و از جمله خرافات و ترّهات است و این افراد همچون همه آدمیان، فقط در قیامت زنده مى‌شوند و به مجازات اعمالشان مى‌رسند. در ۱۳۶۷ نیز شیخ محمد خالصى‌زاده کتابى در رد ارشادالعوام محمد کریم‌خان کرمانى[۵۹] کتابى نگاشت و آن را خرافات شیخیه و کفریاتِ ارشادالعوام نامید. این نویسندگان در نقد تاریخىِ برخى باورها و سنّتهاى مذهبى رایج همچون تعزیه‌خوانى، روضه‌خوانى، قمه‌زنى و جز آنها ــ که عمدتاً به تحریفها، الحاقات و بدعتهاى رایج در آداب عزادارى شیعه مربوط مى‌شوند ــ این آداب و آیینها را خرافات نامیده‌اند.[۶۰]
در این میان، نویسندگان غربى نیز در سفرنامه‌هاى خود در بسیارى از موارد، مسلمانان را مردمانى خرافاتى و باورها و رفتارهایشان را خرافه دانسته‌اند [۶۱]
در تمام موارد پیش‌گفته، آنچه خرافه خوانده شده بدین‌شرح است:
- خبر یا تبیینى که در صحت آن تردیدهاى بسیار هست و غالباً نمى‌توان آن را به مقتضاى قوانین ساخته شده طبیعت یا بر حسب مقایسه با دیگر اخبار مقبول، پذیرفت.
- حکمتى عامیانه که منشأ و مبناى آن مشخص یا دست‌یافتنى نیست ولى عوام آن را پذیرفته‌اند.
- باورها و رفتارهاى عامیانه‌اى که نسل به نسل منتقل شده و جزو عناصر هویتِ سنّتىِ کسانى درآمده است که توانِ توجیه و معقول‌سازى آنها را در برابر نگاه پرسشگر و انتقادآمیز ناظران بیرونى ندارند.
- بخشى از باورها و رفتارهاى تثبیت شده در شیوه دین‌ورزىِ عامیانه مردم که نه ریشه در آموزه‌هاى دست اول و اصیل دینىِ ایشان دارد و نه علما و نخبگان دینى آن را قبول دارند. بنابراین، رویکرد جدیدِ انسان‌شناختى از نیمه دوم قرن چهاردهم/بیستم به این سو، با پیشنهاد حذف واژه خرافات، مصرانه درصدد برآمده است که این‌گونه باورها و رفتارها را تحت عنوانهاى غیرارزشگذارانه و فارغ از پیشداوری هاى هنجارمدار مندرج سازد.
در مطالعات معاصر از همین‌رو به زیر شاخه‌هاى علمى تخصصى جدیدى همچون دین عامیانه [۶۲] حکمت عامیانه، فقه‌اللغه عامیانه، پزشکى عامیانه و جز آنها در کنار عنوان عمومى‌ترى چون فرهنگ و آداب و باورهاى عامیانه[۶۳] توجه شده است.
به این ترتیب، ضمن پرهیز از یک‌جانبه‌نگرى و ارزش‌داورى از یک‌سو و رعایت اصول کل‌گرایى و جامع‌نگرى، واقع‌گرایى و بى‌طرفىِ روش‌شناختى از سویى دیگر ــ که تعدى از آنها در مطالعات جدید فرهنگ‌پژوهى یا انسان‌شناختى، خطایى راهبردى تلقى مى‌شود.[۶۴] ــ معضلِ ذهنیت‌زدگى در بررسى خرافات [۶۵]، در مطالعات علمى درجه دوم [۶۶] از میان مى‌رود و تشخیص و نامیدن برخى باورها و رفتارهاى مردم با عنوان خرافه و استدلال براى نقد و تلاش براى حذف و طرد آنها از جوامع بر عهده صاحبان علوم و معارف درجه اول و دستورین نهاده مى‌شود. با این حال پژوهشگران حوزه‌هاى انسان‌شناسى و تاریخ اجتماعى نیز در قبال این موضوعات فقط تماشاگر نبوده‌اند بلکه با طرح مسئله اخلاقى بودن نقد و رد بى‌درنگ باورها و رفتارهاى به اصطلاح خرافى به نوعى این نقدها را تحت‌تأثیر و تا حدى در کنترل قرار داده‌اند.
بررسى تلاشهاى منفرد و پراکنده برخى نخبگان در تاریخ اجتماعى اسلام، در جهت رد و نقد آنچه خرافى تلقى مى‌کرده‌اند، نشان مى‌دهد که برخلاف تصورِ معمول این نقدها به واسطه مواجهه جهان اسلام با غلبه گفتمان علمى ـ تجربى به مفهوم غربىِ آن یا در اثر بیدارىِ حاصل از انتقاداتِ ناظرانِ غربى آغاز نشده بلکه سابقه این نگرش انتقادى به صدر اسلام و حتى به فرهنگ عرب پیش از اسلام مى‌رسد. براى نمونه امرؤالقیس، سه بار نزد بُتِ ذوالخلصه فال زد تا ببیند که آیا به خون‌خواهى پدر برخیزد یا نه و چون هر سه بار بَد آمد، بت را دشنام داد و تیرهاى فال‌گیرى را شکست. پس از آن به جنگ رفت و پیروز شد و پس از آن دیگر کسى از اعراب براى داورى و تفاؤل به ذوالخلصه نرفت. عدى بن حاتم نیز وقتى که دید فَلْسْ، بتِ قبیله طَى استغاثه‌هاى پرده‌دار خود را بى‌جواب گذاشته است، از پرستش این بت دست کشید.[۶۷]
در تعالیم قرآن، نمونه‌هایى از نقد و رد و انکار باورها و رفتارهاى خرافى عرب جاهلى وجود دارد، از جمله پناه بردن به جنّیان [۶۸] و فال زدن با ازلام [۶۹] در جریان غزوه حنین، وقتى برخى مسلمانان از پیامبر اکرم خواستند که بنابر سنّت جاهلى، برایشان درختى همچون ذات أنواط تعیین کند تا بر آن گرد آیند و عبادت کنند، ایشان سخت از این کار نهى کردند و مسلمانان را از دنبال کردن رسوم شرک‌آلود عرب جاهلى بازداشتند.[۷۰] همچنین پیامبر اکرم در ماجراى کسوفى که به هنگام مرگ پسرش، ابراهیم رخ داد و مردم آن را به این رویداد نسبت داده بودند، این‌گونه باورها را مردود اعلام کرد.[۷۱]
عمر، خلیفه دوم نیز وقتى شنید برخى از مسلمانان در کنار شجره رضوان[۷۲] نماز مى‌گزارند، به قطع آن درخت دستور داد.[۷۳] على علیه‌السلام نیز وقتى عازم جنگ نهروان بود، در واکنش به سخن منجمى که ساعت را براى جنگ نامساعد تشخیص داده بود، اعلام کرد که پیشگویى با آموزه‌هاى قرآنى ناسازگار است و مسلمانان را از این‌گونه اقدامات نهى کرد.[۷۴] به علاوه امام على علیه‌السلام در نهج‌البلاغه،[۷۵] هر چند بر چشم‌زخم، سحر و فال، صحه نهاده، اما تطیر[۷۶] را مردود اعلام کرده است.
علاوه بر پیشوایان دین، نخبگان سیاسى و اجتماعى و علمى نیز در ادوار مختلف تاریخ اسلام، گاه در قبال برخى از باورها و رفتارها که از نظر ایشان خرافه‌هایى بیش نبود، مواضعى انتقادى اتخاذ مى‌کردند. این نقدها گاه مبنایى منطقى داشت چنان‌که ابوریحان بیرونى [۷۷] در نقد این قول که مارهایى در مکانى خاص وجود دارند که دیدن آنها منجر به مرگ مى‌شود، گفته است پس چطور ناقلِ این خبر نمرده است؟ گاه این نقدها متضمنِ ایرادى تاریخى بود، چنان‌که میرزامحمدحسین فراهانى،[۷۸] عقیده مردم قزوین را درباره نمازخواندن امام حسن علیه‌السلام در مسجدِ سنجیده، واقع در محله درب رى قزوین بى‌اصل دانسته زیرا هیچ گزارش تاریخى مؤید آن نیافته است.
گاه این نقد تاریخى با رویکرد اصلاحگرانه اعتقادى همراه مى‌شد. مثلاً میرزاحسین نورى طبرسى در ۱۳۱۹ با تألیف کتاب لؤلؤ و مرجان در شرط پله اول و دوم منبر روضه‌خوانان و سیدمحسن امین عاملى در ۱۳۴۶ با تألیف التنزیه فى اعمال الشبیه در صدد خرافه‌زدایى از سنّتهاى روضه‌خوانى و عزادارى شیعیان برآمده‌اند.[۷۹] برخى از این نقدها از منظر روان‌شناختى و با توجه به تجربه‌هاى خودنگرانه مطرح مى‌شد.[۸۰]
همچنان‌که در بسیارى از موارد، نقد آنچه خرافه خوانده مى‌شد به آن دسته از پدیده‌هاى دینى یا فرهنگى ناظر بود که به صورت آسیب اجتماعى درآمده بودند. براى نمونه آقاخان کرمانى با نگارش رساله‌اى کوتاه، با تأکید بر لزوم توجه به پیشرفت و توسعه علوم و فنون جدید از عادت مردم ایران به گفتمان «ان‌شاءاللّه» به شدت انتقاد کرده است.[۸۱] برخى از این نقدها نیز بر یک تجربه طولانى حرفه‌اى مبتنى بود. مثلاً سدیدالسلطنه که سالها در سواحل خلیج‌فارس، در کنار اشتغالات حکومتى به مطالعه پرداخته و یک تک‌نگارى نسبتاً جامع درباره صید مروارید و حرفه غواصى [۸۲] نگاشته در این باور مشهور که مروارید محصول محبوس شدن قطره باران در صدف است،[۸۳] سخت تردید کرده است.[۸۴]
بسیارى از این منتقدان نیز براى سنجیدن و ارزیابى این‌گونه باورها و رفتارها، دست به مشاهده مستقیم، آزمون و اقدام عملى زده‌اند. این جسارت یا بنا بر جهان‌بینى ویژه و متمایز آنان به عنوان عضوى از طبقه نخبگان/ فرهیختگان خواص ممکن مى‌شد یا بر حسب مورد و موقعیت که در این صورت، افراد عادى جامعه هم بعضاً در جایگاه این نقدهاى توأم با آزمون و عمل قرار مى‌گرفتند. هر چند، باورمندان به این باورها و رفتارها یا کسانى که در افق گفتمان خرافى بسر مى‌برند، معمولاً این باورها و رفتارها را به ویژه از حیث اثربخشى مورد آزمون و تجربه قرار نمى‌دهند. آنان حاضر به خطر کردن براى کشف واقعیت نیستند و در واقع در بیشتر موارد اقدام به هر گونه آزمون و ارزیابى این باورها و رفتارها، به نوعى مسبوق به دست‌کم قدرى سستى در اعتقاد به آنهاست.
ناصرخسرو براى شنیدن صداى دوزخیان که عوامِ بیت‌المقدس مى‌گفتند از وادى جهنم[۸۵] برمى‌خیزد به آنجا رفت و البته چیزى نشنید.[۸۶] ابن‌جوزى در کتاب الاذکیاء،[۸۷] داستان مردى زیرک و شجاع را آورده است که شبانه براى کشف راز غولى که مردمان از او مى‌ترسیدند، به خرابه‌اى رفت و در آنجا کنیزى سیاه‌پوست را یافت که با افکندن سایه خود بر دیوار، سالها رهگذران را در وهم و وحشت مى‌افکند و جامه‌ها و اسبابشان را مى‌ربود. در حکایتى دیگر آمده که غواصى شجاع راز عفریتى در قعر دریا را گشود و نشان داد که آنچه دیگر غواصان را در بن آب مى‌ترساند، عبایى است که به صخره‌اى گیر کرده است.[۸۸]
در برخى موارد که چنین منتقدى، باورى خرافى را نمى‌پذیرفت و براى آزمودن آن خطر مى‌کرد، عملا انتفاعى هم براى او حاصل مى‌شد. مثلا کسانى که اسبشان تصادفاً زمین مى‌خورد، جراحتى برمى‌داشت یا خون‌دماغ مى‌شد، فال بد مى‌زدند و سوار شدن بر آن اسب را بدشگون مى‌دانستند و بنابراین کسانى که به این خرافات باور نداشتند، این اسبها را به بهایى نازل مى‌خریدند و سود کلانى بدست مى‌آوردند [۸۹]
در کنار این نقدها، چه‌بسا که در حکمت عامیانه نیز با وجود آمیختگى و تلازم آن با انبوهى از باورهایى که خرافى نامیده مى‌شوند، آموزه‌هایى نیز در جهت رد و طرد برخى از این باورها قابل بررسى است؛ براى نمونه: رد نحوست شب چهارشنبه؛ شومىِ سرتراشیدن و ناخن گرفتن در چهارشنبه؛ رد باور به نحوست ماه صفر.[۹۰]
در دوران جدید که رویکردهاى علمى و تجربى کمابیش در سراسر جهان غلبه یافته و به هر روى، میزان مراجعه انسان به ماوراءالطبیعه کاهش یافته است، باورها و رفتارهایى که امروزه خرافى تلقى مى‌شوند نیز رو به کاستى نهاده‌اند. در واقع با توجه به تضعیف کیفیت و کاهش یافتن کمیت خاستگاهها و سرچشمه‌هاى مفروض این‌گونه باورها و رفتارها و به‌ویژه جابه‌جایىِ کارکردى که این گفتمان در توجیه و تبیین سازوکارهاى حاکم بر جهان آفرینش و نیز زندگى روزانه بشر داشته است،[۹۱] با نظاماتِ تبیینىِ علم تجربى و تسلط یافتن روزافزون‌بشر بر بخش بزرگى از این سازوکارها، باورهاى منطبق با عقلانیت جدید و دستاوردهاى علمى روز جایگزین بسیارى از باورهاى عامیانه ــ هم در حوزه‌هاى دینى و هم در حوزه‌هاى غیردینى ــ شده‌اند. البته باورهاى مندرج با عنوان خرافات، پیوسته در قالب ها و بسترهاى تازه‌اى، بازتولید و حتى ابداع مى‌شوند.[۹۲]
منابع مقاله
- علاوه بر قرآن.
- آقاخان كرمانى، «رساله ان‌اشاءاللّه، ماشاءاللّه» روزگارى كه گذشت، عبدالحسين صنعتى‌زاده كرمانى، [تهران]، 1346ش.
- هانرى رنه د آلمانى، از خراسان تا بختيارى، ترجمه غلامرضا سميعى، تهران 1378ش.
- ابن ابى‌الحديد، شرح نهج‌البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره 1385ـ1387/1965ـ1967، چاپ افست بيروت [بى‌تا].
- ابن اثير.
- ابن بلخى.
- ابن جوزى، كتاب‌الاذكياء، بيروت 1408/1988.
- همو، المنتظم فى تاريخ الامم والملوك، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت 1412/1992.
- ابن حجر عسقلانى، كتاب الاصابة فى تمييز الصحابة، مصر 1328، چاپ افست بيروت [بى‌تا].
- ابن حوقل.
- ابن خلدون.
- ابن دريد، كتاب جمهرة‌اللغة، چاپ رمزى منيربعلبكى، بيروت 1987ـ1988.
- ابن سعد (قاهره).
- ابن عبرى، تاريخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانى، بيروت 1958.
- ابن عماد.
- ابن قتيبه، المعارف، بيروت 1407/1987.
- ابن كثير، البداية والنهاية، بيروت 1411/1990.
- ابن كلبى، كتاب الاصنام، چاپ احمد زكى‌پاشا، قاهره 1332/1914.
- ابن مستوفى اربلى، تاريخ اربل، المسمّى نباهة البلد الخامل بمن ورده من الاماثل، چاپ سامى صقار، [بغداد] 1980.
- ابن منظور.
- ابن نديم (تهران).
- ابن هشام، السيرة‌النبويّة، چاپ مصطفى سقا، ابراهيم ابيارى و عبدالحفيظ شلبى، [بيروت]: دارابن كثير، [بى‌تا].
- ابوريحان بيرونى، الجماهر فى‌الجواهر، چاپ يوسف‌الهادى، تهران 1374ش.
- همو، كتاب البيرونى فى تحقيق ماللهند، حيدرآباد، دكن 1377/1958.
- احمد بن سهل ابوزيد، كتاب البدء والتاريخ، چاپ خليل عمران منصور، بيروت 1417/1997.
- احمدامين، قاموس العادات والتقاليد والتعابير المصرية، قاهره 1953.
- كاظم ارفع، مصاحبه‌اى درباره خرافه و نيرنگ، قم 1346ش.
- محمد اسفنديارى، از عاشوراى حسين تا عاشوراى شيعه، قم 1384ش.
- محمدحسن بن على اعتمادالسلطنه، خرنامه (منطق‌الحمار)، چاپ على دهباشى، تهران 1379ش.
- محمد بن محمد (على) انورى، ديوان، چاپ محمدتقى مدرس رضوى، تهران 1364ش.
- ركن‌الدين اوحدى، ديوان، چاپ اميراحمد اشرفى، تهران 1362ش.
- محمد بن محمد بلعمى، تاريخ بلعمى: تكمله و ترجمه تاريخ طبرى، به تصحيح محمدتقى بهار، چاپ محمد پروين گنابادى، تهران 1380ش.
- بيهقى.
- محمدحسن پاكدامن، جامعه در قبال خرافات، مشهد 1378ش.
- ژ.م. تانكوانى، نامه‌هايى درباره ايران و تركيه آسيا: سفرنامه ژى. ام. تانكوانى، ترجمه على‌اصغر سعيدى، تهران 1383ش.
- محسن‌بن على تنوخى، نشوار المحاضرة و اخبار المذاكرة، چاپ عبود شالجى، بيروت 1391ـ1393/1972ـ1973.
- عبدالملك‌بن محمد ثعالبى، فقه‌اللغة و سرّ العربيّة، چاپ سليمان سليم بواب، دمشق 1409/1989.
- همو، لطائف المعارف، چاپ ابراهيم ابيارى و حسن كامل صيرفى، [قاهره ?1379/1960].
- عمرو بن بحر جاحظ، كتاب‌الحيوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر [1385ـ1389/1965ـ1969]، چاپ افست بيروت [بى‌تا].
- عبدالرحمان بن احمد جامى، مثنوى هفت اورنگ، چاپ مرتضى مدرس گيلانى، تهران: كتابفروشى سعدى، [بى‌تا].
- گوستاو جاهودا، روانشناسى خرافات، ترجمه محمدنقى براهنى، تهران 1371ش.
- شمس‌الدين محمد حافظ، ديوان، چاپ محمد قزوينى و قاسم غنى، تهران 1369ش.
- حمزة بن حسن حمزه اصفهانى، سوائر الامثال على‌افعل، چاپ فهمى سعد، بيروت 1409/1988.
- خرافه‌گرايى: چيستى، چرايى و كاركردها، زيرنظر رضا صالحى اميرى، تهران: پژوهشكده تحقيقات استراتژيك، 1387ش.
- خليل بن احمد، كتاب‌العين، چاپ مهدى مخزومى و ابراهيم سامرائى، قم 1405.
- محمد بن احمد ذهبى، تاريخ‌الاسلام و وفيات المشاهير والاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمرى، بيروت، حوادث و وفيات 241ـ250ه، 1414/1994، حوادث و وفيات 301ـ310ه، 1415/1994، حوادث و وفيات 591ـ600ه، 1417/1996.
- حسين بن محمد راغب اصفهانى، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء والبلغاء، چاپ رياض عبدالحميد مراد، بيروت 1425/2004.
- خيرالدين زركلى، الاعلام، بيروت 1999.
- محمود بن عمر زمخشرى، المستقصى فى امثال العرب، بيروت 1397/1977.
- محمدعلى سديدالسلطنه، صيد مرواريد = المناص فى احوال غوص والغواص، چاپ احمد اقتدارى، تهران 1381ش.
- كارلا سرنا، سفرنامه مادام كارلا سرنا: آدمها و آيينها در ايران، ترجمه على‌اصغر سعيدى، تهران 1362ش.
- مجدودبن آدم سنايى، ديوان، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ش.
- محمد بن محمود طوسى، عجايب‌نامه: عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، تهران 1375ش.
- على بن محمدناصر ظهيرالدوله، خاطرات و اسناد ظهيرالدوله، چاپ ايرج افشار، تهران 1351ش.
- عبدالجليل قزوينى، نقض، چاپ جلال‌الدين محدث ارموى، تهران 1358ش.
- ابراهيم بن بزرگمهر عراقى، كليات شيخ فخرالدين ابراهيم همدانى متخلص بعراقى، چاپ سعيد نفيسى، تهران 1335ش.
- حسن بن عبداللّه عسكرى، كتاب جمهرة الامثال، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم و عبدالمجيد قطامش، بيروت [1964/1384].
- محمد بن ابراهيم عطار، ديوان، چاپ تقى تفضلى، تهران 1362ش.
- على بن ابى‌طالب علیه السلام، امام اول، نهج‌البلاغة، چاپ صبحى صالح، بيروت 1387/1967.
- كامل غَزّى، كتاب نهر الذهب فى تاريخ حلب، چاپ شوقى شعث و محمود فاخورى، حلب 1412ـ1413/1991ـ1993.
- محمد بن عمر فخررازى، التفسير الكبير، او مفاتيح‌الغيب، بيروت 1421/2000.
- محمدحسين بن مهدى فراهانى، سفرنامه ميرزا محمدحسين حسينى فراهانى، چاپ مسعود گلزارى، تهران 1362ش.
- على بن نصير قاسم‌انوار، كليات قاسم انوار، چاپ سعيد نفيسى، تهران 1337ش.
- فيودور بارون كورف، سفرنامه‌ى بارون فيودوركورف، ترجمه اسكندر ذبيحيان، تهران 1372ش.
- مايكل لمبك، «گفتمان انسان‌شناسى دين»، در درباره انسان‌شناسى دين: سه مقدمه، ترجمه ابراهيم موسى‌پور، تهران: جوانه توس، 1386ش.
- آنمارى دوال مالفييت، «انسان‌شناسى و مطالعه دين»، در همان.
- مجمل‌التواريخ والقصص، چاپ محمدتقى بهار، تهران: كلاله‌خاور، 1318ش.
- احمد بن محمد مرزوقى اصفهانى، كتاب الازمنة والامكنة، چاپ خليل منصور، بيروت 1417/1996.
- مسعودى، مروج (بيروت).
- مسكويه.
- مفضل بن سلمه، الفاخر، چاپ عبدالعليم طحاوى، [قاهره] 1380/1960.
- احمد بن على مَقريزى، امتاع الاسماع بماللنبى صلى اللّه عليه و سلم من الاحوال والاموال والحفدة والمتاع، چاپ محمد عبدالحميد نميسى، بيروت 1420/1999.
- جلال‌الدين محمد بن محمد مولوى، كليات شمس يا ديوان كبير، چاپ بديع‌الزمان فروزانفر، تهران 1355ش.
- ناصرخسرو، ديوان، چاپ جعفر شعار و كامل احمدنژاد، تهران 1378ش.
- همو، سفرنامه ناصرخسرو، چاپ نادر وزين‌پور، تهران 1374ش.
- محمود بن عبدالجليل واصفى، بدايع الوقايع، چاپ الكساندر بلدروف، تهران 1349ـ1350ش.
- چارلز جيمز ويلز، تاريخ اجتماعى ايران در عهد قاجاريه، ترجمه سيد عبداللّه، چاپ جمشيد دودانگه و مهرداد نيكنام، تهران 1363ش.
- صادق هدايت، نيرنگستان، تهران 1342ش.
- ياقوت حموى.
- Edward Granville Browne, A year amongst the Persians, London 1950.
- Gaspard Drouville, Voyage en Perse, pendant les annees 1812 et 1813, St. Petersburg 1819, repr. Tehran 1976.
- EI2, s.vv. "Hikaya" (by Ch. Pellat), "Kissa.2: in modern Arabic literature" (by Ch. Vial).
- Encyclopaedia of religion and ethics, ed. James Hastings, Edinburgh: T. and T. Clark, 1980-1981, s.v. "superstition" (by Alice Gardner).
- James Baillie Fraser, A winter's journey (Taªtar): from Constantinople to Tehran, London 1838, repr. New York 1973.
- Raphael du Mans, Estat de la perse en 1660, ed. Ch. Schefer, Paris 1890, repr. Farnborough, Engl, 1969.
پانویس
- ↑ مُسْتَملَح.
- ↑ رجوع کنید به خلیل بن احمد؛ ابن‌منظور، ذیل «خرف».
- ↑ رجوع کنید به جن.
- ↑ رجوع کنید به جاحظ، ج۱، ص۳۰۱، ج۶، ص۲۱۰؛ ابن‌قتیبه، ص۳۳۶؛ مُفَضَّل بن سَلمه، ص۱۶۷ـ۱۷۱؛ ابن‌درید، ج۱، ص۵۸۸ـ۵۸۹؛ ابن‌مستوفى اربلى، قسم۱، ص۴۰؛ ابن‌کثیر، ج۶، ص۴۷.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانى، ج۱، ص۴۲۲.
- ↑ ناممکن‌تر از داستانى که خرافه نقل مى‌کرد
- ↑ رجوع کنید به حمزه اصفهانى، ص۳۳۹؛ عسکرى، ج۲، ص۲۹۵؛ زمخشرى، ج۱، ص۳۶۱.
- ↑ همانجا.
- ↑ رجوع کنید به مسعودى، ج۲، ص۴۰۶؛ ابن‌ندیم، ص۳۶۳.
- ↑ همانجا.
- ↑ ص۳۶۴.
- ↑ رجوع کنید به تنوخى، ج۴، ص۱۰.
- ↑ ص۳۶۷.
- ↑ حک: ۱۳۲ـ۶۵۶.
- ↑ رجوع کنید به همانجا؛ مسکویه، ج۱، ص۲.
- ↑ داستان کوتاه.
- ↑ رجوع کنید به د.اسلام، چاپ دوم، ج۳، ص۳۶۹ـ۳۷۰، ج۵، ص۱۸۷.
- ↑ رجوع کنید به همان، ج۳، ص۳۶۹ـ۳۷۰.
- ↑ رجوع کنید به ابوزید، ج۱، ص۹؛ ابن‌خلدون، ج۱: مقدمه، ص۴۸، ۱۰۵.
- ↑ رجوع کنید به خاصه و عامه.
- ↑ رجوع کنید به سنایى، ص۷۴؛ انورى، ج۲، ص۶۶۲؛ حافظ، ص۲۵۷، ۲۹۷.
- ↑ ابن‌کثیر، ج۱، ص۲۷، ج۶، ص۳۱۸؛ مقریزى، ج۱۴، ص۲۳۷.
- ↑ ناصرخسرو، ۱۳۷۸ش، ص۸۶، ۶۲۳؛ ابن‌خلدون، ج۱، مقدمه، ص۴۷؛ مقریزى، ج۱۱، ص۲۰۹.
- ↑ ناصرخسرو، ۱۳۷۸ش، ص۶۲۰.
- ↑ ابن‌عبرى، ص۷۱؛ ابن‌عماد، ج۸، ص۴۰۲.
- ↑ ناصرخسرو، ۱۳۷۸ش، ص۶۱۸.
- ↑ حماقتها.
- ↑ دروغها.
- ↑ ابوریحان بیرونى، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۸؛ زرکلى، ج۴، ص۸۱.
- ↑ رجوع کنید به ناصرخسرو، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۰؛ عطار، ص۱۲؛ عراقى، ص۱۰۲ـ۱۰۳؛ اوحدى، ص۳۵۲؛ قاسم انوار، ص۲۸؛ واصفى، ج۲، ص۱۷.
- ↑ رجوع کنید به ابوزید، همانجا؛ سنایى، ص۵۴۲.
- ↑ رجوع کنید به ابن‌کثیر، ج۶، ص۳۲۶.
- ↑ رجوع کنید به ابوریحان بیرونى، ۱۳۷۴ش، ص۱۴۶؛ ناصرخسرو، ۱۳۷۸ش، ص۶۷۰؛ مولوى، ج۱، ص۲۵۹، ج۵، ص۶۲؛ زرکلى، ج۶، ص۲۰۶.
- ↑ مسعودى، ج۲، ص۴۰۶؛ مقریزى، ج۱۱، ص۲۰۹.
- ↑ مسعودى، ج۱، ص۱۱۰.
- ↑ ابن‌جوزى، ۱۴۱۲، ج۶، ص۱۵۹.
- ↑ یاقوت حموى، ج۳، ص۵۴۷؛ ذهبى، حوادث و وفیات ۲۴۱ـ۲۵۰ه، ص۱۱۲؛ ابن‌عماد، ج۱، ص۱۴۶.
- ↑ ابن‌خلدون، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به ابن‌کثیر، ج۹، ص۳۹؛ ابن‌حجر عسقلانى، ج۱، ص۵۳۳.
- ↑ رجوع کنید به ناصرخسرو، ۱۳۷۸ش، ص ۲۱۳، ۶۲۲ـ۶۲۳.
- ↑ بلعمى، ص ۳۵۴.
- ↑ رجوع کنید به جامى، ص۶۸۲.
- ↑ رجوع کنید به مولوى، ج۴، ص۱۶۲.
- ↑ رجوع کنید به ابوریحان بیرونى، ۱۳۷۷، ص۱۹، ۲۳ـ۲۴، ۸۵؛ ناصرخسرو، ۱۳۷۴ش، ص۲۷، ۱۱۶؛ ابن‌بلخى، ص۱۲۷؛ ابن‌خلدون، ج۱، مقدمه، ص۱۵؛ ظهیرالدوله، ص۹۸ـ۹۹؛ احمد امین، ص۱۰۵.
- ↑ رجوع کنید به بیهقى، ص۹۰۵.
- ↑ رجوع کنید به مرزوقى اصفهانى، ص۱۰۶؛ ابوریحان بیرونى، ۱۳۷۷، ص۲۴، ۴۹؛ همو، ۱۳۷۴ش، ص۱۴۶، ۳۹۱؛ یاقوت حموى، همانجا؛ ابن‌کثیر، ج۱، ص۳۸؛ غَزّى، ج۱، ص۱۶۷.
- ↑ ۱۳۷۴ش، ص۱۸۷، ۱۹۲، ۲۶۹، ۴۱۳ـ۴۱۴.
- ↑ رجوع کنید به ۱۳۷۴ش، ص۱۱۹، ۱۷۷ـ۱۷۸.
- ↑ رجوع کنید به مسعودى، ج۱، ص۱۴۴؛ بلعمى، همانجا؛ ثعالبى، ۱۳۷۹، ص۷؛ ابن‌اثیر، ج۱، ص۲۳۲؛ ذهبى، حوادث و وفیات ۳۰۱ـ۳۱۰ه، ص۳۸۲، حوادث و وفیات ۵۹۱ـ۶۰۰ ه، ص۲۲۸؛ ابن‌خلدون، ج۱، مقدمه، ص۴۸۱، ج۲، ص۲۴۹، ج۶، ص۱۲۶؛ ابن‌عماد، ج۴، ص۳۳۱.
- ↑ ۱۴۱۲، ج۱، ص۱۱۶.
- ↑ رجوع کنید به ابن‌حوقل، ص۳۷۱؛ یاقوت حموى، ج۳، ص۵۴۷، ج۴، ص۹۳۶.
- ↑ رجوع کنید به مسکویه، ج۱، ص۲۱؛ مجمل التواریخ والقصص، ص۲۲، ۳۸؛ یاقوت حموى، ج۱، ص۲۹۳، ج۲، ص۵۴۵، ج۴، ص۷۳۳؛ ابن‌اثیر، ج۱، ص۶۶؛ ابن‌عبرى، ص۱۲.
- ↑ رجوع کنید به مسکویه، ج۳، ص۳۸۵؛ ثعالبى، ۱۴۰۹، ص۸۸ـ۸۹.
- ↑ ج۴، ص۸۶۶ـ۸۶۷.
- ↑ لطیفه‌هایى براى ریشخند.
- ↑ ج۹، ص۳۹.
- ↑ ج۶، ص۳۲۶.
- ↑ ص۲۸۷.
- ↑ متوفى ۱۲۸۸، از علماى شیخیه.
- ↑ رجوع کنید به ارفع، ص۳۲ـ۳۸؛ پاکدامن، ص۱۱۱ـ۱۲۶؛ اسفندیارى، ص۵۲ـ۵۶، ۶۳ـ۶۷.
- ↑ رجوع کنید به رافائل دومان، ص۲۲۱؛ تانکوانى، ص۲۰۳، ۲۰۵؛ کورف، ص۱۵۴، ۱۶۰؛ دروویل، ج۱، ص۱۶ـ۱۷، ج۲، ص ۸۶؛ سرنا، ص۸۳، ۹۴ـ۹۷؛ فریزر، ج۲، ص۵ـ۶؛ آلمانى، ج۱، ص۳۴۶.
- ↑ رجوع کنید به دین.
- ↑ فولکلور.
- ↑ رجوع کنید به مالفییت، ص۱۵ـ۱۶؛ لمبک، ص۵۴ـ۵۸.
- ↑ رجوع کنید به د.دین و اخلاق، ذیل "Superstition"
- ↑ یا دانشهاى توصیفى.
- ↑ رجوع کنید به ابن‌کلبى، ص۴۷، ۵۹ـ۶۱.
- ↑ رجوع کنید به جن: ۶؛ براى این باور نزد عرب جاهلى رجوع کنید به جاحظ، ج۶، ص۲۱۷.
- ↑ سوره مائده: ۳، ۹۰.
- ↑ رجوع کنید به ابن‌هشام، قسم۲، ص۴۴۲؛ مقریزى، ج۲، ص۱۰ـ۱۱.
- ↑ رجوع کنید به ابن‌سعد، ج۱، ص۱۱۸.
- ↑ درختى که در جریان غزوه حدیبیه، بیعت رضوان میان پیامبر و مسلمانان در زیر آن انجام گرفت.
- ↑ رجوع کنید به همان، ج۲، ص۹۶.
- ↑ رجوع کنید به نهج‌البلاغة، خطبه ۷۹؛ براى تفصیل رجوع کنید به ابن‌ابى‌الحدید، ج۶، ص۱۹۹ـ۲۱۳؛ قس فخررازى، ج۲۹، ص۱۷۳ که این نهى از پیشگویى را از قول پیامبر اکرم آورده است.
- ↑ حکمت ۴۰۰.
- ↑ فال بد زدن.
- ↑ ۱۳۷۴ش، ص۱۷۸.
- ↑ ص۲۲.
- ↑ رجوع کنید به اسفندیارى، ص۶۵ـ۶۶ و پانویس.
- ↑ مثلاً تحلیل انتقادى امین‌الشریعه اصفهانى‌از جستجوها و سلوک معنوى و عرفانى خود و تجربه‌هاى خرافى و توهم آمیزش در این زمینه رجوع کنید به براون، ص۱۶۰ـ۱۶۲.
- ↑ رجوع کنید به ص۸۴ـ۹۸.
- ↑ رجوع کنید به غواصى.
- ↑ رجوع کنید به طوسى، ص۳۸۴.
- ↑ رجوع کنید به ص۵۸، ۶۶.
- ↑ یا گِهینوم.
- ↑ رجوع کنید به ۱۳۷۴ش، ص۲۷.
- ↑ ص۲۲۶ـ۲۲۸.
- ↑ سدیدالسلطنه، ص۷۶ـ۷۷؛ براى نمونه‌هایى دیگر همچون مخالفت عباس‌میرزا قاجار با نظر منجمى که ساعت را براى آغاز نبرد، نحس و نامساعد اعلام کرده یا روکردن دست شعبده‌بازان و دعانویسان شَیاد رجوع کنید به دروویل، ج۲، ص۳۲؛ ویلز، ص۲۳۸ـ۲۴۱؛ فریزر، ج ۲، ص۲۱ـ۲۲؛ اعتمادالسلطنه، ص۱۴۶.
- ↑ رجوع کنید به دروویل، ج۲، ص۸۶.
- ↑ رجوع کنید به هدایت، ص۲۲.
- ↑ رجوع کنید به خرافه‌گرایى، ص۵۶ـ۶۳، ۹۰ـ۹۴.
- ↑ رجوع کنید به جاهودا، ص۲۳۵ـ۲۵۲.
منبع
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل "خرافات" از ابراهيم موسى‌پور، در دسترس در کتابخانه مدرسه فقاهت، بازیابی: 17 آذر 1392.
