امل الآمل فی علماء جبل عامل (کتاب)

«أمل الآمل فی علماء جبل عامل» اثر شیخ حرّ عاملى (م، ۱۱۰۴ ق)، کتابی در تراجم و شرح‌حال علماى شیعه متأخر از عصر شیخ طوسى به ویژه علمای جبل عامل لبنان است. کتاب حاضر که توسط مؤلف به عنوان «تذکرة المتبحرین فی العلماء المتأخرین» نیز نامیده شده، از جایگاه ویژه‌ای در بین کتب رجال و تراجم برخوردار می‌باشد.

نویسنده	شيخ حر عاملى
موضوع	شرح‌حال علمای شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۲
أمل الآمل

مؤلف

شیخ محمد بن حسن عاملی معروف به «شیخ حرّ عاملی» (۱۰۳۳-۱۱۰۴ ق)، از فقها و محدثان نامدار شیعه لبنانی در قرن ۱۱ هجری است.

شیخ حرّ از اساتید بزرگی همچون فیض کاشانی، آقا حسین خوانساری، علامه مجلسی و سید هاشم بحرانی بهره برده و روایت نقل کرده است. او در فقه مسلک اخباریان را داشت، ولی اخباری معتدل بود.

وی صاحب کتاب «وسائل الشیعه»، یکی از ارزشمندترین کتب مرجع حدیثی شیعه می‌باشد که همچنان مرجع استنباط علما و مجتهدان است. از دیگر آثار او، جواهر السنیّه، الفصول المهمة، صحیفه ثانیه و امل الآمل می باشد.

شیخ حرعاملی سرانجام در ۲۱ ماه رمضان ۱۱۰۴ ق. چشم از جهان فروبست و در جوار حرم امام رضا علیه السلام در مشهد به خاک سپرده شد.

انگیزۀ تألیف

شیخ حرّ عاملى در سال ورود به مشهد (۱۰۷۳ ه‍.ق) در خواب مردى را دید که نشانه‌هاى صلاح و خیرخواهى بر او نمودار بود. آن مرد به وى گفت: «چرا کتابى تألیف نمى‌کنى که نامش را "أمل الآمل فی علماء جبل عامل" بگذارى؟!» و نیز مصنف در مورد سببهایى که او را به تألیف این کتاب سوق داد در مقدمۀ کتاب مى‌نویسد: «این مطلب به ذهنم خطور کرد و فکرم را مشغول ساخت که نام و شرح حال علماى جبل عامل و تألیفاتشان و نیز سایر علماى متأخر و تصنیفاتشان را گردآورى کنم. چون در کتاب واحدى مجموعۀ آنها را یکجا نیافتم، گرچه مى‌توان بعضى از آنها را در کتب اصحاب (علماى شیعه) پیدا کرد.»

محتوای کتاب

موضوع این کتاب، تراجم و شرح حال رجال و علماى شیعه برخاسته از جبل عامل لبنان و غیر آن است. مؤلف در این باره مى‌گوید: «به معاصران شیخ طوسی و افراد نزدیک به زمان وى اکتفا کردم و همگى آنان را ذکر نکردم چرا که مقصود مهمتر، ذکر متأخرین از زمان شیخ بود مگر در مورد اهل جبل عامل.»

در فایدۀ دهم در بخش دوم مى‌گوید: «کتاب ما در واقع مکمل کتاب میرزا محمد استرآبادى (منهج المقال) و متمم فواید آن است چرا که در بر گیرندۀ اکثر علماى شیعه و بیشتر تألیفات آنهاست. اگر کتاب میرزا محمد اکثر متقدمین را گرد آورده، این کتاب به اکثر متأخرین پرداخته است.»

شیخ حرّ عاملى این کتاب را به دو بخش تقسیم کرده است:

بخش اول: به تراجم و شرح حال علماى جبل عامل اختصاص دارد و مشتمل بر ۲۱۴ شرح حال است. مؤلف در این بخش در نوشتن شرح حال، دامنۀ بحث را گسترش داده و ولادتها و وفاتها و قسمتى از اشعار و نوشته‌هاى ایشان را نیز ذکر کرده است.

بخش دوم: در این بخش علماى متأخر از شیخ طوسى (متوفاى ۴۶۰ قمرى) را ذکر مى‌کند و مشتمل بر ۱۱۲۲ شرح حال است. با این حال، شرح حال برخى اشخاص از قلمش افتاده، همچنانکه در بخش اول کتاب نیز چنین است. در این بخش فصلى را افزوده با عنوان مواردى که با «ابن» شروع مى‌شود.

روش مؤلف در نوشتن شرح حال افراد، در دو بخش کتاب متفاوت است. در بخش اول اهتمام به تفصیل داشته، در حالى که در بخش دوم بعضى از شرح حالها را بسیار مختصر نوشته و در موارد زیادى تاریخ ولادت، وفات و نکات مهمى که جا داشت ذکر شود را حذف نموده است.

نوسینده، تراجم را به صورت الفبایى مرتب کرده است. در آخر آن بعد از حرف «ى» باب کنیه‌ها را ذکر کرده است. وی در بخش اول دوازده مقدمه و در بخش دوم دوازده فایده آورده است. مطالب موجود در مقدمه‌ها از این قرار است: منزلت راویان و محدثان، مجاز بودن بررسى عمیق شرح حال اشخاص، چگونگى شناختن عدالت و نکوهش کسى که در خود برترى مى‌بیند هنگامى که در مقایسه با گذشتگان در خود امتیازى قائل است، برترى دادن متقدمین بر متأخرین و بالعکس، علت اهتمام ورزیدن براى جمع‌آورى شرح حال علماى متأخر از شیخ طوسى، علت مقدم داشتن علماى جبل عامل بر دیگران، تتبع بسیار در احوال علماى متأخر.

منابع کتاب

شیخ حرّ عاملى مى‌گوید: «منابعى که در کتاب خود از آنها نقل کرده‌ام از این قرار است: از فهرست شیخ منتجب‌‌الدین در ذکر متأخرین از شیخ طوسى تا زمان مؤلفش، از کتاب رجال ابن داوود، از کتاب نقد الرجال سید مصطفى تفرشى، از رسالۀ ابن العودى در احوال شهید ثانى و مشایخ و شاگردانش، از کتاب الدرّ المنثور نوشتۀ شیخ على بن محمد بن حسن بن شهید ثانى، از کتاب سلافة العصر نوشتۀ سید علی خان مدنی، از فهرست محمد بن على بن شهرآشوب معروف به معالم العلماء.

و از اجازات علماى شیعه مانند: اجازۀ شیخ حسن بن شهید ثانى براى ابن نجم، و اجازۀ پدرش براى شیخ حسین بن عبدالصمد (پدر شیخ بهایی)، و اجازۀ شهید اول براى ابن نجد، و اجازۀ علامۀ حلى براى بنى زهره، و از کتاب مروج الذهب مسعودى، و از کتاب تاریخ ابن خلکان از نسخه‌اى به خط خود مؤلف، و از کتاب یتیمة الدهر نوشتۀ ثعالبى، و از کتاب دُمْیةُ القصر نوشتۀ ابوالحسن باخَرْزى، و از کتاب طبقات الٰادباء نوشتۀ عبدالرحمن بن محمد انبارى... . همچنین در موارد کمى از فهرست شیخ طوسى و رجال نجاشى و خلاصۀ علامه حلى نقل کرده‌ام...».

تکمیل و تعلیق و شرح کتاب

کتابهای متعددی در رابطه با کتاب «امل الامل» نگاشته شده است، از جمله:

• «تکملة أمل الآمل» اثر سید حسن صدر (متوفاى ۱۳۵۴ ق). مؤلف آن مى‌نویسد: «بحمدالله موفق شدم ذیل و تکمله‌اى براى کتاب امل الآمل بنویسم. بسیارى از اشخاصى که او ذکر نکرده است یا مورد غفلت وى قرار گرفته را ذکر کردم. چه کسانى که نسبت به او متقدم بوده‌اند و چه معاصران وى. و متأخرین از وى تا این زمان را نام برده‌ام و در نتیجه کتاب قطورى در ۳ مجلّد از کار در آمد: یک جلد در تکملۀ بخش اول کتاب و دو جلد بزرگ در تکملۀ بخش دوم.»
• «التعلیقة على أمل الآمل» اثر علامه محمدباقر مجلسى
• «تعلیقات على أمل الآمل» اثر سید نعمت الله جزائرى
• «تتمیم أمل الآمل» اثر استاد محقق شیخ عبدالنبی قزوینى (از علمای قرن دوازدهم)
• «تتمیم أمل الآمل» و «حواشى أمل الآمل» اثر سید امیر ابراهیم تبریزى قزوینى (متوفاى ۱۱۴۱ ق)
• «اشتباهات امل الآمل» اثر میرزا عبدالله افندى اصفهانى
• «منتخب أمل الآمل» اثر مولى محمدتقى گلپایگانى نجفى (متوفاى ۱۲۹۲ ق)
• «منتخب أمل الآمل» اثر شیخ محمد ابراهیم تبریزى شیرازى
• «تتمیم امل الآمل» اثر سید عبدالعلى طباطبائى حائرى
• «تتمیم أمل الآمل» اثر سید محمد بحرانى آل ابى شبانه.

منابع

• نرم افزار تراجم و کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.