محمد بن خالد برقی: تفاوت بین نسخه‌ها
جز (اولویت بندی و رتبه بندی) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| سطر ۲: | سطر ۲: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
| − | محمد بن خالد برقی (متوفای قرن سوم هجرى) از جمله | + | '''محمد بن خالد برقی''' (متوفای قرن سوم هجرى) از جمله محدثان [[شیعه|شیعه]] است. او در زمینه هاى علوم رایج آن زمان ([[تفسیر قرآن|تفسیر]]، [[علوم قرآن]]، [[تاریخ|تاریخ]]، [[حدیث|روایت]]، [[ادبیات عرب|ادبیات عرب]]، آشنائى با علوم عرب و [[علم رجال]]) صاحب‌نظر و صاحب تألیفات بود. برقی از اصحاب سه امام [[معصوم]] ([[امام موسی کاظم علیه السلام|امام موسى الکاظم]]، [[امام رضا]] و [[امام جواد]] علیهم‌السلام) بوده است. |
| − | ==خاندان | + | ==خاندان برقی== |
| − | خاندانى که محمد بن خالد برقى در آن پرورش یافت، پیشینه اى ممتاز در حمایت از [[ولایت|ولایت]] و [[امامت]] داشتند، به گونه اى که جدش (محمد بن على) در قیام حضرت [[زید بن علی بن الحسین]] علیه‌السلام در پى حمایت از آن انقلابى بزرگ به دست [[یوسف بن عمر ثقفی|یوسف بن عمر]]، والى [[کوفه|کوفه]] دستگیر و سرانجام پس از تحمل شکنجه هاى فراوان به شهادت رسید. در پى این | + | خاندانى که محمد بن خالد برقى در آن پرورش یافت، پیشینه اى ممتاز در حمایت از [[ولایت|ولایت]] و [[امامت]] داشتند، به گونه اى که جدش (محمد بن على) در قیام حضرت [[زید بن علی بن الحسین]] علیه‌السلام در پى حمایت از آن انقلابى بزرگ به دست [[یوسف بن عمر ثقفی|یوسف بن عمر]]، والى [[کوفه|کوفه]] دستگیر و سرانجام پس از تحمل شکنجه هاى فراوان به شهادت رسید. در پى این حادثه، عبدالرحمن، فرزند محمد بن على به همراه پسرش، خالد که طفلى بیش نبود از کوفه به [[قم]] هجرت کرده<ref>همان، ص ۷۶.</ref> و سال‌ها بعد از آن محمد بن خالد برقى قدم به عرصه وجود نهاد. |
| − | ==محمد بن خالد در عصر امامان | + | ==محمد بن خالد در عصر امامان == |
'''صحابى ائمه علیهم‌السلام:''' | '''صحابى ائمه علیهم‌السلام:''' | ||
| سطر ۲۲: | سطر ۲۲: | ||
فضاى تاریک و خفقان آلودى در جامعه آن روز به وسیله خلفاى [[حکومت بنی عباس|بنى‌عباس]] بر علیه پیروان مکتب [[امامت]] به وجود آمده بود و هر نوع موضع‌گرى علیه حکومت از جانب طرفداران ولایت با شدیدترین برخورد ممکن روبرو مى شد. در چنین شرایطى، شکوفایى شخصیت هاى شیعى همچون محمد بن خالد دچار مشکل مى شد. ولى دانشمندان [[شیعه|شیعه]] در طول تاریخ به اثبات رسانده اند که براى انجام رسالت خویش ذره اى بیم و وحشت از قدرت‌ها و دستگاه‌هاى ستم به دل راه ندادند. محمد بن خالد برقى نیز به یقین در عرصه دفاع از حریم مکتب شیعه و پاسدارى از آن هماره به عنوان سربازى لایق مطرح بود. | فضاى تاریک و خفقان آلودى در جامعه آن روز به وسیله خلفاى [[حکومت بنی عباس|بنى‌عباس]] بر علیه پیروان مکتب [[امامت]] به وجود آمده بود و هر نوع موضع‌گرى علیه حکومت از جانب طرفداران ولایت با شدیدترین برخورد ممکن روبرو مى شد. در چنین شرایطى، شکوفایى شخصیت هاى شیعى همچون محمد بن خالد دچار مشکل مى شد. ولى دانشمندان [[شیعه|شیعه]] در طول تاریخ به اثبات رسانده اند که براى انجام رسالت خویش ذره اى بیم و وحشت از قدرت‌ها و دستگاه‌هاى ستم به دل راه ندادند. محمد بن خالد برقى نیز به یقین در عرصه دفاع از حریم مکتب شیعه و پاسدارى از آن هماره به عنوان سربازى لایق مطرح بود. | ||
| − | == | + | ==اساتید و شاگردان== |
| − | محمد بن خالد از | + | چنانکه ذکر شد، برخى از علمای رجال، محمد بن خالد را از یاران سه تن از [[ائمه اطهار|امامان]] به شما آورده اند. با توجه به این نکته مى توان گفت بزرگترین اساتیدش خاندان امامت بودند. محمد بن خالد از محضر اساتید بزرگ دیگرى نیز استفاده برد که آن‌ها نیز به نوبه خود توفیق شاگردى در مکتب امامت را یافتند. |
| − | [[ | + | از میان علمایی که به ذکر نام اساتید و [[مشایخ]] محمد بن خالد پرداخته اند مى توان به مرحوم [[ابوعمرو کشی|کشى]]،<ref>رجال کشى، «متن ص ۵۴۶»، «فهرست ص ۲۴۹».</ref> محقق اردبیلى<ref> جامع الرواة، ج ۲، ص ۱۰۸ و ۱۰۹. |
| − | </ref> | + | </ref> و مرحوم [[آیت الله سید ابوالقاسم خویی|خوئى]]<ref> معجم رجال الحدیث، ج ۱۶، ص ۷۲ و ۷۳.</ref> اشاره کرد. این بزرگان نام کسانى را که محمد بن خالد از آن‌ها نقل روایت کرده، به عنوان استاد و مشیخه وى ذکر کرده اند که هر یک در عصر خود از نامداران فقهاء و راویان برجسته به شما مى آمدند؛ برخی از آنان عبارتند از: |
| − | </ref> و [[ | ||
| − | |||
| − | + | * [[محمد بن ابی عمیر|ابن ابى عمیر]]، | |
| + | * ابى طالب قمى، | ||
| + | * احمد بن نضر جعفى، | ||
| + | * [[محمد بن سنان]]، | ||
| + | * [[علی بن مهزیار اهوازی|على بن مهزیار]]. | ||
| − | + | همچنین، محمد بن خالد در حوزه درسى و تعلیمى خود به تربیت شاگردانى کارآمد همت گمارد و موفقیت‌هاى فراوان نیز کسب کرد. از جمله شاگردان او عبارتند از: | |
| − | + | * فرزندش، [[احمد بن محمد بن خالد برقى]] | |
| + | * [[حسین بن سعید اهوازی|حسین بن سعید اهوازى]] | ||
| + | * [[احمد بن محمد بن عیسی اشعری|احمد بن محمد بن عیسی]] | ||
| − | + | ==آثار و تألیفات== | |
| − | + | محمد بن خالد برقى به اقرار بسیارى از علماء رجال نوشته هاى فراوان داشت، به طورى که مرحوم [[احمد بن علی نجاشی|نجاشى]]، [[شیخ طوسی|شیخ طوسى]]، [[ابن ندیم]] و دیگران هر یک به نوعى به معرفى کتاب هاى وى پرداخته اند. در این میان ابن ندیم به بیشترین مقدار کتاب هاى محمد بن خالد (۴۶ عنوان) اشاره کرده است. این کتاب ها عبارتند از:<ref>فهرست ابن ندیم، ص ۲۷۶، فن ۵، مقاله ۶.</ref> | |
| − | + | # العویص، | |
| + | # الرجال، | ||
| + | # المحبوبات، | ||
| + | # المکروهات، | ||
| + | # فضائل الأعمال، | ||
| + | # التحذیر، | ||
| + | # اخض الأعمال، | ||
| + | # التخوف، | ||
| + | # الترهیب، | ||
| + | # الحبوة الصنوة، | ||
| + | # (علل) الأحادیث، | ||
| + | # معانى الاحادیث والتحریف، | ||
| + | # الفروق، | ||
| + | # الاحتجاج، | ||
| + | # اللطائف، | ||
| + | # المصالح، | ||
| + | # تفسیر (تعبیر) الرؤیا، | ||
| + | # صوم الایام، | ||
| + | # السماء، | ||
| + | # الأرضین، | ||
| + | # ذکر الکعبه، | ||
| + | # الأشکال، | ||
| + | # القرائن، | ||
| + | # البزائر، | ||
| + | # الریاضه، | ||
| + | # الأوائل، | ||
| + | # التاریخ، | ||
| + | # الأسباب، | ||
| + | # المأثر، | ||
| + | # الأصفیه، | ||
| + | # الأفانین، | ||
| + | # الروایة. | ||
| − | + | ==در نگاه دانشمندان== | |
| − | |||
| − | + | هر کسى از دانشمندان علم رجال درباره محمد بن خالد سخن به میان آورده اند و به طور عموم در کتب رجالى از او نام برده اند: | |
| − | + | *گروهى از بزرگان علم رجال مانند [[شیخ طوسى]]،<ref>رجال شیخ طوسى، ص ۳۸۶ و ۴۰۴.</ref> [[علامه حلى]]<ref>رجال علامه حلى، ص ۱۳۹.</ref> و [[علامه مامقانى]]<ref> تنقیح المقال، ج ۲، ص ۱۱۳، ۱۱۴.</ref> او را شخصیتى مطمئن معرفى کرده اند. | |
| − | + | *برخى نیز ازجمله [[ابوعمرو کشی|کشى]]،<ref>رجال کشى، «متن ص ۵۴۶»، «فهرست ص ۲۴۹».</ref> محقق اردبیلى<ref>جامع الرواة، ج ۲، ص ۱۰۸ و ۱۰۹.</ref> و مرحوم [[آیت الله سید ابوالقاسم خویی|خوئى]]،<ref>رجال نجاشى، ص ۲۵۷.</ref> صرفاً به معرفى و ذکر اساتید و [[مشایخ]]، شاگردان و شرح حال مختصرى از وى پرداخته و نسبت به وثاقت و یا تضعیف او اظهار نظرى کرده اند. | |
| − | + | *بعضى دیگر از رجال نویسان مانند [[ابن غضائری|ابن غضائرى]]،<ref>رجال ابن غضائرى، ج ۵، ص ۲۰۷.</ref> با ضعیف قلمداد کردن محمد بن خالد به اظهارنظر پرداخته اند. که البته این نظریه توسط بسیارى از علماء رجال پاسخ داده شده است. [[عبدالله مامقانی|مامقانی]] مى نویسد: «تضعیف این دو مربوط به حدیث محمد بن خالد است نه خود او، بنابراین شخصیت این راوى مورد وثوق است».<ref>تنقیح المقال، ج ۱۱۳ و ۱۱۴.</ref> | |
| − | + | *[[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] وى را چنین معرفى مى کند: «محمد بن خالد برقى فقیه، ادیب و آشنا به علوم عربى و اخبار بود و کتبى دارد...».<ref>رجال نجاشى، ص ۲۵۷. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | *دانشمند معاصر، مرحوم [[سيد حسن صدر|سید حسن صدر]] (متوفى ۱۳۵۴ هـ.ق) صاحب [[تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (کتاب)|تأسیس الشیعه]] نیز به معرفى شخصیت علمى او مى پردازد و محمد بن خالد برقى را از پیشگامان [[شیعه]] در عرصه علم رجال و روایت، تاریخ و سیره و... مى شمارد. همچنین در بخش مشاهیر شیعه در علوم قرآن و تفسیر و [[تأویل|تأویل]] نیز از او نام مى برد.<ref>تأسیس الشیعه، ص ۲۵۹، ۳۳۰. | |
| − | + | </ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | * | ||
| − | |||
| − | |||
| − | ==روایات | + | ==برخی روایات خالد برقى== |
| − | [[آیت الله سید ابوالقاسم خویی|آیت الله خویى]] در «[[معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة|معجم الرجال]]» خود صفحات زیادى از کتابش را به شرح احوالات او اختصاص داده، به تعداد روایات او در میان کتب روایى شیعه اشاره مى کند و مى نویسد؛ «عنوان محمد بن خالد در سند بسیارى از احادیث و روایات، بالغ بر ۴۰۳ مورد، واقع شده است...<ref>همان، ج ۱۶، ص ۶۲.</ref> روایات فراوانى تحت عنوان، ابى عبدالله و ابى عبدالله برقى نیز از او نقل شده است».<ref>همان، ج ۱۶، ص ۷۷.</ref> از این نظر که نام محمد بن خالد در اسناد بسیارى از اخبار ثبت شده است، جایگاه ویژه اى در میان علماء و [[فقیه|فقها]] شیعه دارد. | + | [[آیت الله سید ابوالقاسم خویی|آیت الله خویى]] در «[[معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة|معجم الرجال]]» خود صفحات زیادى از کتابش را به شرح احوالات او اختصاص داده، به تعداد روایات او در میان کتب روایى [[شیعه]] اشاره مى کند و مى نویسد؛ «عنوان محمد بن خالد در [[سند حدیث|سند]] بسیارى از احادیث و روایات، بالغ بر ۴۰۳ مورد، واقع شده است...<ref>همان، ج ۱۶، ص ۶۲.</ref> روایات فراوانى تحت عنوان، ابى عبدالله و ابى عبدالله برقى نیز از او نقل شده است».<ref>همان، ج ۱۶، ص ۷۷.</ref> از این نظر که نام محمد بن خالد در اسناد بسیارى از اخبار ثبت شده است، جایگاه ویژه اى در میان علماء و [[فقیه|فقها]] شیعه دارد. |
کثرت موضوعاتى که در روایت وى مشاهده مى شود، به حدى است که عملاً بررسى یکایک آن‌ها را دشوار مى نماید، اما به طور کلى موضوعاتى را که وى در اخبار خود به آن‌ها اشاره کرده، مى توان به پنج بخش تقسیم نمود: | کثرت موضوعاتى که در روایت وى مشاهده مى شود، به حدى است که عملاً بررسى یکایک آن‌ها را دشوار مى نماید، اما به طور کلى موضوعاتى را که وى در اخبار خود به آن‌ها اشاره کرده، مى توان به پنج بخش تقسیم نمود: | ||
| سطر ۷۸: | سطر ۱۰۰: | ||
'''<I>۱- فقه:</I>''' | '''<I>۱- فقه:</I>''' | ||
| − | محمد بن خالد بیشتر به نقل اخبار مربوط به | + | محمد بن خالد بیشتر به نقل اخبار مربوط به فروعات و مسایل [[فقه|فقهى]] (باب طهارت، صلوة، صوم، زکوة، خمس، حج، جهاد، نکاح، حدود، دیات، بیع و دیگر باب‌ها) پرداخته است.<ref>جامع الرواة، ج ۲، ص ۱۰۸ و ۱۰۹.</ref> همچنین محمد بن خالد در عصر خود [[فقیه]] لایق و موفقى بود. بنابراین کثرت روایات فقهى وى (نسبت به سایر موضوعات) با مقام فقهى وى نیز مربوط مى شود. البته با توجه به این که وى در آن روزگار از فقهاء شهر [[قم]] به شمار مى آمد، میزان تأثیرگذارى‌اش در عرصه [[فقه]] روشن مى شود و این مطلب را در نامه اى که وى خطاب به [[امام جواد]] علیه السلام نوشته، تقویت مى کند. به نمونه اى از روایات فقهى اشاره مى کنیم: «[[احمد بن محمد بن عیسی اشعری|احمد بن محمد بن عیسى]] عن ابى عبدالله برقى قال: کتبت الى ابى جعفر علیه السلام جعلت فداک أیجوز الصلاة خلف من وقف على ابیک و جدک صلواة الله علیهما؟ فأجاب: لاتصل ورائه؛ نامه اى به [[امام جواد]] علیه‌السلام نوشتم و درباره [[نماز جماعت]] به امامت کسى که فقط امامت پدر و جد شما را قبول دارد (و نسبت به امامت شما توقف نموده است) سؤال کردم: که امام علیه‌السلام در جواب نوشتند: پشت سر این شخص شما نخوانید».<ref> تهذیب الاحکام، ج ۳، ح ۹۸، ص ۲۸.</ref> |
در نامه دیگر مى خوانیم: محمد بن یحیى عن احمد بن محمد عن محمد بن خالد البرقى قال: کتبت الى ابى جعفر الثانى علیه‌السلام هل یجوز أن یخرج عما یجب فى الحرث من الحنطة والشعیر و ما یجب على الذهب دراهم بقیمة ما یسوى ام لایجوز الا ان یخرج من کل شیئ ما فیه؟ فاجاب علیه‌السلام: أیما تیسر یخرج؛ محمد بن خالد در نامه اى به امام جواد علیه‌السلام در باب زکوة گندم، جو و طلا سؤال کرد: آیا به جاى گندم، جو و طلا مى توان قیمت آن را به عنوان [[زکات]] پرداخت کرد یا نه؟ امام علیه‌السلام در جواب فرمود: هر چه میسر شد (ولو قیمت آن‌ها) باید به عنوان زکات داده شود.<ref> کافى ج ۳، ص ۵۵۹، روایت ۱.</ref> | در نامه دیگر مى خوانیم: محمد بن یحیى عن احمد بن محمد عن محمد بن خالد البرقى قال: کتبت الى ابى جعفر الثانى علیه‌السلام هل یجوز أن یخرج عما یجب فى الحرث من الحنطة والشعیر و ما یجب على الذهب دراهم بقیمة ما یسوى ام لایجوز الا ان یخرج من کل شیئ ما فیه؟ فاجاب علیه‌السلام: أیما تیسر یخرج؛ محمد بن خالد در نامه اى به امام جواد علیه‌السلام در باب زکوة گندم، جو و طلا سؤال کرد: آیا به جاى گندم، جو و طلا مى توان قیمت آن را به عنوان [[زکات]] پرداخت کرد یا نه؟ امام علیه‌السلام در جواب فرمود: هر چه میسر شد (ولو قیمت آن‌ها) باید به عنوان زکات داده شود.<ref> کافى ج ۳، ص ۵۵۹، روایت ۱.</ref> | ||
| سطر ۸۸: | سطر ۱۱۰: | ||
'''''۳- اخلاق و آداب:''''' | '''''۳- اخلاق و آداب:''''' | ||
| − | این راوى توانا اگر چه در مباحث اخلاقى به نقل مستقیم روایت و حدیث از معصوم علیه‌السلام نیز پرداخته است، ولى در سلسله [[سند حدیث|سند]] روایات قرار گرفته است. به نمونه اى از اخبار او در بخش اخلاقى اشاره مى شود: | + | این راوى توانا اگر چه در مباحث [[اخلاق|اخلاقى]] به نقل مستقیم روایت و حدیث از [[معصوم]] علیه‌السلام نیز پرداخته است، ولى در سلسله [[سند حدیث|سند]] روایات قرار گرفته است. به نمونه اى از اخبار او در بخش اخلاقى اشاره مى شود: |
محمد بن خالد درباره ادخال سرور بر مؤمن با چند واسطه از [[امام صادق]] علیه‌السلام چنین روایت مى کند: عدة من اصحابنا عن احمد بن محمد بن خالد عن ابیه عن خلف بن حماد عن [[مفضل بن عمر جعفی|مفضل بن عمر]] عن ابى عبدالله علیه السلام قال: لایرى احدکم اذا دخل على مؤمن سرورا أنه علیه أدخله فقط بل والله علینا، بل والله على رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم؛ امام علیه‌السلام فرمود: هرگاه فردى از شما مؤمنى را شاد کرد، گمان نکند فقط همان شخص را مسرور کرده است؛ بلکه به خدا سوگند ما را، بلکه رسول خدا را شاد کرده است.<ref>کافى، ج ۲، ک ۱، ب ۸۲، ح ۶.</ref> | محمد بن خالد درباره ادخال سرور بر مؤمن با چند واسطه از [[امام صادق]] علیه‌السلام چنین روایت مى کند: عدة من اصحابنا عن احمد بن محمد بن خالد عن ابیه عن خلف بن حماد عن [[مفضل بن عمر جعفی|مفضل بن عمر]] عن ابى عبدالله علیه السلام قال: لایرى احدکم اذا دخل على مؤمن سرورا أنه علیه أدخله فقط بل والله علینا، بل والله على رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم؛ امام علیه‌السلام فرمود: هرگاه فردى از شما مؤمنى را شاد کرد، گمان نکند فقط همان شخص را مسرور کرده است؛ بلکه به خدا سوگند ما را، بلکه رسول خدا را شاد کرده است.<ref>کافى، ج ۲، ک ۱، ب ۸۲، ح ۶.</ref> | ||
| سطر ۹۵: | سطر ۱۱۷: | ||
<references /> | <references /> | ||
| − | == | + | ==منابع== |
| − | على محمدى، [[ستارگان حرم]]، جلد | + | * على محمدى، [[ستارگان حرم]]، جلد ۴. |
{{سنجش کیفی | {{سنجش کیفی | ||
نسخهٔ ۲۹ مهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۱۱:۵۳
این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
محمد بن خالد برقی (متوفای قرن سوم هجرى) از جمله محدثان شیعه است. او در زمینه هاى علوم رایج آن زمان (تفسیر، علوم قرآن، تاریخ، روایت، ادبیات عرب، آشنائى با علوم عرب و علم رجال) صاحب‌نظر و صاحب تألیفات بود. برقی از اصحاب سه امام معصوم (امام موسى الکاظم، امام رضا و امام جواد علیهم‌السلام) بوده است.
محتویات
خاندان برقی
خاندانى که محمد بن خالد برقى در آن پرورش یافت، پیشینه اى ممتاز در حمایت از ولایت و امامت داشتند، به گونه اى که جدش (محمد بن على) در قیام حضرت زید بن علی بن الحسین علیه‌السلام در پى حمایت از آن انقلابى بزرگ به دست یوسف بن عمر، والى کوفه دستگیر و سرانجام پس از تحمل شکنجه هاى فراوان به شهادت رسید. در پى این حادثه، عبدالرحمن، فرزند محمد بن على به همراه پسرش، خالد که طفلى بیش نبود از کوفه به قم هجرت کرده[۱] و سال‌ها بعد از آن محمد بن خالد برقى قدم به عرصه وجود نهاد.
محمد بن خالد در عصر امامان
صحابى ائمه علیهم‌السلام:
محمد بن خالد برقى به اعتراف بسیارى از دانشمندان اسلامى (شیخ طوسى[۲]، علامه حلى[۳]، ابن شهر آشوب[۴] و ابن ندیم[۵]) از اصحاب سه امام معصوم (امام موسى الکاظم، امام رضا و امام جواد علیهم‌السلام) بوده و توانست از مکتب خاندان هدایت نهایت فیض را ببرد.
محمد بن خالد که با سه تن از معصومین معاصر و از اصحاب آن‌ها بود در حوادثى که رخ مى داد از محضر معصوم زمان خویش کسب تکلیف مى کرد. البته دانشمندان رجال تنها به ذکر مختصرى از شرح حال او مى پردازند و به صحابى بودن وى اکتفا مى کنند، اما نسبت به کیفیت و موارد ارتباط او با معصومین توضیحى نمى دهند. بنابراین تحلیل روشنى از ملاقات‌ها و برخوردها و رابطه هاى وى با معصومین نمى توان ارائه کرد.
در میان روایات زیادى که محمد بن خالد به نقل آن‌ها پرداخته است، در دو مورد وى با امام جواد علیه السلام مکاتبه کرده است[۶] که این دلیلى بر ارتباط او با امام عصرش است.
مقابله با مخالفین ائمه علیهم‌السلام:
فضاى تاریک و خفقان آلودى در جامعه آن روز به وسیله خلفاى بنى‌عباس بر علیه پیروان مکتب امامت به وجود آمده بود و هر نوع موضع‌گرى علیه حکومت از جانب طرفداران ولایت با شدیدترین برخورد ممکن روبرو مى شد. در چنین شرایطى، شکوفایى شخصیت هاى شیعى همچون محمد بن خالد دچار مشکل مى شد. ولى دانشمندان شیعه در طول تاریخ به اثبات رسانده اند که براى انجام رسالت خویش ذره اى بیم و وحشت از قدرت‌ها و دستگاه‌هاى ستم به دل راه ندادند. محمد بن خالد برقى نیز به یقین در عرصه دفاع از حریم مکتب شیعه و پاسدارى از آن هماره به عنوان سربازى لایق مطرح بود.
اساتید و شاگردان
چنانکه ذکر شد، برخى از علمای رجال، محمد بن خالد را از یاران سه تن از امامان به شما آورده اند. با توجه به این نکته مى توان گفت بزرگترین اساتیدش خاندان امامت بودند. محمد بن خالد از محضر اساتید بزرگ دیگرى نیز استفاده برد که آن‌ها نیز به نوبه خود توفیق شاگردى در مکتب امامت را یافتند.
از میان علمایی که به ذکر نام اساتید و مشایخ محمد بن خالد پرداخته اند مى توان به مرحوم کشى،[۷] محقق اردبیلى[۸] و مرحوم خوئى[۹] اشاره کرد. این بزرگان نام کسانى را که محمد بن خالد از آن‌ها نقل روایت کرده، به عنوان استاد و مشیخه وى ذکر کرده اند که هر یک در عصر خود از نامداران فقهاء و راویان برجسته به شما مى آمدند؛ برخی از آنان عبارتند از:
- ابن ابى عمیر،
- ابى طالب قمى،
- احمد بن نضر جعفى،
- محمد بن سنان،
- على بن مهزیار.
همچنین، محمد بن خالد در حوزه درسى و تعلیمى خود به تربیت شاگردانى کارآمد همت گمارد و موفقیت‌هاى فراوان نیز کسب کرد. از جمله شاگردان او عبارتند از:
آثار و تألیفات
محمد بن خالد برقى به اقرار بسیارى از علماء رجال نوشته هاى فراوان داشت، به طورى که مرحوم نجاشى، شیخ طوسى، ابن ندیم و دیگران هر یک به نوعى به معرفى کتاب هاى وى پرداخته اند. در این میان ابن ندیم به بیشترین مقدار کتاب هاى محمد بن خالد (۴۶ عنوان) اشاره کرده است. این کتاب ها عبارتند از:[۱۰]
- العویص،
- الرجال،
- المحبوبات،
- المکروهات،
- فضائل الأعمال،
- التحذیر،
- اخض الأعمال،
- التخوف،
- الترهیب،
- الحبوة الصنوة،
- (علل) الأحادیث،
- معانى الاحادیث والتحریف،
- الفروق،
- الاحتجاج،
- اللطائف،
- المصالح،
- تفسیر (تعبیر) الرؤیا،
- صوم الایام،
- السماء،
- الأرضین،
- ذکر الکعبه،
- الأشکال،
- القرائن،
- البزائر،
- الریاضه،
- الأوائل،
- التاریخ،
- الأسباب،
- المأثر،
- الأصفیه،
- الأفانین،
- الروایة.
در نگاه دانشمندان
هر کسى از دانشمندان علم رجال درباره محمد بن خالد سخن به میان آورده اند و به طور عموم در کتب رجالى از او نام برده اند:
- گروهى از بزرگان علم رجال مانند شیخ طوسى،[۱۱] علامه حلى[۱۲] و علامه مامقانى[۱۳] او را شخصیتى مطمئن معرفى کرده اند.
- برخى نیز ازجمله کشى،[۱۴] محقق اردبیلى[۱۵] و مرحوم خوئى،[۱۶] صرفاً به معرفى و ذکر اساتید و مشایخ، شاگردان و شرح حال مختصرى از وى پرداخته و نسبت به وثاقت و یا تضعیف او اظهار نظرى کرده اند.
- بعضى دیگر از رجال نویسان مانند ابن غضائرى،[۱۷] با ضعیف قلمداد کردن محمد بن خالد به اظهارنظر پرداخته اند. که البته این نظریه توسط بسیارى از علماء رجال پاسخ داده شده است. مامقانی مى نویسد: «تضعیف این دو مربوط به حدیث محمد بن خالد است نه خود او، بنابراین شخصیت این راوى مورد وثوق است».[۱۸]
- نجاشی وى را چنین معرفى مى کند: «محمد بن خالد برقى فقیه، ادیب و آشنا به علوم عربى و اخبار بود و کتبى دارد...».[۱۹]
- دانشمند معاصر، مرحوم سید حسن صدر (متوفى ۱۳۵۴ هـ.ق) صاحب تأسیس الشیعه نیز به معرفى شخصیت علمى او مى پردازد و محمد بن خالد برقى را از پیشگامان شیعه در عرصه علم رجال و روایت، تاریخ و سیره و... مى شمارد. همچنین در بخش مشاهیر شیعه در علوم قرآن و تفسیر و تأویل نیز از او نام مى برد.[۲۰]
برخی روایات خالد برقى
آیت الله خویى در «معجم الرجال» خود صفحات زیادى از کتابش را به شرح احوالات او اختصاص داده، به تعداد روایات او در میان کتب روایى شیعه اشاره مى کند و مى نویسد؛ «عنوان محمد بن خالد در سند بسیارى از احادیث و روایات، بالغ بر ۴۰۳ مورد، واقع شده است...[۲۱] روایات فراوانى تحت عنوان، ابى عبدالله و ابى عبدالله برقى نیز از او نقل شده است».[۲۲] از این نظر که نام محمد بن خالد در اسناد بسیارى از اخبار ثبت شده است، جایگاه ویژه اى در میان علماء و فقها شیعه دارد.
کثرت موضوعاتى که در روایت وى مشاهده مى شود، به حدى است که عملاً بررسى یکایک آن‌ها را دشوار مى نماید، اما به طور کلى موضوعاتى را که وى در اخبار خود به آن‌ها اشاره کرده، مى توان به پنج بخش تقسیم نمود:
۱- فقه:
محمد بن خالد بیشتر به نقل اخبار مربوط به فروعات و مسایل فقهى (باب طهارت، صلوة، صوم، زکوة، خمس، حج، جهاد، نکاح، حدود، دیات، بیع و دیگر باب‌ها) پرداخته است.[۲۳] همچنین محمد بن خالد در عصر خود فقیه لایق و موفقى بود. بنابراین کثرت روایات فقهى وى (نسبت به سایر موضوعات) با مقام فقهى وى نیز مربوط مى شود. البته با توجه به این که وى در آن روزگار از فقهاء شهر قم به شمار مى آمد، میزان تأثیرگذارى‌اش در عرصه فقه روشن مى شود و این مطلب را در نامه اى که وى خطاب به امام جواد علیه السلام نوشته، تقویت مى کند. به نمونه اى از روایات فقهى اشاره مى کنیم: «احمد بن محمد بن عیسى عن ابى عبدالله برقى قال: کتبت الى ابى جعفر علیه السلام جعلت فداک أیجوز الصلاة خلف من وقف على ابیک و جدک صلواة الله علیهما؟ فأجاب: لاتصل ورائه؛ نامه اى به امام جواد علیه‌السلام نوشتم و درباره نماز جماعت به امامت کسى که فقط امامت پدر و جد شما را قبول دارد (و نسبت به امامت شما توقف نموده است) سؤال کردم: که امام علیه‌السلام در جواب نوشتند: پشت سر این شخص شما نخوانید».[۲۴]
در نامه دیگر مى خوانیم: محمد بن یحیى عن احمد بن محمد عن محمد بن خالد البرقى قال: کتبت الى ابى جعفر الثانى علیه‌السلام هل یجوز أن یخرج عما یجب فى الحرث من الحنطة والشعیر و ما یجب على الذهب دراهم بقیمة ما یسوى ام لایجوز الا ان یخرج من کل شیئ ما فیه؟ فاجاب علیه‌السلام: أیما تیسر یخرج؛ محمد بن خالد در نامه اى به امام جواد علیه‌السلام در باب زکوة گندم، جو و طلا سؤال کرد: آیا به جاى گندم، جو و طلا مى توان قیمت آن را به عنوان زکات پرداخت کرد یا نه؟ امام علیه‌السلام در جواب فرمود: هر چه میسر شد (ولو قیمت آن‌ها) باید به عنوان زکات داده شود.[۲۵]
۲- عقاید:
در بخش هاى مختلف عقاید (خداشناسى، امامت و دیگر بخش ها) به نقل خبر پرداخته است، از این میان مى توان به روایتى که وى در سلسله سند آن قرار دارد و پیرامون امامت است، اشاره کرد: على بن موسى عن احمد بن محمد عن الحسین بن سعید و محمد بن خالد البرقى عن النصرین سوید رفعه عن سدیر عن ابى جعفر علیه السلام قال: قلت له جعلت فداک ما انتم؟ قال نحن خزان علم الله و نحن تراجمة وحى الله و نحن الحجة البالغة على من دون السماء و من فوق الأرض؛ محمد بن خالد با چند واسطه (در مورد سؤال راوى) از امام باقر علیه‌السلام چنین روایت مى کند: راوى مى گوید از امام علیه السلام سؤال کردم که شما چه سمتى دارید؟ فرمود: ما خزانه‌دار علم خداییم، ما مترجم وحى خداییم، ما بر هر که در زیر آسمان و روى زمین است حجت رسانیم.[۲۶]
۳- اخلاق و آداب:
این راوى توانا اگر چه در مباحث اخلاقى به نقل مستقیم روایت و حدیث از معصوم علیه‌السلام نیز پرداخته است، ولى در سلسله سند روایات قرار گرفته است. به نمونه اى از اخبار او در بخش اخلاقى اشاره مى شود:
محمد بن خالد درباره ادخال سرور بر مؤمن با چند واسطه از امام صادق علیه‌السلام چنین روایت مى کند: عدة من اصحابنا عن احمد بن محمد بن خالد عن ابیه عن خلف بن حماد عن مفضل بن عمر عن ابى عبدالله علیه السلام قال: لایرى احدکم اذا دخل على مؤمن سرورا أنه علیه أدخله فقط بل والله علینا، بل والله على رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم؛ امام علیه‌السلام فرمود: هرگاه فردى از شما مؤمنى را شاد کرد، گمان نکند فقط همان شخص را مسرور کرده است؛ بلکه به خدا سوگند ما را، بلکه رسول خدا را شاد کرده است.[۲۷]
پانویس
- ↑ همان، ص ۷۶.
- ↑ رجال شیخ طوسى، ص ۳۸۶ و ۴۰۴.
- ↑ رجال علامه، ص ۱۳۹.
- ↑ معالم العلماة، ص ۱۰۵.
- ↑ فهرست ابن ندیم، ص ۲۷۶، فن ۵، مقاله ۶.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج ۱۶، ص ۷۴ تا ۷۷.
- ↑ رجال کشى، «متن ص ۵۴۶»، «فهرست ص ۲۴۹».
- ↑ جامع الرواة، ج ۲، ص ۱۰۸ و ۱۰۹.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج ۱۶، ص ۷۲ و ۷۳.
- ↑ فهرست ابن ندیم، ص ۲۷۶، فن ۵، مقاله ۶.
- ↑ رجال شیخ طوسى، ص ۳۸۶ و ۴۰۴.
- ↑ رجال علامه حلى، ص ۱۳۹.
- ↑ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۱۱۳، ۱۱۴.
- ↑ رجال کشى، «متن ص ۵۴۶»، «فهرست ص ۲۴۹».
- ↑ جامع الرواة، ج ۲، ص ۱۰۸ و ۱۰۹.
- ↑ رجال نجاشى، ص ۲۵۷.
- ↑ رجال ابن غضائرى، ج ۵، ص ۲۰۷.
- ↑ تنقیح المقال، ج ۱۱۳ و ۱۱۴.
- ↑ رجال نجاشى، ص ۲۵۷.
- ↑ تأسیس الشیعه، ص ۲۵۹، ۳۳۰.
- ↑ همان، ج ۱۶، ص ۶۲.
- ↑ همان، ج ۱۶، ص ۷۷.
- ↑ جامع الرواة، ج ۲، ص ۱۰۸ و ۱۰۹.
- ↑ تهذیب الاحکام، ج ۳، ح ۹۸، ص ۲۸.
- ↑ کافى ج ۳، ص ۵۵۹، روایت ۱.
- ↑ کافى، ج ۱، ص ۱۹۲، روایت ۳.
- ↑ کافى، ج ۲، ک ۱، ب ۸۲، ح ۶.
منابع
- على محمدى، ستارگان حرم، جلد ۴.
