ساختار هندسی قرآن: تفاوت بین نسخهها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
|||
(۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده) | |||
سطر ۱: | سطر ۱: | ||
− | {{ | + | {{خوب}} |
− | + | منظور از «ساختار هندسی [[قرآن]]» شیوه تنظیم و نحوه چیدمان [[سوره|سور]] و [[آیه|آیات]] قرآن از نظر شکلی و موضوعی است. قرآن پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی بردهاند که هر [[سوره]] دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات نقش دارد. | |
− | == | + | == مفهوم ساختار هندسی قرآن == |
− | + | نظریه «ساختار هندسی قرآن» از مباحثی است که در سالهای اخیر مورد توجه خاص [[قرآن]] پژوهان و علاقهمندان به معارف [[اسلام|اسلامی]] قرار گرفته است. اما از آنجا که حدود و ثغور آن به درستی تبیین نگشته، مخالفتهای بسیاری را علیه خود برانگیخته است. از سوی دیگر موافقان و طرفداران ساختار هندسی [[سوره|سورهها]] نیز هر یک، یکی از ابعاد تئوری را در نظر گرفته و به نفی و اثبات جوانب مختلف آن پرداختهاند؛ بنابراین تبیین معنای دقیق ساختار هندسی سورهها به عنوان یکی از مقدمات تصوری علم باید مورد توجه و عنایت خاص قرار گیرد. | |
− | |||
− | |||
− | |||
− | + | قرآن پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی بردهاند که هر [[سوره]] دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به هم پیوستگی [[آیه|آیات]] نقش دارد. برخی از آنان از این حد جامع به عنوان «جان و روح سوره» یاد کردهاند و معتقدند هر سورهای در قرآن کریم دارای جان و روحی است که در کالبد آیات آن سوره جریان دارد و این روح بر مبانی، احکام، توجیهات و اسلوب آن سوره سلطه و اشراف دارد.<ref>مدنی، محمد، المجتمع الاسلامی کما تنظمه سورة النسا، ص ۵.</ref> | |
− | |||
− | |||
− | + | در یک سوره مخصوصاً سورههای بزرگ با اینکه موضوعات مختلفی مطرح شده است، اما میان آن موضوعات یک هماهنگی و وحدتی وجود دارد که حاکم بر نظم کلی سوره میباشد.<ref> تجوید القرآن از بیگلری.</ref><ref>محمود شحاته، عبدالله، اهداف و مقاصد سورههای قرآن کریم، ص ۲۷.</ref> | |
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | + | از متأخرین نیز [[علامه طباطبایى|علامه طباطبایی]] بر این نکته اصرار دارد که هر سوره صرفاً مجموعه ای از آیات پراکنده و بدون جامعیت واحدی نیست، بلکه یک وحدت فراگیر بر هر سوره حاکم است که پیوستگی آیات را میرساند.<ref>طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج ۱، ص ۱۴.</ref> | |
− | + | ==ساختار سورههای قرآن== | |
+ | '''از نظر شکلی:''' | ||
− | + | *[[قرآن|قرآن کریم]] از [[سوره]]های بزرگ آغاز می شود و به سورههای کوچک پایان مییابد. | |
+ | *از نظر تاریخی از سورههای [[سوره های مکی و مدنی|مدنی]] آغاز و به سورههای [[سوره های مکی و مدنی|مکی]] ختم میشود. | ||
+ | *سورههای با [[حروف مقطعه]] در اوائل قرآن و سورههای [[سوگند]] دار تماماً در پایان آن قرار دارند.<ref> تجوید القرآن از بیگلری</ref> | ||
− | + | '''از نظر موضوعی:''' | |
− | |||
− | + | *اوائل [[قرآن]] عموماً در خصوص [[احکام]] است و اواسط آن دربارهٔ مسائل [[اخلاق]]ی و سرانجام قسمتهای پایانی قرآن به مسائل [[عقاید|اعتقادی]] و جهانبینی الهی اختصاص دارد. | |
+ | *نظر دیگری دربارهٔ ساختار هندسی قرآن چنین است: قرآن در ابتدا برای مردمانی بی سواد و ضعیفالعقول از آیاتی آغاز شد که ساختار فکری و سپس اخلاقی آنان را شکل دهد و در نهایت در نظام حکومتی [[اسلام]] ساختار اجتماعی آنان شکل بگیرد یعنی از پایان قرآن بطرف آغاز. اما پس از شکل گیری حکومت اسلامی و در دورههای بعدی تا امروز، چون ساختار فکری و اخلاقی بشر رشد نموده و نظام مند شد، لذا میتوانند برای خودسازی کار را از آغاز قرآن شروع کنند و با انجام [[عبادت|عبادات]] و [[احکام شرعی|احکام]] به سازندگی بپردازند. بنابراین قرآن از انتها بیانگر تاریخ دنیای عرب همانند آشنایی کودکان با قرآن است و شروع آن از ابتدا متعلق به دوران عقل گرایی و اجتماعی بودن انسان است.<ref> تاریخ قرآن حجتی کرمانی</ref> | ||
− | + | ==اقسام سورههای قرآن== | |
+ | سوره های قرآن از نظر کمی به چهار دسته تقسیم می شوند: | ||
− | که تمامی آنها مدنی و پس از سوره حمد بترتیب در اول قرآن آمده است | + | '''۱- السبع الطوال:''' عبارت از هفت [[سوره]] بزرگ قرآن که تمامی آنها مدنی و پس از [[سوره حمد]] بترتیب در اول قرآن آمده است. |
− | + | *[[سوره بقره|بقره]]، [[سوره آل عمران|آل عمران]]، [[سوره نساء|نساء]]، [[سوره مائده|مائده]]، [[سوره انعام|انعام]]، [[سوره اعراف|اعراف]]، [[سوره انفال|انفال]]، [[سوره توبه|توبه]]. | |
− | + | '''۲- مئین:''' سوره هایی که از یکصد آیه تشکیل شده است و ۱۴ سوره اند. | |
− | + | *از [[سوره یونس]] تا [[سوره مؤمنون]] (از سوره ۱۰ تا ۲۳ قرآن) | |
− | + | '''۳- [[مثانی (اسامی و اوصاف قرآن)|مثانی]]:''' سوره هایی که میان اعراب متداول بوده و در [[نماز|نمازها]] قرائت می شوند. | |
− | + | *تعداد آنها ۲۶ سوره اند از [[سوره نور]] تا [[سوره حجرات]] (از ۲۴ تا ۴۹) | |
− | + | '''۴- مفصلات:''' سایر سوره های قرآن از [[سوره ق]] تا [[سوره ناس]] (جمعاً ۶۵ سوره) (از سوره ۵۰ تا ۱۱۴). | |
− | + | این دسته از سوره ها نیز خود بر سه گونه اند: | |
− | اوساط: متوسط از طارق تا | + | *طوال: از [[سوره ق]] تا [[سوره بروج]] (۳۶ سوره) |
+ | *اوساط: متوسط از [[سوره الطارق|سوره طارق]] تا [[سوره بينة|سوره بینه]] (۱۳ سوره) | ||
+ | *قصار: از [[سوره زلزال|سوره زلزله]] تا [[سوره ناس]] (۱۶ سوره).<ref>جامع البیان، ج ۱، ص ۶۸.</ref><ref>فن الترتیل وعلومه، ج ۱، ص ۶۳.</ref><ref>فضائل القرآن، ص ۲۲۵.</ref> | ||
− | + | ==ساختار آیات قرآن== | |
+ | الف- نظر مؤلف کتاب قرآن کامپیوتری: | ||
− | + | *از مجموع حروف الفبا، تنها سه حرف «خ - غ - و» در پایان آیات قرار نگرفتهاند. | |
− | + | *دو حرف «ض - ح» تنها یکبار در انتهای آیات آمده است: «اذا جاء نصرالله والفتح» (۱، [[سوره نصر|نصر]]) و «اذا مسّه الشر فذو دعاء عریض» (۵۱، [[سوره فصلت|فصلت]]). | |
− | + | *بیشترین حروف در پایان آیات «ن - م - الف» میباشد. | |
− | + | *مشترکات حداکثر پایان آیات ۷۲ حرف میباشد (۱۱۰، [[سوره هود|هود]] و ۴۵، [[سوره فصلت|فصلت]]).<ref> قرآن رایانهای از دکتر اعرابی</ref> | |
− | + | ||
− | + | ب- به عقیده بهاءالدین خرمشاهی، ترتیب و توالی آیهها، اعم از اینکه طی یک فقره [[وحی]] یا طی یک سلسله وحی متوالی نازل شده باشد، توقیفی است. یعنی خود این امر نیز جزء وحی است و به امر [[الله]] و رهنمایی [[جبرئیل]] انجام گرفته است. در مواردی هم که [[پیامبر اسلام|پیامبر]] آیه یا آیاتی را جابجا میکرد و میگفت «این آیه یا آیات را در فلان سوره بین کدام آیات قرار دهید» نیز به رهنمود وحی بوده است.<ref>بهاءالدین خرمشاهی، «قرآن و قرآنپژوهی»، وبگاه الشیعه. | |
− | |||
− | ب-به عقیده بهاءالدین خرمشاهی، ترتیب و توالی آیهها، اعم از اینکه طی یک فقره وحی یا طی یک سلسله وحی متوالی نازل شده باشد، توقیفی است. یعنی خود این امر نیز | ||
</ref> | </ref> | ||
− | + | ==اقسام آیات قرآن== | |
− | قرآن کریم مشتمل بر ۶۲۳۶ آیه است | + | [[قرآن|قرآن کریم]] مشتمل بر ۶۲۳۶ [[آیه]] است و دارای تقسیمات زیر می باشد: |
− | الف | + | '''الف- از نظر کمیت:''' بلندترین آیه قرآن [[آیه 282 سوره بقره|آیه ۲۸۲ بقره]] که شامل بیست حکم است و کوتاهترین آیه، [[آیه 64 سوره الرحمن|آیه ۶۴ سوره الرحمن]] یعنی «مدهامتان» می باشد و به قولی «طه» و یا «الرحمن». |
− | ب | + | '''ب- از نظر تاریخی:''' اولین آیاتی که بر [[پیامبر اسلام|رسول اکرم]] نازل شد، آیات ۱ تا ۵ [[سوره علق]] و آخرین آیات نازله [[آیه 281 سوره بقره|آیه ۲۸۱ سوره بقره]] (واتقوا یوما تُرجعون فیه الی الله ثم تُوفی کل نفس ما کسبت و هم لایُظلمون) و یا [[سوره نصر]] و یا [[آیه 3 سوره مائده|آیه ۳ سوره مائده]] (الیوم اکملتُ لکم دینکم و اتممتُ علیکم نعمتی و رضیتُ لکم الاسلام دینا) می باشد. |
− | |||
− | |||
− | |||
− | ج | + | '''ج- از نظر موضوعی:''' آیات قرآن از نظر موضوعی و محتوی دارای تقسیمات زیر است: |
− | آیات قرآن از نظر موضوعی و محتوی دارای تقسیمات زیر است: | ||
− | |||
− | |||
+ | * [[آیات محکم و متشابه|محکم و متشابه]] | ||
+ | * [[عام و خاص|خاص و عام]] | ||
+ | * [[مطلق و مقید]] | ||
+ | * ظاهر و باطن | ||
+ | * صریح و [[مجمل و مبین|مجمل]] | ||
+ | * [[ناسخ و منسوخ]].<ref>الاتقان فی علوم القرآن.</ref><ref>اصطلاحنامه علوم قرآنی.</ref><ref>البرهان فی علوم القرآن.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
− | <references/> | + | <references /> |
− | + | {{سنجش کیفی | |
+ | |سنجش=شده | ||
+ | |شناسه= خوب | ||
+ | |عنوان بندی مناسب= متوسط | ||
+ | |کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | ||
+ | |رعایت سطح مخاطب عام= متوسط | ||
+ | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | ||
+ | |جامعیت= متوسط | ||
+ | |رعایت اختصار= خوب | ||
+ | |سیر منطقی= متوسط | ||
+ | |کیفیت پژوهش= متوسط | ||
+ | }} | ||
[[رده:قرآن]] | [[رده:قرآن]] | ||
+ | [[رده:مقاله های مرتبط به دانشنامه]] |
نسخهٔ کنونی تا ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰، ساعت ۰۶:۱۳
منظور از «ساختار هندسی قرآن» شیوه تنظیم و نحوه چیدمان سور و آیات قرآن از نظر شکلی و موضوعی است. قرآن پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی بردهاند که هر سوره دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات نقش دارد.
محتویات
مفهوم ساختار هندسی قرآن
نظریه «ساختار هندسی قرآن» از مباحثی است که در سالهای اخیر مورد توجه خاص قرآن پژوهان و علاقهمندان به معارف اسلامی قرار گرفته است. اما از آنجا که حدود و ثغور آن به درستی تبیین نگشته، مخالفتهای بسیاری را علیه خود برانگیخته است. از سوی دیگر موافقان و طرفداران ساختار هندسی سورهها نیز هر یک، یکی از ابعاد تئوری را در نظر گرفته و به نفی و اثبات جوانب مختلف آن پرداختهاند؛ بنابراین تبیین معنای دقیق ساختار هندسی سورهها به عنوان یکی از مقدمات تصوری علم باید مورد توجه و عنایت خاص قرار گیرد.
قرآن پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی بردهاند که هر سوره دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات نقش دارد. برخی از آنان از این حد جامع به عنوان «جان و روح سوره» یاد کردهاند و معتقدند هر سورهای در قرآن کریم دارای جان و روحی است که در کالبد آیات آن سوره جریان دارد و این روح بر مبانی، احکام، توجیهات و اسلوب آن سوره سلطه و اشراف دارد.[۱]
در یک سوره مخصوصاً سورههای بزرگ با اینکه موضوعات مختلفی مطرح شده است، اما میان آن موضوعات یک هماهنگی و وحدتی وجود دارد که حاکم بر نظم کلی سوره میباشد.[۲][۳]
از متأخرین نیز علامه طباطبایی بر این نکته اصرار دارد که هر سوره صرفاً مجموعه ای از آیات پراکنده و بدون جامعیت واحدی نیست، بلکه یک وحدت فراگیر بر هر سوره حاکم است که پیوستگی آیات را میرساند.[۴]
ساختار سورههای قرآن
از نظر شکلی:
- قرآن کریم از سورههای بزرگ آغاز می شود و به سورههای کوچک پایان مییابد.
- از نظر تاریخی از سورههای مدنی آغاز و به سورههای مکی ختم میشود.
- سورههای با حروف مقطعه در اوائل قرآن و سورههای سوگند دار تماماً در پایان آن قرار دارند.[۵]
از نظر موضوعی:
- اوائل قرآن عموماً در خصوص احکام است و اواسط آن دربارهٔ مسائل اخلاقی و سرانجام قسمتهای پایانی قرآن به مسائل اعتقادی و جهانبینی الهی اختصاص دارد.
- نظر دیگری دربارهٔ ساختار هندسی قرآن چنین است: قرآن در ابتدا برای مردمانی بی سواد و ضعیفالعقول از آیاتی آغاز شد که ساختار فکری و سپس اخلاقی آنان را شکل دهد و در نهایت در نظام حکومتی اسلام ساختار اجتماعی آنان شکل بگیرد یعنی از پایان قرآن بطرف آغاز. اما پس از شکل گیری حکومت اسلامی و در دورههای بعدی تا امروز، چون ساختار فکری و اخلاقی بشر رشد نموده و نظام مند شد، لذا میتوانند برای خودسازی کار را از آغاز قرآن شروع کنند و با انجام عبادات و احکام به سازندگی بپردازند. بنابراین قرآن از انتها بیانگر تاریخ دنیای عرب همانند آشنایی کودکان با قرآن است و شروع آن از ابتدا متعلق به دوران عقل گرایی و اجتماعی بودن انسان است.[۶]
اقسام سورههای قرآن
سوره های قرآن از نظر کمی به چهار دسته تقسیم می شوند:
۱- السبع الطوال: عبارت از هفت سوره بزرگ قرآن که تمامی آنها مدنی و پس از سوره حمد بترتیب در اول قرآن آمده است.
۲- مئین: سوره هایی که از یکصد آیه تشکیل شده است و ۱۴ سوره اند.
- از سوره یونس تا سوره مؤمنون (از سوره ۱۰ تا ۲۳ قرآن)
۳- مثانی: سوره هایی که میان اعراب متداول بوده و در نمازها قرائت می شوند.
- تعداد آنها ۲۶ سوره اند از سوره نور تا سوره حجرات (از ۲۴ تا ۴۹)
۴- مفصلات: سایر سوره های قرآن از سوره ق تا سوره ناس (جمعاً ۶۵ سوره) (از سوره ۵۰ تا ۱۱۴).
این دسته از سوره ها نیز خود بر سه گونه اند:
- طوال: از سوره ق تا سوره بروج (۳۶ سوره)
- اوساط: متوسط از سوره طارق تا سوره بینه (۱۳ سوره)
- قصار: از سوره زلزله تا سوره ناس (۱۶ سوره).[۷][۸][۹]
ساختار آیات قرآن
الف- نظر مؤلف کتاب قرآن کامپیوتری:
- از مجموع حروف الفبا، تنها سه حرف «خ - غ - و» در پایان آیات قرار نگرفتهاند.
- دو حرف «ض - ح» تنها یکبار در انتهای آیات آمده است: «اذا جاء نصرالله والفتح» (۱، نصر) و «اذا مسّه الشر فذو دعاء عریض» (۵۱، فصلت).
- بیشترین حروف در پایان آیات «ن - م - الف» میباشد.
- مشترکات حداکثر پایان آیات ۷۲ حرف میباشد (۱۱۰، هود و ۴۵، فصلت).[۱۰]
ب- به عقیده بهاءالدین خرمشاهی، ترتیب و توالی آیهها، اعم از اینکه طی یک فقره وحی یا طی یک سلسله وحی متوالی نازل شده باشد، توقیفی است. یعنی خود این امر نیز جزء وحی است و به امر الله و رهنمایی جبرئیل انجام گرفته است. در مواردی هم که پیامبر آیه یا آیاتی را جابجا میکرد و میگفت «این آیه یا آیات را در فلان سوره بین کدام آیات قرار دهید» نیز به رهنمود وحی بوده است.[۱۱]
اقسام آیات قرآن
قرآن کریم مشتمل بر ۶۲۳۶ آیه است و دارای تقسیمات زیر می باشد:
الف- از نظر کمیت: بلندترین آیه قرآن آیه ۲۸۲ بقره که شامل بیست حکم است و کوتاهترین آیه، آیه ۶۴ سوره الرحمن یعنی «مدهامتان» می باشد و به قولی «طه» و یا «الرحمن».
ب- از نظر تاریخی: اولین آیاتی که بر رسول اکرم نازل شد، آیات ۱ تا ۵ سوره علق و آخرین آیات نازله آیه ۲۸۱ سوره بقره (واتقوا یوما تُرجعون فیه الی الله ثم تُوفی کل نفس ما کسبت و هم لایُظلمون) و یا سوره نصر و یا آیه ۳ سوره مائده (الیوم اکملتُ لکم دینکم و اتممتُ علیکم نعمتی و رضیتُ لکم الاسلام دینا) می باشد.
ج- از نظر موضوعی: آیات قرآن از نظر موضوعی و محتوی دارای تقسیمات زیر است:
- محکم و متشابه
- خاص و عام
- مطلق و مقید
- ظاهر و باطن
- صریح و مجمل
- ناسخ و منسوخ.[۱۲][۱۳][۱۴]
پانویس
- ↑ مدنی، محمد، المجتمع الاسلامی کما تنظمه سورة النسا، ص ۵.
- ↑ تجوید القرآن از بیگلری.
- ↑ محمود شحاته، عبدالله، اهداف و مقاصد سورههای قرآن کریم، ص ۲۷.
- ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج ۱، ص ۱۴.
- ↑ تجوید القرآن از بیگلری
- ↑ تاریخ قرآن حجتی کرمانی
- ↑ جامع البیان، ج ۱، ص ۶۸.
- ↑ فن الترتیل وعلومه، ج ۱، ص ۶۳.
- ↑ فضائل القرآن، ص ۲۲۵.
- ↑ قرآن رایانهای از دکتر اعرابی
- ↑ بهاءالدین خرمشاهی، «قرآن و قرآنپژوهی»، وبگاه الشیعه.
- ↑ الاتقان فی علوم القرآن.
- ↑ اصطلاحنامه علوم قرآنی.
- ↑ البرهان فی علوم القرآن.