میرزا محمدرفیع طباطبایی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(اضافه کردن رده)
جز
 
(۳ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
{{بخشی از یک کتاب}}
+
حاج میرزا محمدرفیع طباطبایی (م، ۱۳۲۶ ق) از دانشمندان [[علوم اسلامی]] ‌‌در سده‌های سیزده و چهارده هجری بوده و صاحب تألیفات سودمندی است. وی در اثر تعلق به یک خاندان قدیمی، علمی‌‌ و بانفوذ در بین مردم شناخته شد و در حل گرفتاری‌ها و مشکلات مردم، انسانی جدی و فعال بود.
  
 +
[[پرونده:M rafie.png|250px|بندانگشتی|میرزا محمدرفیع طباطبایی]]
  
 +
==ولادت و خاندان==
  
 +
در سال ۱۲۵۰ ق. در خانواده حاج میرزا علی‌اصغر مستوفی، در شهر [[تبریز]] پسری قدم به عالم خاکی گذاشت که محمدرفیع (رفیع) نام گرفت. پدران و نیاکان او، همه از افراد نیکوکار و صاحب منصب و در دیانت، شهره آفاق بوده‌اند. پدرش، حاج میرزا علی‌اصغر مستوفی، از بزرگان و ثروتمندان شهر بود.
  
−
آيت نظم
+
فرزندان پسر میرزا محمدرفیع عبارتند از: حاج ناصرالسلطنة که از اعیان و بزرگان آذربایجان بود. و دیگری سید المحققین، که در نجف به مقام بلند [[اجتهاد]] دست یافت. وی در جریان قیام شهید [[شیخ محمد خیابانی|شیخ محمد خیابانی]] از او حمایت کرد و همگام با او، علیه استبداد و ظلم مبارزه نمود.
  
−
'''طليعه'''
+
==تحصیلات==
  
−
خاندان قاضي طباطبايي از خاندان‌هاي پُرخير و بركت بوده و از ارزش فوق‌العاده‌اي در مجامع علمی ‌‌[[شيعه]] برخوردار است. اين خاندان، با پرورش ده‌ها عالم، مجتهد، فقيه و عارف، خدمات شاياني به جامعه مسلمانان تقديم داشته است.<ref> سخنوران آذربايجان، ج 2، ص 697.</ref>
+
میرزا محمد رفیع در دوران کودکی، هوش و استعداد فراونی داشت و علاقه بسیاری به فراگیری علوم دینی نشان داد و به رسم نیاکان خویش، آموختن [[علوم اسلامی|علوم اسلامی‌‌]] را آغاز نمود.<ref> مقدمه مجالس نظامیه.</ref> او با عشق و علاقه وافر، در محضر درس استادان بزرگ [[حوزه علمیه]] تبریز، زانوی ادب زد و از دریای علم و دانش آن‌ها خوشه‌ها چید. نتیجه زحمات این مرد بزرگ در راه تحصیل، به یادگار ماندن ده‌ها اثر ارزشمند است.<ref> متأسفانه از اسامی ‌‌استادان این عالم بزرگوار اطلاعی بدست نیامد.</ref>
  
−
حاج ميرزا محمدرفيع طباطبايي يكي ديگر از ستارگان فروزاني است كه از اين طايفه علمی ‌‌برخاسته‌اند. وي از دانشمندان [[علوم اسلامی]] ‌‌در سده‌هاي سيزده و چهارده هجري بوده و صاحب تأليفات سودمندي است. ما در اين نوشتار به شرح حال ايشان پرداخته و زندگاني وي را در ابعاد مختلف بررسي می‌‌كنيم.
+
==در دیدگاه بزرگان==
 +
در این قسمت به داوری برخی نویسندگان چیره‌دست در مورد ادیب فرزانه، شادروان نظام‌العلماء می‌‌پردازیم؛ تا چهره واقعی این مرد الهی بیش از پیش آشکارتر و روشن‌تر گردد.
  
−
'''ولادت'''
+
صاحب تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، ایشان را از ادیبان بزرگ و از خانواده‌ای محترم و صاحب عزت و شوکت معرفی می‌‌کند.<ref> تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، ص ۳۳۳.</ref> محمدعلی تربیت، نویسنده کتاب دانشمندان آذربایجان وی را جزء ادیبان تبریز ذکر می‌‌کند.<ref> دانشمندان آذربایجان، ص ۳۸۰ و ۳۸۱.</ref>
  
−
در سال 1250 ق. در خانواده حاج ميرزا علي‌اصغر مستوفي، در شهر تبريز پسري قدم به عالم خاكي گذاشت كه محمدرفيع (رفيع) نام گرفت. پدران و نياكان او، همه از افراد نيكوكار و صاحب منصب و در ديانت، شهره آفاق بوده‌اند.
+
علامه پرکار، [[محمدعلی مدرس تبریزی|میرزا محمدعلی مدرس]]، نظام‌العلما را با چنین عبارتی یاد می‌‌کند: «بسیار نیکو معاشرت بوده و از مطالعات علمیه نیز آنی فروگذاری نمی‌‌کرد. اوقات خود را با عزمی ‌‌فتورناپذیر مصروف مطالعه کتب متنوعه می‌‌نمود».<ref> ریحانةالادب، ج ۶، ص ۲۰۸.</ref>
  
−
'''سيادت'''
+
کتابشناس معاصر، شیخ [[آقا بزرگ تهرانی]]، نظام العلما را از بزرگان فضل و دانش و از صاحب نظران علوم نقلی و عقلی می‌‌داند.<ref> نقباء البشر، ج ۲، ص ۷۸۷.</ref> نویسنده کتاب علمای معاصرین،<ref> علمای معاصرین، ص ۹۲.</ref> [[علی اکبر دهخدا|علی‌اکبر دهخدا]]،<ref> لغت نامه دهخدا (ذیل نظام العلما)، ج ۱۳، ص ۱۹۹۵۵.</ref> یحیی دولت‌آبادی،<ref> سخنوران آذربایجان، ج ۲، ص ۶۹۷.</ref> مؤلف کتاب مفاخر آذربایجان،<ref> مفاخر آذربایجان، ج ۱، ص ۲۱۷.</ref> استاد عمران علیزاده<ref> نامداران تاریخ، ج ۲، ص ۲۳۱.</ref> و مؤلفان اثر ارزشمند [[اثر آفرینان (کتاب)|اثرآفرینان]]،<ref> اثرآفرینان، ج ۶، ص ۵۱.</ref> هر کدام جداگانه به شرح حال او پرداخته و جهات علمی، ادبی و شعری او را یادآور شده‌اند.
  
−
سلسله نسب حاج ميرزا محمدرفيع، مشهور به «نظام العلماء» در پايان كتاب مجالس النظامية قيد شده و مؤلف به نسب خويش اشاره نموده است.<ref> جناب ميرزا محمد رفيع، ابن حاج ميرزا علي‌اصغر، ابن ميرزا رفيع، ابن ميرزا ابي‌طالب وزير، ابن ميرزا سليم نايب الصدارة، ابن ميرزا محمدسعيد، ابن ميرزا علي‌اكبر، ابن ميرزا رفيع، ابن ميرمطلب، ابن مير ميرفتاح، ابن محمد صدرالدين، ابن مجدالدين، ابن سيد اسماعيل ابن مير علي‌اكبر معروف به شاه مير، ابن مير عبدالوهاب، ابن سيد جليل امير عبدالغفار، ابن سيد عمادالدين اميرالحاج، ابن سيد حسن فخرالدين، ابن سيد محمد كمال‌الدين، ابن سيد حسن، ابن سيد علي شهاب‌الدين، ابن مير علي عمادالدين، ابن سيد احمد ابن سيد عماد، ابن سيد عباد، ابن سيد علي عمادالدين، ابن محمد ابي‌الحسن، ابن سيد احمد، ابن عبدالله (از علماي انساب)، ابن سيد اسماعيل ديباج، ابن سيد ابراهيم الغمر، الذي امّه فاطمه بنت مولانا الحسين عليه الصلوة والسلام و هو ابن الحسن المثني عليه الصلوة والسلام هو ابن الحسن المثني ابي الامام الهمام الحسن المجتبي ابن علي ابن ابي طالب عليه‌السلام (مجالس النظاميه، ص 348 و 349).</ref>
+
==شعر میرزا محمد رفیع==
  
−
'''پدر'''
+
محمدرفیع از شاعران چیره‌دست و از فرزانگان بنامی ‌‌است که [[شعر]] و ادب را به خدمت دانش و [[حکمت]] گرفت و بر زیبایی شعر خویش افزود. شعر او غالباً در [[مرثیه|مراثی]] و مدایح [[اهل البیت|اهل بیت]] [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله سروده شده. وی با اصطلاحات [[عرفان|عرفانی]] و [[فلسفه|فلسفی]]، جان تازه‌ای به شعر خویش بخشیده است. نظم او معمولاً در قالب [[غزل]] و [[قصیده|قصیده]] گنجانده شده و از تکلف و سنگینی به دور است. او در شعر، به «نظام» [[تخلص]] می‌‌کند و در کتاب‌های [[علم رجال|رجالی]] و تذکره‌ها به «نظام تبریزی» و «نظام العلما» معروف است. نمونه‌ای از اشعار او چنین است:
  
−
خاندان و نياكان ميرزا محمدرفيع از بزرگان عصر خويش بودند. پدرش، حاج ميرزا علي‌اصغر مستوفي، از بزرگان و ثروتمندان شهر بود. وي در اثر تعلق به يك خاندان قديمي، علمی‌‌ و بانفوذ در بين مردم شناخته شد و در حل گرفتاري‌ها و مشكلات مردم، انساني جدي و فعال بود.
+
گر یار به صد پرده ز اغیار نهان است * در دیده عشاق به صد جلوه عیان است
  
−
'''تحصيلات'''
+
عاشق به یقین دم زند از جلوه دیدار * اغیار در این دعوی عاشق به گمان است
  
−
نظام العلماء دوران كودكي، هوش و استعداد فراوني كه داشت علاقه بسياري به فراگيري علوم ديني نشان داد و به رسم نياكان خويش، آموختن علوم اسلامی‌‌ را آغاز نمود.<ref> مقدمه مجالس نظاميه.</ref> او با عشق و علاقه وافر، در محضر درس استادان بزرگ حوزه علميه تبريز، زانوي ادب زد و از درياي علم و دانش آن‌ها خوشه‌ها چيد. نتيجه زحمات اين مرد بزرگ در راه تحصيل، به يادگار ماندن ده‌ها اثر ارزشمند است.<ref> متأسفانه از اسامی ‌‌استادان اين عالم بزرگوار اطلاعي بدست نيامد.</ref>
+
ای دوست مکن عیب من دلشده زنهار * تا عشق نداری ز تو این قصه نهان است
  
−
'''شعر و ادب'''
+
یک جان دگر زین تن و جان است هویدا * مقصود من آن است که او جان جهان است
  
−
محمدرفيع از شاعران چيره‌دست و از فرزانگان بنامی ‌‌است كه شعر و ادب را به خدمت دانش و [[حكمت]] گرفت و بر زيبايي شعر خويش افزود. شعر او غالباً در مدايح و مراثي اهل بيت [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله سروده شده. وي با اصطلاحات عرفاني و فلسفي، جان تازه‌اي به شعر خويش بخشيده است. نظم او معمولاً در قالب غزل و قصيده گنجانده شده و از تكلف و سنگيني به دور است. او در شعر، به «نظام» تخلص می‌‌كند و در كتاب‌هاي رجالي و تذكره‌ها به «نظام تبريزي» و «نظام العلما» معروف است. نمونه‌اي از اشعار او چنين است:
+
گر در قفسم جای دهی رو به گلستان * تسلیم رضای تو مرا راحت جان است
  
−
گر يار به صد پرده ز اغيار نهان است × در ديده عشاق به صد جلوه عيان است
+
از کلک «نظام» این غزل و قول عجب نیست * عالم همه بر عشق زبان است و بیان است
  
−
عاشق به يقين دم زند از جلوه ديدار × اغيار در اين دعوي عاشق به گمان است
+
دوش در معطبه عشق فسونم دادند * خبر از عالم مستی و جنونم دادند
  
−
اي دوست مكن عيب من دلشده زنهار × تا عشق نداري ز تو اين قصه نهان است
+
قدم از دایره عشق برون ننهادم * حیرتی دارم از این کاین همه جونم دادند
  
−
يك جان دگر زين تن و جان است هويدا × مقصود من آن است كه او جان جهان است
+
سال‌ها پیر مغان را نظری بود ز دور * حالیا مروه اسرار درونم دادند
  
−
گر در قفسم جاي دهي رو به گلستان × تسليم رضاي تو مرا راحت جان است
+
در خور طاقت من بیش ز یک جرعه نبود * باده از حوصله خویش فزونم دادند
  
−
از كلك «نظام» اين غزل و قول عجب نيست × عالم همه بر عشق زبان است و بيان است
+
تن افسرده به کنج قفسی بود «نظام» * شکرلله نفسی راه برونم دادند.<ref> سخنوران آذربایجان، ج ۲، ص ۷۰۰.</ref>
  
−
دوش در معطبه عشق فسونم دادند × خبر از عالم مستي و جنونم دادند
+
==آثار میرزا محمد==
  
−
قدم از دايره عشق برون ننهادم × حيرتي دارم از اين كاين همه جونم دادند
+
نظام العلما از لحظه لحظه عمر خود بهره جسته و در راه تألیف و نشر علوم آل [[پیامبر اسلام|محمد]] صلی الله علیه و آله از هیچ کوششی دریغ ننموده است. وی در اثر هوش سرشار و جدیت فراوان، دست به خلق آثار زیبایی زد که هر کدام بیانگر نبوغ ذهنی و بُعد علمی‌‌ و فکری اوست. آثار قلمی‌‌ او مملو از اخبار نبوی صلی الله علیه و آله و [[احادیث]] [[امامان معصوم]] علیهم‌السلام و طرایف، ظرایف و حکمت است. نظام العلماء، در دیباچه کتاب خود در مورد مجموعه تألیفات خویش می‌‌سراید:
  
−
سال‌ها پير مغان را نظري بود ز دور × حاليا مروه اسرار درونم دادند
+
آشفته سخن ز زلف جانان خوشتر * چون کار جهان بی‌سر و سامان بهتر
  
−
در خور طاقت من بيش ز يك جرعه نبود × باده از حوصله خويش فزونم دادند
+
مجموعه عاشقان بود دفتر من * مجموعه عاشقان پریشان بهتر
  
−
تن افسرده به كنج قفسي بود «نظام» × شكرلله نفسي راه برونم دادند.<ref> سخنوران آذربايجان، ج 2، ص 700.</ref>
+
برخی از آثار قلمی‌ ‌و فکری ایشان بدین قرار است:
  
−
'''ميراث ماندگار'''
+
'''<I>۱- الادب الفارسی:</I>'''  
  
−
نظام العلما از لحظه لحظه عمر خود بهره جسته و در راه تأليف و نشر علوم آل محمد صلی الله علیه و آله از هيچ كوششي دريغ ننموده است. وي در اثر هوش سرشار و جديت فراوان، دست به خلق آثار زيبايي زد كه هر كدام بيانگر نبوغ ذهني و بُعد علمی‌‌ و فكري اوست. آثار قلمی‌‌ او مملو از اخبار نبوي صلی الله علیه و آله و [[احاديث]] امامان معصوم علیهم‌السلام و طرايف، ظرايف و حكمت است.
+
در علم [[صرف]] و [[علم نحو|نحو]].<ref> مفاخر آذربایجان، ج ۱، ص ۲۱۷.</ref>
  
−
نظام العلماء، در ديباچه كتاب خود در مورد مجموعه تأليفات خويش می‌‌سرايد:
+
'''<I>۲- انیس الادباء و سمیرالسعداء:</I>'''
  
−
آشفته سخن ز زلف جانان خوشتر × چون كار جهان بي‌سر و سامان بهتر
+
این کتاب، کشکول فارسی - عربی و شامل فواید بسیار و نکات پندآموز است. کتاب یاد شده در سال ۱۳۱۵ ق. در [[ایران|ایران]] چاپ سنگی شده است.<ref> الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۲، ص ۴۵۱.</ref> نسخه خطی انیس الادبا با شماره ۳۵۵۷، در کتابخانه ملی تبریز نگهداری می‌‌شود.
  
−
مجموعه عاشقان بود دفتر من × مجموعه عاشقان پريشان بهتر.
+
'''<I>۳- آداب الملوک:</I>'''
  
−
برخي از آثار قلمی‌ ‌و فكري ايشان بدين قرار است:
+
این اثر، شرح عهدنامه [[امیرالمومنین]] علیه‌السلام به [[مالک اشتر]] است. کتاب فوق به زبان فارسی است و در سال ۱۳۲۰ ق. در تبریز به زیور چاپ آراسته گردیده است.<ref> همان، ج ۴، ص ۱۸۷.</ref>
  
−
'''<I>1- الادب الفارسي:</I>'''  
+
'''<I>۴- تحفة الامثال:</I>'''
  
−
در علم صرف و نحو.<ref> مفاخر آذربايجان، ج 1، ص 217.</ref>
+
اثر مذکور در سال ۱۳۱۱ ق، در شهر استانبول چاپ شده و شامل سه قسمت است: [[آیه|آیات]]؛ کلمات منشوره؛ امثال منظومه.<ref> همان، ج ۳، ص ۴۲۱؛ ج ۱۳، ص ۳۷۴؛ ج ۱۴، ص ۱۲۶.</ref>
  
−
'''<I>2- انيس الادباء و سميرالسعداء:</I>'''
+
'''<I>۵- التحقیقات العلویة:</I>'''
  
−
اين كتاب، كشكول فارسي - عربي و شامل فوايد بسيار و نكات پندآموز است. كتاب ياد شده در سال 1315 ق. در ايران چاپ سنگي شده است.<ref> الذريعه الي تصانيف الشيعه، ج 2، ص 451.</ref> نسخه خطي انيس الادبا با شماره 3557، در كتابخانه ملي تبريز نگهداري می‌‌شود.
+
این کتاب دارای مطالب سودمند بوده و در سال ۱۳۱۹ ق. چاپ شده است.<ref> همان، ج ۳، ص ۴۸۶.</ref>
  
−
'''<I>3- آداب الملوك:</I>'''
+
'''<I>۶- تشریح التقویم</I>'''.<ref> همان، ج ۴، ص ۱۸۷؛ معجم المؤلفین، ج ۴، ص ۱۶۹.</ref>
  
−
اين اثر، شرح عهدنامه [[امیرالمومنین]] علیه‌السلام به [[مالك اشتر]] است. كتاب فوق به زبان فارسي است و در سال 1320 ق. در تبريز به زيور چاپ آراسته گرديده است.<ref> همان، ج 4، ص 187.</ref>
+
'''<I>۷- حقیقة الامر:</I>'''
  
−
'''<I>4- تحفة الامثال:</I>'''
+
این کتاب در مورد [[جبر]] و [[تفویض|تفویض]] و امر بین الامرین نگاشته شده است. مؤلف، تألیف کتاب خود را در سال ۱۲۸۱ ق. به اتمام رسانده است. این کتاب برای بار اول، با مباشرت ملک الکتاب در سال ۱۳۱۳ ق، در بمبئی به چاپ رسید و برای بار دوم، توسط یکی از بستگان مولف؛ میرزا صادق بن میرزا یوسف طباطبایی منتشر گردید.<ref> همان، ص ۴۷ و ۴۸؛ ج ۱۱، ص ۱۱۶.</ref>
  
−
اثر مذكور در سال 1311 ق، در شهر استانبول چاپ شده و شامل سه قسمت است:
+
'''<I>۸- جواهر الاخبار:</I>'''
  
−
* 1- آيات؛
+
شرحی درباره «اربعین حدیث» بوده که چاپ شده است.<ref> همان، ج ۵، ص ۲۵۹.</ref>
  
−
* 2- كلمات منشوره؛
+
'''<I>۹- مجالس النظامیه:</I>'''
  
−
* 3- امثال منظومه.<ref> همان، ج 3، ص 421؛ ج 13، ص 374؛ ج 14، ص 126.</ref>
+
این کتاب شامل دو باب، یک مقدمه و یک خاتمه است. باب اول در حکم عالم تکوین و باب دوم در اسرار عالم تشریع است. کتاب مزبور در سال ۱۳۱۹ ق. در تبریز چاپ سنگی گردیده است.<ref> همان، ج ۱۹، ص ۳۷۳.</ref>
  
−
'''<I>5- التحقيقات العلوية:</I>'''
+
'''<I>۱۰- مصابیح:</I>'''
  
−
اين كتاب داراي مطالب سودمند بوده و در سال 1319 ق. چاپ شده است.<ref> همان، ج 3، ص 486.</ref>
+
اثری است در اثبات صانع و [[معاد جسمانی]].<ref> همان، ج ۲۱، ص ۸۰.</ref>
  
−
'''<I>6- تشريح التقويم</I>'''.<ref> همان، ج 4، ص 187؛ معجم المؤلفين، ج 4، ص 169.</ref>
+
'''<I>۱۱- مقالات نظامیة:</I>'''
  
−
'''<I>7- حقيقة الامر:</I>'''
+
نویسنده، این اثر را به زبان فارسی و در چهل مقاله و یک خاتمه به نگارش درآورده و آن را در [[رمضان]] ۱۳۱۹ ق. به اتمام رسانده است. این کتاب به اهتمام محمد بن موسی تبریزی، در سال ۱۳۱۵ ق، در تبریز چاپ شده است.<ref> همان، ص ۳۲۹.</ref>
  
−
اين كتاب در مورد جبر و تفويض و امر بين الامرين نگاشته شده است. مؤلف، تأليف كتاب خود را در سال 1281 ق. به اتمام رسانده است. اين كتاب براي بار اول، با مباشرت ملك الكتاب در سال 1313 ق، در بمبئي به چاپ رسيد و براي بار دوم، توسط يكي از بستگان مولف؛ ميرزا صادق بن ميرزا يوسف طباطبايي منتشر گرديد.<ref> همان، ص 47 و 48؛ ج 11، ص 116.</ref>
+
'''<I>۱۲- وسیلة الزائرین:</I>'''
  
−
'''<I>8- جواهر الاخبار:</I>'''
+
این کتاب در سال ۱۳۱۵ ق. منتشر گردیده است.<ref> همان، ج ۲۵، ص ۷۸.</ref>
  
−
شرحي درباره «اربعين حديث» بوده كه چاپ شده است.<ref> همان، ج 5، ص 259.</ref>
+
'''<I>۱۳- مجمع الفضائل:</I>'''
  
−
'''<I>9- مجالس النظاميه:</I>'''
+
مؤلف، کتاب خود را در یک مقدمه و چهارده [[حدیث]] در فضائل حضرت [[امیرالمومنین]] علی علیه‌السلام و یک خاتمه در اخبار [[غیبت امام زمان (عج)|غیبت]] و [[رجعت]] تنظیم نموده است. این اثر به زبان فارسی است و در سال‌های ۱۳۳۹ ق و ۱۳۲۵ ق در تبریز چاپ شده است.<ref> همان، ج ۳، ص ۳۹.</ref>
  
−
اين كتاب شامل دو باب، يك مقدمه و يك خاتمه است. باب اول در حكم عالم تكوين و باب دوم در اسرار عالم تشريع است. كتاب مزبور در سال 1319 ق. در تبريز چاپ سنگي گرديده است.<ref> همان، ج 19، ص 373.</ref>
+
'''<I>۱۴- مجالس الحسینیة:</I>'''
  
−
'''<I>10- مصابيح:</I>'''
+
این کتاب در خصوص اسرارالشهادة تألیف گردیده و در سال ۱۳۲۲ ق در ۲۳۷ صفحه، در تبریز به چاپ رسیده است.<ref> همان، ج ۲۵، ص ۷۸.</ref>
  
−
اثري است در اثبات صانع و [[معاد جسمانی]].<ref> همان، ج 21، ص 80.</ref>
+
'''<I>۱۵- رموز الشهادة و کنوز الشهادة:</I>'''
  
−
'''<I>11- مقالات نظامية:</I>'''
+
جلد اول این کتاب به خط مؤلف، در مدرسه آیت الله [[سید محمدکاظم طباطبائی یزدی|سید کاظم یزدی]]، در شهر مقدس [[نجف]] موجود است.<ref> همان، ج ۱۱، ص ۲۵۲.</ref>
  
−
نويسنده، اين اثر را به زبان فارسي و در چهل مقاله و يك خاتمه به نگارش درآورده و آن را در [[رمضان]] 1319 ق. به اتمام رسانده است. اين كتاب به اهتمام محمد بن موسي تبريزي، در سال 1315 ق، در تبريز چاپ شده است.<ref> همان، ص 329.</ref>
+
'''<I>۱۶- کنوز السعادة فی رموز الشهاة:</I>'''
  
−
'''<I>12- وسيلة الزائرين:</I>'''
+
این کتاب در سال ۱۳۲۲ ق، به خط موسی بن محمد فتوح الملک، در ۳۰۸ صفحه؛ در تبریز چاپ سنگی گردیده است.<ref> همان، ج ۱۸، ص ۱۷۲.</ref>
  
−
اين كتاب در سال 1315 ق. منتشر گرديده است.<ref> همان، ج 25، ص 78.</ref>
+
'''<I>۱۷- سفرنامه رضوی:</I>'''
  
−
'''<I>13- مجمع الفضائل:</I>'''
+
در این اثر، مؤلف سوانح و خاطرات سفر خویش به [[مشهد]] مقدس را با قلمی ‌‌شیوا و روان به رشته تحریر درآورده و در سال ۱۳۱۵ ق، در تبریز منتشر نموده است.<ref> همان، ج ۱۲، ص ۱۸۷.</ref>
  
−
مؤلف، كتاب خود را در يك مقدمه و چهارده [[حديث]] - در فضائل حضرت [[امیرالمومنین]] علي علیه‌السلام و يك خاتمه در اخبار غيبت و رجعت تنظيم نموده است. اين اثر به زبان فارسي است و در سال‌هاي 1339 ق و 1325 ق در تبريز چاپ شده است.<ref> همان، ج 3، ص 39.</ref>
+
'''<I>۱۸- سفرنامه غروی:</I>'''
  
−
'''<I>14- مجالس الحسينية:</I>'''
+
وی در این [[سفرنامه]] جریان سفر خود به نجف اشرف را به قلم درآورده و با خط علی بن احمد، در ۹۱ صفحه در تبریز در سال ۱۳۳۱ ق به چاپ رسانده است.<ref> همان، ص ۱۸۸.</ref>
  
−
اين كتاب در خصوص اسرارالشهادة تأليف گرديده و در سال 1322 ق در 237 صفحه، در تبريز به چاپ رسيده است.<ref> همان، ج 25، ص 78.</ref>
+
'''<I>۱۹- سرالشهادة</I>'''.<ref> همان، ص ۱۶۷.</ref>
  
−
'''<I>15- رموز الشهادة و كنوز الشهادة:</I>'''
+
'''<I>۲۰- فتوحات نظامیه در غیبت امام زمان علیه‌السلام:</I>'''
  
−
جلد اول اين كتاب به خط مؤلف، در مدرسه آيت الله سيد كاظم يزدي، در شهر مقدس [[نجف]] موجود است.<ref> همان، ج 11، ص 252.</ref>
+
این کتاب بسیار مفید و سودمند بوده و مزین به تقریظ عالمان بزرگ [[شیعه|شیعه]] چون: میرزا محمدحسین شهرستانی، سید علی یزدی و شیخ اسماعیل بن حاج میرزا خلیل است. اثر مذکور در سال ۱۳۱۱ ق. در تبریز چاپ شده است.<ref> همان، ج ۱۶، ص ۱۱۸، مؤلفین کتب چاپی، ج ۳، ص ۲۲۵.</ref>
  
−
'''<I>16- كنوز السعادة في رموز الشهاة:</I>'''
+
'''<I>۲۱- رسالة فی القضاء والقدر:</I>'''
  
−
اين كتاب در سال 1322 ق، به خط موسي بن محمد فتوح الملك، در 308 صفحه؛ در تبريز چاپ سنگي گرديده است.<ref> همان، ج 18، ص 172.</ref>
+
این رساله در سال ۱۲۸۱ ق. تألیف یافته است.<ref> همان، ج ۱۷، ص ۲۴۹.</ref>
  
−
'''<I>17- سفرنامه رضوي:</I>'''
+
'''<I>۲۲- کافیة العروض فی علم العروض</I>'''.<ref> همان، ج ۱۸، ص ۲۸۶.</ref>
  
−
در اين اثر، مؤلف سوانح و خاطرات سفر خويش به [[مشهد]] مقدس را با قلمی ‌‌شيوا و روان به رشته تحرير درآورده و در سال 1315 ق، در تبريز منتشر نموده است.<ref> همان، ج 12، ص 187.</ref>
+
'''<I>۲۳- لب الحسنات</I>'''.<ref> همان، ج ۱۸، ص ۲۸۶.</ref>
  
−
'''<I>18- سفرنامه غروي:</I>'''
+
'''<I>۲۴- لؤلؤة البحار فی منقبة الائمة الاطهار علیهم‌السلام:</I>'''
  
−
وي در اين سفرنامه جريان سفر خود به [[نجف]] اشرف را به قلم درآورده و با خط علي بن احمد، در 91 صفحه در تبريز در سال 1331 ق به چاپ رسانده است.<ref> همان، ص 188.</ref>
+
این اثر پرفایده در زمینه چگونگی فلسفه و شهادت حضرت [[امام رضا علیه السلام|ثامن الائمه]] علیهم‌السلام نوشته شده است. مؤلف در [[جمادی الاول]] ۱۳۰۰ ق. تألیف آن را به اتمام رسانده است. نسخه‌ای از این رساله با شماره ۳۷۱۶ در دانشگاه تهران نگهداری می‌‌شود. اثر یاد شده ۸۰ صفحه و در تبریز چاپ شده است.<ref> همان، ج ۱۹، ص ۳۵۹.</ref>
  
−
'''<I>19- سرالشهادة</I>'''.<ref> همان، ص 167.</ref>
+
'''<I>۲۵- مصابیح الانوار و مفاتیح الاسرار:</I>'''
  
−
'''<I>20- فتوحات نظاميه در غيبت امام زمان علیه‌السلام:</I>'''
+
مؤلف، این کتاب را در زمینه‌های [[اخلاق]]، [[عقاید]] و عجایب خلقت، تألیف نموده و در سال ۱۳۰۲ ق. نگارش آن را به پایان رسانده است. اثر مزبور در سال ۱۳۰۴ ق. در تبریز به چاپ رسیده است.<ref> همان، ج ۲۲، ص ۱۴.</ref>
  
−
اين كتاب بسيار مفيد و سودمند بوده و مزين به تقريظ عالمان بزرگ شيعه چون: ميرزا محمدحسين شهرستاني، سيد علي يزدي و شيخ اسماعيل بن حاج ميرزا خليل است. اثر مذكور در سال 1311 ق. در تبريز چاپ شده است.<ref> همان، ج 16، ص 118، مؤلفين كتب چاپي، ج 3، ص 225.</ref>
+
'''<I>۲۶- مقامات النظامیه</I>'''.<ref> همان، ج ۲۱، ص ۸۵ و ۳۰۷.</ref>
  
−
'''<I>21- رسالة في القضاء والقدر:</I>'''
+
'''<I>۲۷- مفاتیح الکنوز:</I>'''
  
−
اين رساله در سال 1281 ق. تأليف يافته است.<ref> همان، ج 17، ص 249.</ref>
+
در این کتاب به [[مرثیه|مراثی]] و اسرار شهادت [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم‌السلام پرداخته شده و مطالب آن در پنج باب و یک خاتمه گرد آمده است. اثر فوق در سال ۱۲۹۸ ق. در تبریز منتشر گردیده است.<ref> مؤلفین کتب چاپی، ج ۳، ص ۲۲۵.</ref>
  
−
'''<I>22- كافية العروض في علم العروض</I>'''.<ref> همان، ج 18، ص 286.</ref>
+
'''<I>۲۸- حقوق دُوَل و ملل:</I>'''
  
−
'''<I>23- لب الحسنات</I>'''.<ref> همان، ج 18، ص 286.</ref>
+
اثر مزبور در سال ۱۳۱۲ ق. در ۱۹۸ صفحه در تبریز چاپ شده است.<ref> همان.</ref>
  
−
'''<I>24- لؤلؤة البحار في منقبة الائمة الاطهار علیهم‌السلام:</I>'''
+
'''<I>۲۹- ترجمة الادب فی قواعد لغة العرب:</I>'''
  
−
اين اثر پرفايده در زمينه چگونگي [[فلسفه]] و شهادت حضرت ثامن الائمه علیهم‌السلام نوشته شده است. مؤلف در [[جمادی الاول]] 1300 ق. تأليف آن را به اتمام رسانده است. نسخه‌اي از اين رساله با شماره 3716 در دانشگاه تهران نگهداري می‌‌شود. اثر ياد شده 80 صفحه و در تبريز چاپ شده است.<ref> همان، ج 19، ص 359.</ref>
+
این ترجمه در سال ۱۳۰۳ ق. در ۱۸۳ صفحه در تبریز نشر یافته است.<ref> علمای معاصرین، ص ۹۲.</ref>
  
−
'''<I>25- مصابيح الانوار و مفاتيح الاسرار:</I>'''
+
'''<I>۳۰- دستور الحکمة:</I>'''.<ref> سنخوران آذربایجان، ج ۲، ص ۶۹۸.</ref>
  
−
مؤلف، اين كتاب را در زمينه‌هاي اخلاق، عقايد و عجايب خلقت، تأليف نموده و در سال 1302 ق. نگارش آن را به پايان رسانده است. اثر مزبور در سال 1304 ق. در تبريز به چاپ رسيده است.<ref> همان، ج 22، ص 14.</ref>
+
'''<I>۳۱- تحفه خاقانیه</I>'''.<ref> همان.</ref>
  
−
'''<I>26- مقامات النظاميه</I>'''.<ref> همان، ج 21، ص 85 و 307.</ref>
+
'''<I>۳۲- حقوق نظامیه:</I>'''
  
−
'''<I>27- مفاتيح الكنوز:</I>'''
+
این اثر، شرح «[[رسالة الحقوق (کتاب)|رسالة الحقوق]]» [[امام سجاد]] علیه‌السلام است و در سال ۱۳۲۱ ق. در ۲۱۳ صفحه در تبریز چاپ شده است.<ref> الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۹، ص ۱۲۰۲-۱۲۰۳.</ref>
  
−
در اين كتاب به مراثي و اسرار شهادت اهل بيت علیهم‌السلام پرداخته شده و مطالب آن در پنج باب و يك خاتمه گرد آمده است. اثر فوق در سال 1298 ق. در تبريز منتشر گرديده است.<ref> مؤلفين كتب چاپي، ج 3، ص 225.</ref>
+
'''<I>۳۳- دیوان شعر:</I>'''
  
−
'''<I>28- حقوق دُوَل و ملل:</I>'''
+
این دیوان دربردارنده اشعار نظام العلماء در مدایح و مراثی [[ائمه اطهار|امامان]] معصوم علیهم‌السلام است.<ref> دانشمندان آذربایجان، ص ۳۰۸.</ref>
  
−
اثر مزبور در سال 1312 ق. در 198 صفحه در تبريز چاپ شده است.<ref> همان.</ref>
+
'''<I>۳۳- دیوان رضوی:</I>'''
  
−
'''<I>29- ترجمة الادب في قواعد لغة العرب:</I>'''
+
ایشان دیوان مذکور را در سال ۱۳۰۱ ق در مشهد، مدون نموده و در آن به ۵۱ سالگی خود اشاره کرده است:
  
−
اين ترجمه در سال 1303 ق. در 183 صفحه در تبريز نشر يافته است.<ref> علماي معاصرين، ص 92.</ref>
+
ز پنجاه و یک سال عمرم گذشت * ز پیری به جانم غباری نشست.<ref> نخستین امام جماعت مسجد، فرزند نظام‌العلما، مرحوم سید المحققین بود این مسجد به دلیل اقامه نماز توسط سید المحققین، به نام وی اشتهار یافت؛ ولی بعدها به علت تعطیلی نماز جماعت وی، آیت الله سید علی مولانا در مسجد مذکور اقامه جماعت نمود که هم اکنون به مسجد آیت الله مولانا معروف است.</ref>
  
−
'''<I>30- دستور الحكمة:</I>'''.<ref> سنخوران آذربايجان، ج 2، ص 698.</ref>
+
همچنین از یادگارهای جاوید و پابرجای نظام العلماء، بنای جذاب و باشکوه [[مسجد]] سید المحققین است.<ref> آثار باستانی آذربایجان، ج ۲، ص ۳۵۰.</ref> او چهار سال قبل از رحلتش، در سال ۱۳۲۲ ق در بازار صادقیه تبریز، مسجد زیبایی با مساحت ۱۵×۲۵ متر ساخت. این مسجد دارای هشت ستون سنگی و پانزده گنبد آجری است. مسجد سید المحققین در طی سال‌های اخیر رو به ویرانی بود؛ اما در سال ۱۳۷۶ ش. با همت مسئولان و مردم متدین، به طرز زیبایی بازسازی گردید. هم اکنون مسجد یاد شده از مساجد بسیار فعال بازار تبریز است و نماز ظهر و عصر، با حضور گسترده مردم و با امامت آیت الله سید ابوالقاسم مولانا برگزار می‌‌شود.
  
−
'''<I>31- تحفه خاقانيه</I>'''.<ref> همان.</ref>
+
==وفات==
  
−
'''<I>32- حقوق نظاميه:</I>'''
+
نظام العلماء، پس از سال‌ها تعلیم و تعلم در سال ۱۳۲۶ ق. در روستای «باسمنج»، دارفانی را وداع گفت. پیکر پاک این دانشور فرهیخته به شهر مقدس [[قم]] انتقال یافت و در صحن بزرگ [[حضرت معصومه]] سلام الله علیها به خاک سپرده شد.
  
−
اين اثر، شرح رسالة الحقوق [[امام سجاد]] علیه‌السلام است و در سال 1321 ق. در 213 صفحه در تبريز چاپ شده است.<ref> الذريعه الي تصانيف الشيعه، ج 9، ص 1202-1203.</ref>
+
==پانویس==
−
 
 
−
'''<I>33- ديوان شعر:</I>'''
 
−
 
 
−
اين ديوان دربردارنده اشعار نظام العلماء در مدايح و مراثي امامان معصوم علیهم‌السلام است.<ref> دانشمندان آذربايجان، ص 308.</ref>
 
−
 
 
−
'''<I>33- ديوان رضوي:</I>'''
 
−
 
 
−
ايشان ديوان مذكور را در سال 1301 ق در [[مشهد]]، مدون نموده و در آن به 51 سالگي خود اشاره كرده است:
 
−
 
 
−
ز پنجاه و يك سال عمرم گذشت × ز پيري به جانم غباري نشست.<ref> نخستين امام جماعت مسجد، فرزند نظام‌العلما، مرحوم سيد المحققين بود اين مسجد به دليل اقامه [[نماز]] توسط سيد المحققين، به نام وي اشتهار يافت؛ ولي بعدها به علت تعطيلي [[نماز جماعت]] وي، آيت الله سيد علي مولانا در مسجد مذكور اقامه جماعت نمود كه هم اكنون به مسجد آيت الله مولانا معروف است.</ref>
 
−
 
 
−
'''مسجد سيد المحققين'''<ref> آثار باستاني آذربايجان، ج 2، ص 350.</ref>
 
−
 
 
−
از يادگارهاي جاويد و پابرجاي نظام العلماء، بناي جذاب و باشكوه مسجد سيد المحققين است. او چهار سال قبل از رحلتش، در سال 1322 ق در بازار صادقيه تبريز، مسجد زيبايي با مساحت 15×25 متر ساخت. اين مسجد داراي هشت ستون سنگي و پانزده گنبد آجري است. مسجد سيد المحققين در طي سال‌هاي اخير رو به ويراني بود؛ اما در سال 1376 ش. با همت مسئولان و مردم متدين، به طرز زيبايي بازسازي گرديد. هم اكنون مسجد ياد شده از مساجد بسيار فعال بازار تبريز است و [[نماز ظهر]] و عصر، با حضور گسترده مردم و با امامت آيت الله سيد ابوالقاسم مولانا برگزار می‌‌شود.
 
−
 
 
−
'''از منظر ديگران'''
 
−
 
 
−
يكي از اصولي‌ترين و آسان‌ترين راه‌هاي شناخت شخصيت‌ها، قضاوت‌ها و داوري‌هاي بزرگان اهل قلم و نويسندگان خُبره و ماهر در مورد آن‌هاست. نوشته‌ها و اظهارنظر صاحبان قلم است كه موجب می‌‌گردد، آيندگان سره را از ناسره بازشناسند و از اشتباه و خطا در امان بمانند. در اين قسمت از نوشته به داوري برخي نويسندگان چيره‌دست در مورد اديب فرزانه، شادروان نظام‌العلماء می‌‌پردازيم؛ تا چهره واقعي اين مرد الهي بيش از پيش آشكارتر و روشن‌تر گردد.
 
−
 
 
−
صاحب تاريخ و جغرافياي دارالسلطنه تبريز، ايشان را از اديبان بزرگ و از خانواده‌اي محترم و صاحب عزت و شوكت معرفي می‌‌كند.<ref> تاريخ و جغرافياي دارالسلطنه تبريز، ص 333.</ref> محمدعلي تربيت، نويسنده كتاب دانشمندان آذربايجان وي را جزء اديبان تبريز ذكر می‌‌كند.<ref> دانشمندان آذربايجان، ص 380 و 381.</ref>
 
−
 
 
−
علامه پركار، ميرزا محمدعلي مدرس، نظام‌العلما را با چنين عبارتي ياد می‌‌كند: «بسيار نيكو معاشرت بوده و از مطالعات علميه نيز آني فروگذاري نمی‌‌كرد. اوقات خود را با عزمی ‌‌فتورناپذير مصروف مطالعه كتب متنوعه می‌‌نمود».<ref> ريحانةالادب، ج 6، ص 208.</ref>
 
−
 
 
−
كتابشناس معاصر، شيخ [[آقا بزرگ تهرانی]]، نظام العلما را از بزرگان فضل و دانش و از صاحب نظران علوم نقلي و عقلي می‌‌داند.<ref> نقباء البشر، ج 2، ص 787.</ref> نويسنده كتاب علماي معاصرين،<ref> علماي معاصرين، ص 92.</ref> علي‌اكبر دهخدا،<ref> لغت نامه دهخدا (ذيل نظام العلما)، ج 13، ص 19955.</ref> يحيي دولت‌آبادي،<ref> سخنوران آذربايجان، ج 2، ص 697.</ref> مؤلف كتاب مفاخر آذربايجان،<ref> مفاخر آذربايجان، ج 1، ص 217.</ref> استاد عمران عليزاده<ref> نامداران تاريخ، ج 2، ص 231.</ref> و مؤلفان اثر ارزشمند اثرآفرينان،<ref> اثرآفرينان، ج 6، ص 51.</ref> هر كدام جداگانه به شرح حال او پرداخته و جهات علمي، ادبي و شعري او را يادآور شده‌اند.
 
−
 
 
−
'''رحلت'''
 
−
 
 
−
نظام العلماء، پس از سال‌ها تعليم و تعلم در سال 1326 ق. در روستاي «باسمنج»، دارفاني را وداع گفت. پيكر پاك اين دانشور فرهيخته به شهر مقدس [[قم]] انتقال يافت و در صحن بزرگ [[حضرت معصومه]] سلام الله علیها به خاك سپرده شد و دوستداران و علاقمندان خود را در سوگ نشاند.
 
−
 
 
−
محمدعلي تربيت، وفات وي را سال 1327 ق، بعد از مراجعت از [[مكه]] معظمه ذكر كرده است؛ ولي مورخ شهير، ملا علي واعظ خياباني، در رد نوشته او می‌‌نويسد: «در اين دو كلمه، دو اشتباه بزرگ واقع شده است. يكي آن كه گويد، پس از مراجعت از سفر مكه، سفر مكه مترجم محترم، 15 سال قبل از تاريخ مذكور است و مجالس كثيره بعد از مراجعت از [[حج]] در منزل شريف ايشان انجام پذيرفته و ملاقات اتفاق افتاده و به منزل ما نيز تشريف آورده است و در منزل خود مجلد اول وقايع الايام را ارائه نمود كه حواشي بر آن مرقوم فرموده بود و ديگر اين كه گويد، در تاريخ 1327 ق. در تبريز مرحوم شد. ما حاضر واقعه بوديم، سال 1326 ق. در انقلاب تبريز، از شهر به «باسمنج» در دو فرسخي تبريز منتقل و در آنجا مريض شده و به جنان جاويد خراميد».<ref> علماي معاصرين، ص 92 و 93؛ دانشمندان آذربايجان، ص 380 و 381.</ref>
 
−
 
 
−
'''فرزندان'''
 
−
 
 
−
فرزندان پسر وي عبارتند از:
 
−
 
 
−
* 1- حاج ناصرالسلطنة كه از اعيان و بزرگان آذربايجان و مقيم تهران بود.
 
−
 
 
−
* 2- سيد المحققين، وي در خانواده سيادت و ديانت ديده به جهان گشود. تحصيلات حوزوي را در [[حوزه علميه]] تبريز آغاز نمود و پس از گذراندن سطوح، راهي عتبات عاليات گرديد. او در عتبات از محضر استادان آن سامان، چون: آيت الله ملا محمدفاضل شربياني بهره‌مند شد و به مقام بلند اجتهاد دست يافت.
 
−
 
 
−
سيد المحققين در زمان رضاخان قلدر، به وطن مراجعت نمود و با دختر مرجع تقليد وقت، آيت الله حاج ميرزا جواد آقا مجتهد تبريزي ازدواج كرد. وي در جريان قيام شهيد شيخ محمد خياباني از او حمايت كرد و همگام با او، عليه استبداد و ظلم مبارزه نمود. او از سال 1300 ش. چندين دوره نماينده مردم تبريز شد. ايشان مردي نيك‌انديش و خيرخواه بود و در زمان رضاخان رحلت كرد.<ref> نامداران تاريخ، ج 2، ص 232.</ref>
 
−
 
 
−
==پانویس ==
 
 
<references />
 
<references />
−
==منابع:==
+
==مشخصات منابع==
  
−
(1). آثار باستاني آذربايجان، عبدالعلي كارنگ، چاپ دوم، انتشارات راستي نو، 1374.
+
(۱). آثار باستانی آذربایجان، عبدالعلی کارنگ، چاپ دوم، انتشارات راستی نو، ۱۳۷۴.
  
−
(2). اثرآفرينان، زير نظر عبدالحسين نوايي، چاپ اول، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1380.
+
(۲). اثرآفرینان، زیر نظر عبدالحسین نوایی، چاپ اول، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۰.
  
−
(3). تاريخ و جغرافياي دارالسلطنه تبريز، نادر ميرزا، تبريز، نشر ستوده.
+
(۳). تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، نادر میرزا، تبریز، نشر ستوده.
  
−
(4). دانشمندان آذربايجان، محمدعلي تربيت، تبريز، فخرآذر.
+
(۴). دانشمندان آذربایجان، محمدعلی تربیت، تبریز، فخرآذر.
  
−
(5). الذريعه الي تصانيف الشيعه، شيخ [[آقا بزرگ تهرانی]]، دارالكتب الاسلاميه.
+
(۵). الذریعه الی تصانیف الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، دارالکتب الاسلامیه.
  
−
(6). ريحانةالادب، محمدعلي مدرس تبريزي، چاپ خيام تبريز.
+
(۶). ریحانةالادب، محمدعلی مدرس تبریزی، چاپ خیام تبریز.
  
−
(7). سخنوران آذربايجان، عزيز دولت‌آبادي، انتشارات اسوه.
+
(۷). سخنوران آذربایجان، عزیز دولت‌آبادی، انتشارات اسوه.
  
−
(8). علماي معاصرين، ملا علي واعظ خياباني، كتابفروشي اسلاميه، تبريز.
+
(۸). علمای معاصرین، ملا علی واعظ خیابانی، کتابفروشی اسلامیه، تبریز.
  
−
(9). لغت نامه دهخدا، علي‌اكبر دهخدا، دانشگاه تهران.
+
(۹). لغت نامه دهخدا، علی‌اکبر دهخدا، دانشگاه تهران.
  
−
(10). مفاخر آذربايجان، عبدالرحيم عقيقي بخشايشي، آذربايجان، تبريز، 1375 ش.
+
(۱۰). مفاخر آذربایجان، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، آذربایجان، تبریز، ۱۳۷۵ ش.
  
−
(11). معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، داراحياء التراث اسلامي.
+
(۱۱). معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، داراحیاء التراث اسلامی.
  
−
(12). نامداران تاريخ، عمران عليزاده، چاپ اول، تبريز.
+
(۱۲). نامداران تاریخ، عمران علیزاده، چاپ اول، تبریز.
  
−
(13). نسب نامه شاخه‌اي از طباطبايي تبريز، سيد جمال ترابي، طباطبايي، سازمان اسناد ملي، تبريز، 1376 ش.
+
(۱۳). نسب نامه شاخه‌ای از طباطبایی تبریز، سید جمال ترابی، طباطبایی، سازمان اسناد ملی، تبریز، ۱۳۷۶ ش.
  
−
===منبع===
+
==منبع==
  
−
محمد الوانساز خويي, ستارگان حرم، جلد 18، صفحه 163-173
+
محمد الوانساز خویی، [[ستارگان حرم (کتاب)|ستارگان حرم]]، جلد ۱۸، صفحه ۱۶۳-۱۷۳.
 
[[رده:علمای قرن سیزدهم]]
 
[[رده:علمای قرن سیزدهم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ سپتامبر ۲۰۱۹، ساعت ۱۱:۴۲

حاج میرزا محمدرفیع طباطبایی (م، ۱۳۲۶ ق) از دانشمندان علوم اسلامی ‌‌در سده‌های سیزده و چهارده هجری بوده و صاحب تألیفات سودمندی است. وی در اثر تعلق به یک خاندان قدیمی، علمی‌‌ و بانفوذ در بین مردم شناخته شد و در حل گرفتاری‌ها و مشکلات مردم، انسانی جدی و فعال بود.

میرزا محمدرفیع طباطبایی

ولادت و خاندان

در سال ۱۲۵۰ ق. در خانواده حاج میرزا علی‌اصغر مستوفی، در شهر تبریز پسری قدم به عالم خاکی گذاشت که محمدرفیع (رفیع) نام گرفت. پدران و نیاکان او، همه از افراد نیکوکار و صاحب منصب و در دیانت، شهره آفاق بوده‌اند. پدرش، حاج میرزا علی‌اصغر مستوفی، از بزرگان و ثروتمندان شهر بود.

فرزندان پسر میرزا محمدرفیع عبارتند از: حاج ناصرالسلطنة که از اعیان و بزرگان آذربایجان بود. و دیگری سید المحققین، که در نجف به مقام بلند اجتهاد دست یافت. وی در جریان قیام شهید شیخ محمد خیابانی از او حمایت کرد و همگام با او، علیه استبداد و ظلم مبارزه نمود.

تحصیلات

میرزا محمد رفیع در دوران کودکی، هوش و استعداد فراونی داشت و علاقه بسیاری به فراگیری علوم دینی نشان داد و به رسم نیاکان خویش، آموختن علوم اسلامی‌‌ را آغاز نمود.[۱] او با عشق و علاقه وافر، در محضر درس استادان بزرگ حوزه علمیه تبریز، زانوی ادب زد و از دریای علم و دانش آن‌ها خوشه‌ها چید. نتیجه زحمات این مرد بزرگ در راه تحصیل، به یادگار ماندن ده‌ها اثر ارزشمند است.[۲]

در دیدگاه بزرگان

در این قسمت به داوری برخی نویسندگان چیره‌دست در مورد ادیب فرزانه، شادروان نظام‌العلماء می‌‌پردازیم؛ تا چهره واقعی این مرد الهی بیش از پیش آشکارتر و روشن‌تر گردد.

صاحب تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، ایشان را از ادیبان بزرگ و از خانواده‌ای محترم و صاحب عزت و شوکت معرفی می‌‌کند.[۳] محمدعلی تربیت، نویسنده کتاب دانشمندان آذربایجان وی را جزء ادیبان تبریز ذکر می‌‌کند.[۴]

علامه پرکار، میرزا محمدعلی مدرس، نظام‌العلما را با چنین عبارتی یاد می‌‌کند: «بسیار نیکو معاشرت بوده و از مطالعات علمیه نیز آنی فروگذاری نمی‌‌کرد. اوقات خود را با عزمی ‌‌فتورناپذیر مصروف مطالعه کتب متنوعه می‌‌نمود».[۵]

کتابشناس معاصر، شیخ آقا بزرگ تهرانی، نظام العلما را از بزرگان فضل و دانش و از صاحب نظران علوم نقلی و عقلی می‌‌داند.[۶] نویسنده کتاب علمای معاصرین،[۷] علی‌اکبر دهخدا،[۸] یحیی دولت‌آبادی،[۹] مؤلف کتاب مفاخر آذربایجان،[۱۰] استاد عمران علیزاده[۱۱] و مؤلفان اثر ارزشمند اثرآفرینان،[۱۲] هر کدام جداگانه به شرح حال او پرداخته و جهات علمی، ادبی و شعری او را یادآور شده‌اند.

شعر میرزا محمد رفیع

محمدرفیع از شاعران چیره‌دست و از فرزانگان بنامی ‌‌است که شعر و ادب را به خدمت دانش و حکمت گرفت و بر زیبایی شعر خویش افزود. شعر او غالباً در مراثی و مدایح اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله سروده شده. وی با اصطلاحات عرفانی و فلسفی، جان تازه‌ای به شعر خویش بخشیده است. نظم او معمولاً در قالب غزل و قصیده گنجانده شده و از تکلف و سنگینی به دور است. او در شعر، به «نظام» تخلص می‌‌کند و در کتاب‌های رجالی و تذکره‌ها به «نظام تبریزی» و «نظام العلما» معروف است. نمونه‌ای از اشعار او چنین است:

گر یار به صد پرده ز اغیار نهان است * در دیده عشاق به صد جلوه عیان است

عاشق به یقین دم زند از جلوه دیدار * اغیار در این دعوی عاشق به گمان است

ای دوست مکن عیب من دلشده زنهار * تا عشق نداری ز تو این قصه نهان است

یک جان دگر زین تن و جان است هویدا * مقصود من آن است که او جان جهان است

گر در قفسم جای دهی رو به گلستان * تسلیم رضای تو مرا راحت جان است

از کلک «نظام» این غزل و قول عجب نیست * عالم همه بر عشق زبان است و بیان است

دوش در معطبه عشق فسونم دادند * خبر از عالم مستی و جنونم دادند

قدم از دایره عشق برون ننهادم * حیرتی دارم از این کاین همه جونم دادند

سال‌ها پیر مغان را نظری بود ز دور * حالیا مروه اسرار درونم دادند

در خور طاقت من بیش ز یک جرعه نبود * باده از حوصله خویش فزونم دادند

تن افسرده به کنج قفسی بود «نظام» * شکرلله نفسی راه برونم دادند.[۱۳]

آثار میرزا محمد

نظام العلما از لحظه لحظه عمر خود بهره جسته و در راه تألیف و نشر علوم آل محمد صلی الله علیه و آله از هیچ کوششی دریغ ننموده است. وی در اثر هوش سرشار و جدیت فراوان، دست به خلق آثار زیبایی زد که هر کدام بیانگر نبوغ ذهنی و بُعد علمی‌‌ و فکری اوست. آثار قلمی‌‌ او مملو از اخبار نبوی صلی الله علیه و آله و احادیث امامان معصوم علیهم‌السلام و طرایف، ظرایف و حکمت است. نظام العلماء، در دیباچه کتاب خود در مورد مجموعه تألیفات خویش می‌‌سراید:

آشفته سخن ز زلف جانان خوشتر * چون کار جهان بی‌سر و سامان بهتر

مجموعه عاشقان بود دفتر من * مجموعه عاشقان پریشان بهتر

برخی از آثار قلمی‌ ‌و فکری ایشان بدین قرار است:

۱- الادب الفارسی:

در علم صرف و نحو.[۱۴]

۲- انیس الادباء و سمیرالسعداء:

این کتاب، کشکول فارسی - عربی و شامل فواید بسیار و نکات پندآموز است. کتاب یاد شده در سال ۱۳۱۵ ق. در ایران چاپ سنگی شده است.[۱۵] نسخه خطی انیس الادبا با شماره ۳۵۵۷، در کتابخانه ملی تبریز نگهداری می‌‌شود.

۳- آداب الملوک:

این اثر، شرح عهدنامه امیرالمومنین علیه‌السلام به مالک اشتر است. کتاب فوق به زبان فارسی است و در سال ۱۳۲۰ ق. در تبریز به زیور چاپ آراسته گردیده است.[۱۶]

۴- تحفة الامثال:

اثر مذکور در سال ۱۳۱۱ ق، در شهر استانبول چاپ شده و شامل سه قسمت است: آیات؛ کلمات منشوره؛ امثال منظومه.[۱۷]

۵- التحقیقات العلویة:

این کتاب دارای مطالب سودمند بوده و در سال ۱۳۱۹ ق. چاپ شده است.[۱۸]

۶- تشریح التقویم.[۱۹]

۷- حقیقة الامر:

این کتاب در مورد جبر و تفویض و امر بین الامرین نگاشته شده است. مؤلف، تألیف کتاب خود را در سال ۱۲۸۱ ق. به اتمام رسانده است. این کتاب برای بار اول، با مباشرت ملک الکتاب در سال ۱۳۱۳ ق، در بمبئی به چاپ رسید و برای بار دوم، توسط یکی از بستگان مولف؛ میرزا صادق بن میرزا یوسف طباطبایی منتشر گردید.[۲۰]

۸- جواهر الاخبار:

شرحی درباره «اربعین حدیث» بوده که چاپ شده است.[۲۱]

۹- مجالس النظامیه:

این کتاب شامل دو باب، یک مقدمه و یک خاتمه است. باب اول در حکم عالم تکوین و باب دوم در اسرار عالم تشریع است. کتاب مزبور در سال ۱۳۱۹ ق. در تبریز چاپ سنگی گردیده است.[۲۲]

۱۰- مصابیح:

اثری است در اثبات صانع و معاد جسمانی.[۲۳]

۱۱- مقالات نظامیة:

نویسنده، این اثر را به زبان فارسی و در چهل مقاله و یک خاتمه به نگارش درآورده و آن را در رمضان ۱۳۱۹ ق. به اتمام رسانده است. این کتاب به اهتمام محمد بن موسی تبریزی، در سال ۱۳۱۵ ق، در تبریز چاپ شده است.[۲۴]

۱۲- وسیلة الزائرین:

این کتاب در سال ۱۳۱۵ ق. منتشر گردیده است.[۲۵]

۱۳- مجمع الفضائل:

مؤلف، کتاب خود را در یک مقدمه و چهارده حدیث در فضائل حضرت امیرالمومنین علی علیه‌السلام و یک خاتمه در اخبار غیبت و رجعت تنظیم نموده است. این اثر به زبان فارسی است و در سال‌های ۱۳۳۹ ق و ۱۳۲۵ ق در تبریز چاپ شده است.[۲۶]

۱۴- مجالس الحسینیة:

این کتاب در خصوص اسرارالشهادة تألیف گردیده و در سال ۱۳۲۲ ق در ۲۳۷ صفحه، در تبریز به چاپ رسیده است.[۲۷]

۱۵- رموز الشهادة و کنوز الشهادة:

جلد اول این کتاب به خط مؤلف، در مدرسه آیت الله سید کاظم یزدی، در شهر مقدس نجف موجود است.[۲۸]

۱۶- کنوز السعادة فی رموز الشهاة:

این کتاب در سال ۱۳۲۲ ق، به خط موسی بن محمد فتوح الملک، در ۳۰۸ صفحه؛ در تبریز چاپ سنگی گردیده است.[۲۹]

۱۷- سفرنامه رضوی:

در این اثر، مؤلف سوانح و خاطرات سفر خویش به مشهد مقدس را با قلمی ‌‌شیوا و روان به رشته تحریر درآورده و در سال ۱۳۱۵ ق، در تبریز منتشر نموده است.[۳۰]

۱۸- سفرنامه غروی:

وی در این سفرنامه جریان سفر خود به نجف اشرف را به قلم درآورده و با خط علی بن احمد، در ۹۱ صفحه در تبریز در سال ۱۳۳۱ ق به چاپ رسانده است.[۳۱]

۱۹- سرالشهادة.[۳۲]

۲۰- فتوحات نظامیه در غیبت امام زمان علیه‌السلام:

این کتاب بسیار مفید و سودمند بوده و مزین به تقریظ عالمان بزرگ شیعه چون: میرزا محمدحسین شهرستانی، سید علی یزدی و شیخ اسماعیل بن حاج میرزا خلیل است. اثر مذکور در سال ۱۳۱۱ ق. در تبریز چاپ شده است.[۳۳]

۲۱- رسالة فی القضاء والقدر:

این رساله در سال ۱۲۸۱ ق. تألیف یافته است.[۳۴]

۲۲- کافیة العروض فی علم العروض.[۳۵]

۲۳- لب الحسنات.[۳۶]

۲۴- لؤلؤة البحار فی منقبة الائمة الاطهار علیهم‌السلام:

این اثر پرفایده در زمینه چگونگی فلسفه و شهادت حضرت ثامن الائمه علیهم‌السلام نوشته شده است. مؤلف در جمادی الاول ۱۳۰۰ ق. تألیف آن را به اتمام رسانده است. نسخه‌ای از این رساله با شماره ۳۷۱۶ در دانشگاه تهران نگهداری می‌‌شود. اثر یاد شده ۸۰ صفحه و در تبریز چاپ شده است.[۳۷]

۲۵- مصابیح الانوار و مفاتیح الاسرار:

مؤلف، این کتاب را در زمینه‌های اخلاق، عقاید و عجایب خلقت، تألیف نموده و در سال ۱۳۰۲ ق. نگارش آن را به پایان رسانده است. اثر مزبور در سال ۱۳۰۴ ق. در تبریز به چاپ رسیده است.[۳۸]

۲۶- مقامات النظامیه.[۳۹]

۲۷- مفاتیح الکنوز:

در این کتاب به مراثی و اسرار شهادت اهل بیت علیهم‌السلام پرداخته شده و مطالب آن در پنج باب و یک خاتمه گرد آمده است. اثر فوق در سال ۱۲۹۸ ق. در تبریز منتشر گردیده است.[۴۰]

۲۸- حقوق دُوَل و ملل:

اثر مزبور در سال ۱۳۱۲ ق. در ۱۹۸ صفحه در تبریز چاپ شده است.[۴۱]

۲۹- ترجمة الادب فی قواعد لغة العرب:

این ترجمه در سال ۱۳۰۳ ق. در ۱۸۳ صفحه در تبریز نشر یافته است.[۴۲]

۳۰- دستور الحکمة:.[۴۳]

۳۱- تحفه خاقانیه.[۴۴]

۳۲- حقوق نظامیه:

این اثر، شرح «رسالة الحقوق» امام سجاد علیه‌السلام است و در سال ۱۳۲۱ ق. در ۲۱۳ صفحه در تبریز چاپ شده است.[۴۵]

۳۳- دیوان شعر:

این دیوان دربردارنده اشعار نظام العلماء در مدایح و مراثی امامان معصوم علیهم‌السلام است.[۴۶]

۳۳- دیوان رضوی:

ایشان دیوان مذکور را در سال ۱۳۰۱ ق در مشهد، مدون نموده و در آن به ۵۱ سالگی خود اشاره کرده است:

ز پنجاه و یک سال عمرم گذشت * ز پیری به جانم غباری نشست.[۴۷]

همچنین از یادگارهای جاوید و پابرجای نظام العلماء، بنای جذاب و باشکوه مسجد سید المحققین است.[۴۸] او چهار سال قبل از رحلتش، در سال ۱۳۲۲ ق در بازار صادقیه تبریز، مسجد زیبایی با مساحت ۱۵×۲۵ متر ساخت. این مسجد دارای هشت ستون سنگی و پانزده گنبد آجری است. مسجد سید المحققین در طی سال‌های اخیر رو به ویرانی بود؛ اما در سال ۱۳۷۶ ش. با همت مسئولان و مردم متدین، به طرز زیبایی بازسازی گردید. هم اکنون مسجد یاد شده از مساجد بسیار فعال بازار تبریز است و نماز ظهر و عصر، با حضور گسترده مردم و با امامت آیت الله سید ابوالقاسم مولانا برگزار می‌‌شود.

وفات

نظام العلماء، پس از سال‌ها تعلیم و تعلم در سال ۱۳۲۶ ق. در روستای «باسمنج»، دارفانی را وداع گفت. پیکر پاک این دانشور فرهیخته به شهر مقدس قم انتقال یافت و در صحن بزرگ حضرت معصومه سلام الله علیها به خاک سپرده شد.

پانویس

  1. ↑ مقدمه مجالس نظامیه.
  2. ↑ متأسفانه از اسامی ‌‌استادان این عالم بزرگوار اطلاعی بدست نیامد.
  3. ↑ تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، ص ۳۳۳.
  4. ↑ دانشمندان آذربایجان، ص ۳۸۰ و ۳۸۱.
  5. ↑ ریحانةالادب، ج ۶، ص ۲۰۸.
  6. ↑ نقباء البشر، ج ۲، ص ۷۸۷.
  7. ↑ علمای معاصرین، ص ۹۲.
  8. ↑ لغت نامه دهخدا (ذیل نظام العلما)، ج ۱۳، ص ۱۹۹۵۵.
  9. ↑ سخنوران آذربایجان، ج ۲، ص ۶۹۷.
  10. ↑ مفاخر آذربایجان، ج ۱، ص ۲۱۷.
  11. ↑ نامداران تاریخ، ج ۲، ص ۲۳۱.
  12. ↑ اثرآفرینان، ج ۶، ص ۵۱.
  13. ↑ سخنوران آذربایجان، ج ۲، ص ۷۰۰.
  14. ↑ مفاخر آذربایجان، ج ۱، ص ۲۱۷.
  15. ↑ الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۲، ص ۴۵۱.
  16. ↑ همان، ج ۴، ص ۱۸۷.
  17. ↑ همان، ج ۳، ص ۴۲۱؛ ج ۱۳، ص ۳۷۴؛ ج ۱۴، ص ۱۲۶.
  18. ↑ همان، ج ۳، ص ۴۸۶.
  19. ↑ همان، ج ۴، ص ۱۸۷؛ معجم المؤلفین، ج ۴، ص ۱۶۹.
  20. ↑ همان، ص ۴۷ و ۴۸؛ ج ۱۱، ص ۱۱۶.
  21. ↑ همان، ج ۵، ص ۲۵۹.
  22. ↑ همان، ج ۱۹، ص ۳۷۳.
  23. ↑ همان، ج ۲۱، ص ۸۰.
  24. ↑ همان، ص ۳۲۹.
  25. ↑ همان، ج ۲۵، ص ۷۸.
  26. ↑ همان، ج ۳، ص ۳۹.
  27. ↑ همان، ج ۲۵، ص ۷۸.
  28. ↑ همان، ج ۱۱، ص ۲۵۲.
  29. ↑ همان، ج ۱۸، ص ۱۷۲.
  30. ↑ همان، ج ۱۲، ص ۱۸۷.
  31. ↑ همان، ص ۱۸۸.
  32. ↑ همان، ص ۱۶۷.
  33. ↑ همان، ج ۱۶، ص ۱۱۸، مؤلفین کتب چاپی، ج ۳، ص ۲۲۵.
  34. ↑ همان، ج ۱۷، ص ۲۴۹.
  35. ↑ همان، ج ۱۸، ص ۲۸۶.
  36. ↑ همان، ج ۱۸، ص ۲۸۶.
  37. ↑ همان، ج ۱۹، ص ۳۵۹.
  38. ↑ همان، ج ۲۲، ص ۱۴.
  39. ↑ همان، ج ۲۱، ص ۸۵ و ۳۰۷.
  40. ↑ مؤلفین کتب چاپی، ج ۳، ص ۲۲۵.
  41. ↑ همان.
  42. ↑ علمای معاصرین، ص ۹۲.
  43. ↑ سنخوران آذربایجان، ج ۲، ص ۶۹۸.
  44. ↑ همان.
  45. ↑ الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۹، ص ۱۲۰۲-۱۲۰۳.
  46. ↑ دانشمندان آذربایجان، ص ۳۰۸.
  47. ↑ نخستین امام جماعت مسجد، فرزند نظام‌العلما، مرحوم سید المحققین بود این مسجد به دلیل اقامه نماز توسط سید المحققین، به نام وی اشتهار یافت؛ ولی بعدها به علت تعطیلی نماز جماعت وی، آیت الله سید علی مولانا در مسجد مذکور اقامه جماعت نمود که هم اکنون به مسجد آیت الله مولانا معروف است.
  48. ↑ آثار باستانی آذربایجان، ج ۲، ص ۳۵۰.

مشخصات منابع

(۱). آثار باستانی آذربایجان، عبدالعلی کارنگ، چاپ دوم، انتشارات راستی نو، ۱۳۷۴.

(۲). اثرآفرینان، زیر نظر عبدالحسین نوایی، چاپ اول، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۰.

(۳). تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، نادر میرزا، تبریز، نشر ستوده.

(۴). دانشمندان آذربایجان، محمدعلی تربیت، تبریز، فخرآذر.

(۵). الذریعه الی تصانیف الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، دارالکتب الاسلامیه.

(۶). ریحانةالادب، محمدعلی مدرس تبریزی، چاپ خیام تبریز.

(۷). سخنوران آذربایجان، عزیز دولت‌آبادی، انتشارات اسوه.

(۸). علمای معاصرین، ملا علی واعظ خیابانی، کتابفروشی اسلامیه، تبریز.

(۹). لغت نامه دهخدا، علی‌اکبر دهخدا، دانشگاه تهران.

(۱۰). مفاخر آذربایجان، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، آذربایجان، تبریز، ۱۳۷۵ ش.

(۱۱). معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، داراحیاء التراث اسلامی.

(۱۲). نامداران تاریخ، عمران علیزاده، چاپ اول، تبریز.

(۱۳). نسب نامه شاخه‌ای از طباطبایی تبریز، سید جمال ترابی، طباطبایی، سازمان اسناد ملی، تبریز، ۱۳۷۶ ش.

منبع

محمد الوانساز خویی، ستارگان حرم، جلد ۱۸، صفحه ۱۶۳-۱۷۳.

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=میرزا_محمدرفیع_طباطبایی&oldid=110548»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا