ابن عقده

«احمد بن محمد بن سعید کوفى» معروف به «ابن عقده» (۳۳۳-۲۴۹ ق)، از راویان و محدثان نامدار زیدى مذهب در قرن چهارم هجری است که در وثاقت نقل و کثرت حفظ حدیث شهرت دارد. ابن عقده در انتقال و حفظ گنجینه عظیم روایات، بویژه احادیث شیعه، نقشی مهمی داشته و پیوسته مورد تأیید و تکریم عالمان رجال شیعه بوده است.

نام کامل	احمد بن محمد بن سعید کوفى
زادروز	۲۴۹ قمری
زادگاه	کوفه
وفات	۳۳۳ قمری
مدفن	کوفه
اساتید	محمد بن علاء بن کریب، محمد بن عبیدالله منادی، علی بن داود قنطری، احمد بن ابی خیثمه، عبدالله بن روح مدائنی، اسماعیل بن اسحاق قاضی،...
شاگردان	ابوبکر بن جعابی، عبدالله بن عدی جرجانی، ابوالقاسم طبرانی، ابوالحسن دارقطنی، ابوحفص بن شاهین،...
آثار	رجال ابن عقده، الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم، تفسیر القرآن، فضائل علی علیه‌السلام، الولایة و من روی غدیر خم، صلح الحسن علیه‌السلام و معاویة، الشیعة من اصحاب الحدیث، فضل الکوفة، الشوری،...

ولادت و خاندان

ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید همدانى کوفی ابن عقده در سال ۲۴۹ قمری در کوفه متولد شد و در سال ۳۳۲ یا ۳۳۳ قمری همانجا درگذشت. «عُقده‌» لقب‌ محمد بن سعید پدر وی‌ مى‌باشد که‌ از وراقان‌ و معلمان‌ کوفه‌ بود و در علم صرف و نحو تبحر داشت. خاندان‌ او از طریق‌ ولاء عتق‌ با بنى‌ هاشم‌ (ظاهراً شاخه عباسى‌ آن‌) و نیز با قبیله همْدان‌ (شاخه سبیع‌) خویشاوند بوده‌اند.

مذهب و عقیده

شیخ طوسی او را زیدی جارودی دانسته و معتقد است بر همین مذهب، درگذشته است. نجاشی نیز در رجال خود، وی را زیدی جارودی معرفی کرده است. خطیب بغدادی از مذهب ابن عقده سخنی نگفته و صرفا درباره پدرش (عقده) زیدی بودن وی را مطرح کرده است.

علامه شوشتری درباره مذهب ابن عقده چندین احتمال داده است؛ او سکوت خطیب درباره مذهب ابن عقده را چنین تفسیر کرده است: «از سکوت خطیب بغدادی درباره مذهب ابن عقده، برمی آید که وی عامّی مذهب بوده است و مؤیّد این حرف، آن که خطیب به نقل از ابن عقده سه روایت آورده که در آنها از امام علی(ع) و خلفای پیش از او تمجید و تجلیل شده است». احتمال دومی که درباره مذهب ابن عقده می رود، زیدی بودن اوست؛ علامه شوشتری دراین باره می نویسد: «در عین حال، زیدی بودن ابن عقده نیز محتمل و ممکن است؛ منتها زیدی مذهبی که از اهل سنّت روایت می کرده، همچنانکه از امامیه روایت می کرده است». احتمال سوم، امامی مذهب بودن ابن عقده است که علاّمه شوشتری پس از ذکر دو روایت ابن عقده از امام صادق(ع)، مطرح کرده است.

علامه شوشتری در جارودی بودن ابن عقده نیز تردید می کند، زیرا ابن عقده در میان آثار خود، «کتاب الولایة و من روی غدیرخم» را دارد که در آن اسامی راویان حدیث غدیر از میان صحابه، ذکر شده است. درواقع، مؤلف قاموس الرجال می خواهد نتیجه بگیرد که نوشتن کتابی در موضوع ولایت و بیان راویان ماجرای غدیر خم، با مبانی فکری جارودیان، منافات دارد و چنین کسی نمی تواند جارودی مذهب باشد.

جایگاه حدیثی

ابن‌ عقده‌ در حفظ حدیث‌ زبانزد بود و به‌ روایتى‌ حافظ ۱۰۰ هزار حدیث‌ بوده‌ و بر سند و متن‌ تنها ۳۰۰ هزار حدیث‌، از احادیث‌ اهل‌ بیت‌ علیهم السلام وقوف‌ داشته‌ است‌.

ابن عقده در دانش حدیث سندا و متنا دارای مقامی بس والا و ارجمند است. آغاز جستجوی او در کار حدیث را به حدود سال ۲۶۰ قمری دانسته اند که با توجّه به زمان ولادتش (۲۴۹ ق) باید گفت از پایان دوران کودکی و با آغاز نوجوانی به این کار اشتغال ورزیده است. او از بسیاری کسان در بغداد، کوفه و…، آن قدر حدیث نگاشته که به شمار و وصف درنیاید.

خطیب بغدادی در این باره می نویسد: «ابن عقده، حافظ و عالم ... او تراجم، ابواب و مشیخه را گردآوری کرد؛ بسیار روایت نمود و حدیثش انتشار یافت. حافظان و بزرگان حدیث، روایتگران روایات اویند».

ابن نجّار گفته است: «ابن عقده در زمان ما، حافظترین شخص در حدیث است». و از ابوعلی حافظ نقل شده است: «در حدیث کوفیان، کسی را از ابن عقده حافظتر ندیده ام».

دارقطنی می گوید: «کوفیان اتفاق نظر دارند که از زمان عبدالله بن مسعود تا دوران ابوالعباس ابن عقده، حافظتر از او دیده نشده است».

روایات متعدّد و متفاوت موجود در خصوص کمیّت احادیث منسوب به ابن عقده را می توان ناظر به ادوار زندگی پرثمر او و بیانگر این امر دانست که ابن عقده در زندگی هشتاد و چندساله خود (۳۳۳-۲۴۹ه.)، در راه پر بارکردن گنجینه روایی خود، بسیار پویا و زحمتکش بوده است.

ذهبی درباره گستردگی پهنه حدیث پژوهی او چنین می نویسد: «دایره کار ابن عقده در حدیث نسبت به متقدّمان و متأخران از او که در کوفه در کار حدیث جدّ و جهدی داشته اند، فراختر است».

ابن عقده در اسانید احادیث نیز دستی تمام و احاطه ای کم نظیر داشته است. خطیب بغدادی به ذکر سه ماجرا درباره ابن عقده پرداخته که در هر سه، اطلاعات کامل و فراگیر ابن عقده نسبت به سند و طرق احادیث، به خوبی نمایانده شده است.

استادان و مشایخ

ابن عقده در مسیر دشوار جستجوی حدیث، از استادان و مشایخ حدیث فراوانی بهره برده و در هر دیدار، کوشیده است گنجینه روایی خود را هرچه غنی تر و پربارتر سازد. البته باید دانست که او در پایان عمر، مجدّدا به بغداد بازگشت و در این شهر، به نقل و روایت احادیث، همّت ورزید. در میان مشایخ روایت او می توان از این کسان یاد کرد:

محمد بن علاء بن کریب همدانی کوفی (از حافظان نامدار کوفه)، محمدبن عبیدالله منادی، علی بن داود قنطری، حسن بن مکرم، یحیی بن أبی طالب، احمدبن ابی خیثمه، عبدالله بن روح مدائنی و اسماعیل بن اسحاق قاضی (که به گفته ابن جعابی، بار اوّل که ابن عقده به بغداد سفرکرده، از او حدیث شنیده است).

شاگردان و راویان

تعداد پرشماری از روایتگران و پژوهندگان حدیث، از ابن عقده روایت کرده اند؛ بزرگان و حافظانی نظیر:

ابوبکر بن جعابی، عبدالله بن عدی جرجانی، ابوالقاسم طبرانی، محمد بن مظفر، ابوالحسن دارقطنی، ابوحفص بن شاهین، عبدالله بن موسی هاشمی، عمر بن ابراهیم کتانی، ابوعبیداللّه مرزبانی، محمد بن‌ یعقوب‌ کلینى‌، اابوالفرج‌ اصفهانى‌، ابوغالب‌ زراری‌، ابن‌ ابى‌ زینب‌ نعمانى‌ و هارون‌ بن‌ موسى‌ تَلْعُکبری‌ و شماری دیگر که با نامبردگان در یک طبقه قرار داشته اند و راویانی که در طبقات بعدی بوده اند.

ابوعلی حافظ نیشابوری و ابواحمد کرابیسی که هردو از حافظان بزرگند، از دیگر روایتگران روایات ابن عقده اند. مشایخ اجازه شیخ طوسی، پنج تن اند که یکی از آنان «احمد بن محمد بن موسی» معروف به «ابن الصّلت»، از راویان حدیث ابن عقده است و شیخ، کتب ابن عقده را توسط او روایت کرده است.

آثار و تألیفات

ابن عقده نویسنده ای پرکار بوده و آثار فراوانی از خود به یادگار گذاشته است. برخی تألیفات او عبارتند از:

1. رجال ابن عقده: که یکی از مهمترین آثار او و درباره صحابیان امام صادق علیه السلام است.
2. الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم
3. تفسیر القرآن: نجاشی این کتاب را خود دیده و به نیکویی ستوده است.
4. ذکر النبی صلی الله علیه و آله والصخرة والراهب وطرق ذلک
5. الشیعة من اصحاب الحدیث
6. صلح الحسن علیه السلام و معاویة
7. طرق حدیث النّبی صلی الله علیه و آله: «أنت منّی بمنزلة هارون من موسی» عن سعد بن أبی وقّاص
8. طرق حدیث الرّایة
9. فضائل علی علیه السلام
10. فضل الکوفة
11. الشوری
12. الطائر
13. مسند عبدالله بن بکیر بن أعین
14. من روی عن أبی جعفر محمد بن علی الباقر علیه السلام و أخباره
15. من روی عن الحسن والحسین علیه السلام
16. من روی عن زید بن علی و مسنده
17. من روی عن علیّ بن الحسین علیه السلام زین العابدین و اخباره
18. من روی عن علی علیه السلام أنّه قسیم الجنة والنار
19. من روی عن فاطمةالزهراء سلام الله علیها من اولادها
20. من روی عن امیرالمؤمنین علیه السلام
21. الولایة و من روی غدیر خم: در این کتاب، حدیث غدیر را از یکصد و پنج طریق ذکر کرده است.
22. یحیی بن زید بن علی و أخباره
23. السنن.

در نظر عالمان

در میان عالمان و رجالیان عامّه، دو دیدگاه مثبت و منفی درباره ابن عقده وجود دارد. یکی از علّتهای وجود دیدگاه منفی را باید تفاوت مذهب و تعصّبات فکری دانست. شمس الدین ذهبی درباره او می نویسد: «ابن عقده، حافظ و علاّمه و یکی از استوانه های حدیث، نادره دوران و صاحب مصنّفاتی که خالی از ضعف هم نیست می باشد».

ابوعبدالله نیشابوری گوید: به ابوعلی حافظ گفتم: «برخی از مردمان درباره ابن عقده، حرفهایی می زنند». پرسید: «در چه موردی؟» گفتم: «این که او در ذکر سخنان ضعیف و نامتناسب از اشخاص مجهول، بی نظیر است». ابوعلی حافظ اظهار داشت: «خودت را بیهوده با آن حرفها مشغول نکن ابن عقده، امامی حافظ است؛ موقعیت او، منزلت و مکانت شخصی است که از تابعان و اتباعشان سؤال و روایت می کند (نه از اشخاص متفرقه و مجهول)».

اما ابن عقده، در مجموع، مورد تأیید و تکریم دانشمندان رجال و حدیث شیعه است. او «مورد احترام علمای شیعه بود و اینان، ارزش آثار وی را به اندازه تألیفات دیگر دانشمندان شیعه می دانند».

نعمانی در اوائل کتاب «الغیبة»، در اشاره به ابن عقده می نویسد: «این مرد از کسانی است که در وثاقت و آگاهی او به حدیث و رجال که از وی نقل شده و به ما رسیده است نتوان خدشه ای وارد کرد».

شیخ طوسی درباره ابن عقده می نویسد: «جلیل القدر، عظیم المنزلة، … روی جمیع کتب اصحابنا وصنّف لهم وذکر اصولهم، وکان حفظة». … تمام کتابهای اصحاب ما را روایت کرده و برای آنان در قالب مصنّفاتی تألیف نموده و اصولشان اصلهای حدیثی آنان را ذکر کرده است؛ او از حافظان بود.

وی همچنین در کتاب «الفهرست» خود می نویسد: شأن ابن عقده در وثاقت، بزرگی قدر و عظمت حفظ، مشهورتر از آن است که محتاج ذکر باشد.

نجاشی رجالی نامدار شیعه درباره او می نویسد: «هذا رجل جلیل فی اصحاب الحدیث، مشهور بالحفظ، والحکایات تختلف عنه فی الحفظ وعظمه، … وذکره اصحابنا لاختلاطه بهم ومداخلته إیّاهم وعظم مجلّه وثقته وامانته». این مرد در میان اهل حدیث، بزرگ قدر و مشهور به حفظ است و درباره عظمت و حفظ او حکایات، مختلفند. اصحاب ما به سبب آمیزش و مشارکت وی با آنان و نیز منزلت عظیم و وثاقت و امانتش، از او نام برده اند.

منابع

• "ابن عقده و مقام او در حدیث"، عبدالمهدی جلالی، علوم حدیث، ۱۳۷۵ (۱۰ آبان ۱۳۹۱).
• "ابن عقده"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۴، احمد پاكتچى‌ (۱۰ آبان ۱۳۹۱).