تعبیر خواب

در قرآن کریم در آیات متعددی به موضوع خواب و رؤیا و «تعبیر خواب» یا تأویل آن اشاره شده است. از نظر قرآن، تأویل خواب یک علم است و خداوند به هر کس بخواهد این علم را می دهد.

قدمت علم تعبیر خواب

برابر آنچه تاریخ مستند می گوید گویا خوابگزاری سابقه ای حدود ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح علیه السلام داشته است. این چیزی است که از لوحه های گلی برجای مانده از گذشته برمی آید. خواب ها و تعبیر آن در اسطوره های ایرانی مهم تلقی می شد و از این رو شاهان همواره در دربار خوابگزارانی داشتند و بعد از خواب های خوب یا بدی که می دیدند برای تعبیر آن از خوابگزاران استفاده می کردند.

اقسام خواب‌ها

طبرسی در مجمع البیان می گوید: خواب بر چهار قسم است: یکى خوابى که از جانب خداست و تعبیر دارد. دوم، خوابى که زاییده وسوسه‌‌هاى شیطان است. سوم خوابى که اثر غلبه اخلاط بدن (خون، بلغم، صفرا و سودا) بوجود مى‌‌آید. چهارم، خواب‌هایى که زاییده پاره‌اى از افکار است. سه قسم اخیر، از خوابهاى پریشان و قسم اول، الهام است. رؤیاى پیامبر، همین قسم و بشارتى بود که بمؤمنین در باره پیروزى داده شد.

خواب و تعبیر خواب در قرآن

در قرآن کریم چند بار به موضوع خواب و رویا اشاره شده است. در آیه ۴۲ سوره زمر آمده است: خدا به هنگام مرگ، ارواح را قبض می کند و علاقه روح از بدن را قطع می کند، اما آنهایی که نمرده اند، روحشان را به هنگام خواب می گیرد. پس ارواحی را که قضای خدا بر مرگشان است، نگه می دارد و دیگر به بدن ها برنمی گرداند، اما ارواحی که چنین قضایی بر آنها رانده نشده، به سوی بدن هایشان روانه می شوند تا مدت معینی زنده بمانند. مردم متفکر از همین خوابیدن و مردن متوجه می شوند که مدبر امور آنها خداست.

در آیه ۶۰ سوره انعام نیز مفهوم مشابهی آمده است: او کسی است که روح شما را در شب قبض می کند... . این نظام خواب و بیداری آن قدر تکرار می شود تا پایان زندگی شما فرا رسد. آن وقت همه به سوی خدا بازگشت می کنید.

در قرآن پس از داستان خواب ۳۰۹ ساله اصحاب کهف آمده است: همان طور که قادر بودیم آنها را به این خواب طولانی ببریم، آنها را بیدار کردیم، طوری که وقتی بیدار شدند، فکر می کردند یک روز یا کمتر خوابیده اند.

در آیه ۲۷ سوره فتح رویای صادقه پیامبر اسلام(ص) ذکر شده است: پیامبر خواب دید به اتفاق یارانش برای انجام مناسک عمره وارد مکه می شوند و با تعریف این رویا همه مومنان خوشحال شدند، اما چون این خواب سال بعد از صلح حدیبیه اتفاق نیفتاد، عده ای گرفتار شک شدند. در این آیه ذکر شده است آنچه خدا در عالم خواب به پیغمبرش نشان داد، صدق و حق بود.

از دیگر رویاهای صادقه که در قرآن ذکر شده، می توان به رویای حضرت یوسف اشاره کرد که در آن ۱۱ ستاره، ماه و خورشید برایش سجده می کردند و پدر وی حضرت یعقوب آن را به درستی تفسیر کرد. در ادامه این داستان، زمانی که یوسف به زندان می افتد، خواب دو همبندی خود را به درستی تفسیر می کند و در نهایت خواب معروف پادشاه مصر که هفت گاو چاق، توسط هفت گاو لاغر خورده می شوند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشک اتفاق می افتد و یوسف با تأویل صحیح این رویا به عزیز مصر تبدیل می شود.

بنابراین از نظر قرآن، تأویل خواب یک علم است و خداوند به هر کس بخواهد این علم را می دهد و گاهی از محتوای آشکار رویا زیاد نمی توان به پیشگویی هایش پی برد. در قرآن گاهی وحی ها و دستورات هنگام خواب به پیامبران الهام می شود. مثل خواب معروف حضرت ابراهیم که به وی دستور داده شد پسر ۱۳ ساله خود را قربانی کند. همچنین گاهی خداوند از طریق رویا به راهنمایی بندگانش می پردازد. مثلا در مورد مادر حضرت موسی که در خواب می بیند نوزاد خود را در صندوق بگذارد و به آب بیندازد.

تعبیر خواب از منظر علامه شعرانی

علامه شعرانی در کتاب نثر طوبی در مورد خواب می گوید:

در سرّ خواب و تأویل آن دانستن چند مطلب ضرور است؛ اول اینکه خداوند به انسان قوه داده است غیر باصره چشم، که در خواب نیز چیزها می بیند و این قوه را حس مشترک گویند. شرط عمل این قوه بیکار ماندن حس ظاهر است به خواب یا بیهوشی و امثال آن مگر بعضی نفوس قوی که گاه بی انصراف از جهان ظاهر نیز به حس مشترک ادراک می کنند.

دویم، گاه آنچه انسان در خواب دیده است درست منطبق با واقعه خواهد شد که پس از خواب در بیداری می بیند و بشر از زمان بسیار قدیم این مطلب را تجربه کرده است و بدان معتقد بوده. حضرت یوسف در خواب دید ماه و خورشید و دوازده ستاره او را سجده کردند و فرعون در خواب دید هفت گاو لاغر هفت گاو فربه را دریدند و خوردند و چنانکه می دانیم تعبیر آن واقع شد. گاه باشد نیز که انسان خواب ها می بیند که واقعه مطابق آن اتفاق نمی افتد.

سیم، انسان هیچ نیروئی ندارد که بوسیله آن از آینده آگاه گردد و این خوابهای صادق که می بیند از ناحیه خود انسان نیست پس موجوداتی غیر انسان در غیب و باطن این جهانند از آینده آگاه، و انسان با آنها راهی دارد در باطن خود که خود از آن آگاه نیست و کیفیت این اتصال بر انسان مجهول است گاه آن موجود غیبی با یکی ارتباط حاصل می کند نه با دیگران، وقت دیگر با دیگری مربوط می شود نه با این.

چهارم، حقائق اشیاء در هر عالم صورتی دارد مناسب خود، مثلا سال قحطی و سال فراخی در این عالم به صورتی است و در عالم خواب برای فرعون به صورت گاو لاغر و گاو فربه یا خوشه شاداب و خوشه پژمرده در آمد. و پدر و مادر و برادر در این جهان صورتی دارند و در عالم رؤیا به صورت ستاره و ماه و خورشید واهل تعبیر تجربه ها دارند.

پنجم، همچنانکه خواب صادق از عالم غیب القا می شود به صورتی مناسب و محتاج تعبیر است گاه اندیشه ها و افکار خود انسان که در خزانه حافظه او است در نظرش مجسم می شود و چیزی که بیشتر در اندیشه دارد در خواب می بیند مانند احتلام جوانی، و تشنه که پیوسته در خواب آب سرد می بیند.

باری، خواب پدید آمدن صورتی است در حس مشترک، و علت پیدایش آن گاه اندیشه خود انسان است و گاه الهام عالم غیب، و تعبیر یا تأویل خواب آن است که معبر تشخیص دهد منشاء آن چیست، اگر از اندیشه خود بیننده برخاسته علت آن را به قرائن دریابد و اگر از عالم غیب است معنی را از صورت بیرون آورد چنانکه حضرت یوسف معنی فراخی و قحطی را از صورت گاو لاغر و فربه بیرون آورد.

باری خواب دریست که خداوند تعالی از عالم غیب بر مردمان عالم جسمانی گشوده و خواب صادق دلیل حسی بر وجود موجودات عاقلی است که از آینده جهان آگاهند و البته این موجودات عاقل هر چه باشند به هر نام نامیده شوند، ملائکه یا عقول یا انوار قاهره، اشرف از اجسام و موجودات مادی می‌باشند و انسان هم با آنها ارتباط و مناسبتی دارد.

خواب و تعبیر آن در تفسیر المیزان

علامه طباطبائی در تفسیر المیزان پس از تفسیر آیات ۹۳ تا ۱۰۲ سوره یوسف در ذیل عنوان "گفتارى در چند فصل پیرامون رؤیا" می آورد:

پس، از آنچه که بیان شد این معنا روشن گردید که بطور کلى هیچ یک از رؤیاها خالى از حقیقت نیست، به این معنا که این ادراکات گوناگونى که در خواب بر نفس آدمى عارض مى‌شود و ما آنها را رؤیا مى‌نامیم ریشه‌ها و اسبابى دارند که باعث پیدایش آنها در نفس و ظهورشان در خیال مى‌شود، و وجود این ادراکات حکایت از تجسم آن اصول و اسبابى مى‌کند که اصول و اسباب آنها است، بنا بر این (صحیح است بگوئیم) براى هر رؤیایى تعبیرى هست، لیکن تعبیر بعضى از آنها عوامل طبیعى و بدنى در حال خواب است، و تاویل بعضى دیگر عوامل اخلاقى است، و بعضى دیگر سببهاى متفرقه اتفاقى است، مانند کسى که در حال فکر در امرى بخواب مى‌رود و در خواب رؤیایى مناسب آن مى‌بیند.

(در آنچه گفته شد هیچ حرف و بحثى نیست و همه در باره آن متفقند) بحث و ردّ و قبولى که هست همه در باره رؤیایى است که نه اسباب خارجى طبیعى دارد و نه ریشه‌اش اسباب مزاجى و یا اتفاقى است، و نه مستند به اسباب داخلى و اخلاقى است و در عین حال با حوادث خارجى و حقائق کونى ارتباط هم دارد.

خوابهاى مورد بحث، یعنى آنهایى که با حوادث خارجى و مخصوصا حوادثى که سابقه قبلى ندارند ارتباط دارد از آنجایى که یکى از دو طرف ارتباط امرى است معدوم و نیامده از قبیل بخواب دیدن اینکه پس از مدتى چنین و چنان مى‌شود و عینا هم بشود اشکال شده است، که معنا ندارد میان امرى وجودى (رؤیا) و امرى عدمى (حادثه نیامده) ارتباط برقرار شود، و یا به عبارت دیگر معقول نیست میان رؤیا و امرى که بوسیله یکى از عوامل مذکور در قبل، از حواس ظاهر و اخلاقیات و انحراف مزاج وارد بر نفس نشده ارتباط برقرار گردد مثلا شخصى بدون هیچ سابقه‌اى در خواب ببیند که در فلان محل دفینه‌اى از طلا و نقره نهفته است و فلان خصوصیات را هم دارد و شکل و قیافه ظرف آن هم چنین و چنان است، آن گاه از خواب برخاسته به آن نقطه برود و زمین را بکند، و دفینه را با عین آن خصوصیات پیدا کند، چون همانطور که گفتیم معنا ندارد میان نفس آدمى و امرى که به تمام معنى از حواس ظاهرى و باطنى انسان غایب بوده ارتباط برقرار شود.

و بهمین جهت در جواب این اشکال گفته‌اند: این ارتباط از این راه برقرار مى‌شود که نفس شخص نائم، نخست با سبب حادثه ارتباط پیدا مى‌کند، آن سببى که فوق عالم طبیعت قرار دارد، و بعد از برقرار شدن ارتباط میان نفس و آن سبب، ارتباط دیگرى برقرار مى‌شود میان آن و خود حادثه.

توضیح اینکه عوالم سه گونه‌ اند:

یکى عالم طبیعت که عبارتست از عالم دنیا که ما در آن زندگى مى‌کنیم و موجودات در آن صورتهایى مادى هستند، که بر طبق نظام حرکت و سکون و تغیر و تبدل جریان مى‌یابد.

عالم دوم عالم مثال است که ما فوق این عالم قرار دارد، به این معنا که وجودش ما فوق وجود این عالم است (نه اینکه فوق مکانى باشد) و در آن عالم نیز صور موجودات هست اما بدون ماده، که آنچه حادثه در این عالم حادث مى‌شود از آن عالم نازل مى‌گردد و باز هم به آن عالم عود مى‌کند، و آن عالم نسبت به این عالم و حوادث آن، سمت علیت و سببیت را دارد.

عالم سوم عالم عقل است که ما فوق عالم مثال است، یعنى وجودش ما فوق آنست (نه جایش)، در آن عالم نیز حقایق این عالم و کلیاتش وجود دارد، اما بدون ماده طبیعى و بدون صورت مثالى، که آن عالم نسبت به عالم مثال نیز سمت علیت و سببیت را دارد. نفس آدمى بخاطر تجردش، هم سنخیتى با عالم مثال دارد و هم با عالم عقل، و وقتى انسان به خواب رفت و حواسش دست از کار کشید، طبعا از امور طبیعى و خارجى منقطع شده متوجه به عالم مثال و عقل که خود، هم سنخ آنها است مى‌شود، و در نتیجه پاره‌اى از حقایق آن عوالم را به مقدار استعداد و امکان مشاهده مى‌نماید.

حال اگر نفس، کامل و متمکن از درک مجردات عقلى بود، آن مجردات را درک نموده اسباب کاینات را آن طور که هست یعنى بطور کلیت و نوریت در پیش رویش حاضر مى‌سازد، و اگر آن مقدار کامل نبود که بطور کلیت و نوریت استحضار کند، به نحو حکایت خیالى و بصورتها و اشکالى جزئى و مادى که با آنها مانوس است حکایت مى‌کند، آن طور که خود ما در بیدارى، مفهوم کلى سرعت را با تصور جسمى "سریع الحرکه" حکایت مى‌کنیم، و مفهوم کلى عظمت را به کوه، و مفهوم رفعت و علو را به آسمان و اجرام آسمانى، و شخص مکار را به روباه، و حسود را به گرگ، و شجاع را به شیر، و همچنین غیر اینها را بصورتهایى که با آن مانوسیم تشبیه و حکایت و مجسم مى‌سازیم.

این صورتى است که نفس متمکن از ادراک مجردات آن طور که هست بوده باشد و بتواند به آن عوالم ارتقاء یابد، و گرنه تنها از عالم طبیعت به عالم مثال ارتقاء یافته و چه بسا در آن عالم، حوادث این عالم را به مشاهده علل و اسبابش مشاهده نماید بدون اینکه با تغییر و تبدیل تصرفى در آن بکند. و اینگونه مشاهدات نوعا براى نفوسى اتفاق مى‌افتد که سلیم و متخلق به صدق و صفا باشند، این آن خوابهایى است که در حکایت از حوادث، صریح است.

و چه بسا که نفس، آنچه را که در آن عوالم مشاهده مى‌کند با مثالهایى که بدان مانوس است ممثل مى‌سازد، مثلا ازدواج (آینده) را بصورت جامه در تن کردن حکایت مى‌کند، و افتخار را بصورت تاج، و علم را بصورت نور، و جهل را بصورت ظلمت، و بى‌نامى و گوشه‌نشینى را بصورت مرگ مجسم مى‌سازد، و بسیار هم اتفاق مى‌افتد که در آن عالم هر چه را مشاهده مى‌کنیم، نفس ما منتقل به ضد آن مى‌شود، هم چنان که در بیدارى هم با شنیدن اسم ثروت به فقر، و با تصور آتش به یخ، و از تصور حیات به تصور مرگ منتقل مى‌شویم، و امثال اینها.

از جمله مثالهاى این نوع خوابها، این خوابی است که نقل شده که مردى در خواب دید در دستش مهرى است که با آن دهان و عورت مردم را مهرى مى‌کند، از ابن سیرین پرسید، در جواب گفت: تو بزودى مؤذن مى‌شوى و در ماه رمضان مردم با صداى تو امساک مى‌کنند.

از آنچه گذشت این معنا روشن گردید که خوابهاى راست در تقسیم اولى تقسیم مى‌شود به، خوابهاى صریحى که نفس نائم و صاحب رؤیا در آن هیچگونه تصرفى نکرده و قهرا و بدون هیچ زحمتى با تاویل خود منطبق مى‌شود. و خوابهاى غیر صریحى که نفس صاحب خواب از جهت حکایت، در آن تصرف کرده حالا یا به تمثیل و یا به انتقال از معناى خواب به چیزى که مناسب آن و یا ضد آنست، این قسم رؤیا آن قسمى است که محتاج به تعبیر است تا متخصصى آن را به اصلش که در رؤیا مشاهده شده برگرداند، مثلا تاجى را که مى‌گوید در خواب دیده‌ام افتخار، و مرگ را به حیات، و حیات را به فرج بعد از شدت، و ظلمت را به جهل، و حیرت را به بدبختى تعبیر کند.

آن گاه قسم دوم به یک تقسیم دیگرى منقسم مى‌شود به دو قسم یکى آن خوابهایى است که نفس صاحب خواب فقط یک بار در آن تصرف مى‌کند و از آنچه دیده به چیز دیگرى مناسب و یا ضد آن منتقل گشته و آن را حکایت مى‌کند، و یا فوقش از آنهم به چیز دیگرى منتقل مى‌ شود به طورى که برگرداندن آن به اصل و ریشه‌ اش دشوار نیست.

قسم دوم آن رؤیایى است که نفس صاحبش به یک انتقال و دو انتقال اکتفاء ننموده، مثلا از آنچه دیده به ضدش منتقل شده، و از آن ضد به مثل آن ضد و از مثل آن ضد به ضد آن مثل، و همچنین بدون اینکه به حدى توقف کرده باشد انتقال بعد از انتقال و تصرف بعد از تصرف کرده، بطورى که دیگر مشکل است که تعبیرگو بتواند رؤیاى مزبور را به اصلش برگرداند، اینگونه خوابها را "اضغاث احلام" مى‌ نامند، که تعبیر ندارد، براى اینکه یا دشوار است و یا ممکن نیست تعبیرش کرد.

از اینجا به خوبى روشن گردید که بطور کلى خوابها داراى سه قسم کلى هستند، یکى خوابهاى صریحى که احتیاجى به تعبیر ندارد، یکى اضغاث احلام که از جهت دشوارى و یا تعذر، تعبیر ندارد و سوم خوابهایى که نفس در آن با حکایت و تمثیل تصرف کرده، این قسم از خوابها است که تعبیر مى‌شود.