تنزیه الانبیاء (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۱۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{مدخل دائرة المعارف|[[دانشنامه جهان اسلام]]}} | {{مدخل دائرة المعارف|[[دانشنامه جهان اسلام]]}} | ||
| + | {{مشخصات کتاب | ||
| − | + | |عنوان= | |
| − | + | |تصویر=[[پرونده:تنزیه الانبیاء.jpg|240px|وسط]] | |
| − | + | |نویسنده=سید مرتضی | |
| − | + | |موضوع=عصمت انبیاء و ائمه | |
| − | + | |زبان=عربی | |
| − | + | |تعداد جلد=۱ | |
| − | + | |عنوان افزوده1=محقق | |
| − | + | |افزوده1=فارس حسون كريم | |
| − | + | |عنوان افزوده2= | |
| − | + | |افزوده2= | |
| − | + | |لینک=[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/37999/ تنزيه الأنبياء والأئمة] | |
| − | سید مرتضی در | + | }} |
| + | '''«تنزیه الأنبیاء و الأئمة»'''، تألیف [[سید مرتضی]] (م، ۴۳۶ ق)، کتابی [[علم کلام|کلامی]] به زبان عربی در اثبات [[عصمت]] پیامبران و [[ائمه اطهار|امامان]] (علیهم‌السلام) و تنزیه آنان از [[گناهان]] است. مؤلف در این کتاب، [[آیه|آیات]] و [[حدیث|روایاتی]] را که با نظریه عصمت ناسازگارند بررسی و توجیه کرده است. | ||
| − | + | == مؤلف == | |
| + | [[سید مرتضی|سید مرتضی علم الهدی]] (۴۳۶-۳۵۵ ق)، [[فقیه]]، متکلم و ادیب برجسته [[شیعه]] در قرن پنجم هجری و از شاگردان [[شیخ مفید]] است. وی نقیب شیعیان در زمان خود بود و از نظر منزلت علمی و اجتماعی در مرتبت والایی قرار داشت. | ||
| − | + | علمای بزرگی چون [[شیخ طوسی]]، [[ابن براج|قاضی ابن البراج]]، [[محمد بن علی کراجکی|ابوالفتح کراجکی]] و [[سلار دیلمی|سلار بن عبدالعزیز دیلمی]] از شاگردان او هستند. | |
| − | + | سید مرتضی از پیشگامان تألیف منظم و مدون در حوزه [[کلام]] شیعه است و آثار کلامی او از زمان نگارش همواره مورد توجه بوده است. از جمله آثار ارزشمند سید مرتضی علاوه بر «تنزیه الانبیاء»، می توان به کتاب «[[الانتصار (کتاب)|الانتصار]]» در [[فقه]] و کتاب «[[الذریعة الی اصول الشریعة (کتاب)|الذریعه]]» در [[اصول فقه|اصول]] اشاره کرد. وی برخی کتابهایش را در پاسخ به دیگران نوشته، اما سخن بعضی که گفته اند «تنزیه الانبیاء» پاسخ به «تخطئة الانبیاء» [[ابوحامد محمد غزالی|ابوحامد غزالی]] (۴۵۰ـ۵۰۵) است، با توجه به تاریخ وفات سید مرتضی و ولادت غزالی، درست نیست. | |
| − | + | == محتوای کتاب == | |
| + | سید مرتضی در این کتاب بحث های راجع به [[عصمت]] پیامبران را به تفصیل آورده، اما در بحث عصمت [[ائمه اطهار|امامان]] علیهم السلام، برای تفصیل مطالب به کتاب «[[الشافی فی الامامة (کتاب)|الشافی فی الامامة]]» خود ارجاع داده است. | ||
| − | + | تنزیه الانبیاء شامل مقدمه و دو بخش کلی است: بخش اول در تنزیه انبیاء و بخش دوم در تنزیه ائمه. در مقدمه، آرای مختلف درباره عصمت پیامبران نقل شده است. به گفته او حشویه و اصحاب حدیث، وقوع [[گناهان]] کبیره یا گناهان صغیره را از جانب پیامبران روا دانسته اند. [[امامیه]] معتقدند که ارتکاب هیچ گناهی چه صغیره چه کبیره بر پیامبران و امامان -چه پیش از پیامبری و امامت چه پس از آن- روا نیست. [[معتزله]] فقط انجام دادن گناهان کبیره و صغیره ای را که موجب وهن انبیاست، چه پیش از پیامبری چه پس از آن روا ندانسته اند اما در هر دو حال انجام دادن گناهان صغیره ای را که موجب وهن انبیا نیست، جایز شمرده اند. معتزله و حشویه درباره امامان (حاکمان) معتقد بوده اند که انجام دادن گناهان کبیره و صغیره از جانب آنان ممکن است اما موجب عزل آنان از مقام خود می شود. | |
| − | == | + | سید مرتضی پس از نقل آرای مختلف، آنها را بررسی و نقد کرده است. کتاب به صورت پرسش و پاسخ تنظیم شده است و به نظر می آید برخی پرسشها را پیشتر، متکلمان معتزلی مطرح کرده بوده اند، کسانی همچون نَظّام و محمد بن بحر اصفهانی و ابوعلی جُبّائی. پاره ای دیگر، پرسشهایی است که به نظر سید مرتضی رسیده که ممکن است پیش بیاید یا پرسشهای کسی است که به درخواست او کتاب را نوشته است. |
| − | + | ||
| + | وی در شرح نظر خود می گوید: «تمام آنچه از پیامبران دور می دانیم و انجام دادنش را نمی پذیریم، مستقیم یا غیرمستقیم به نشانه صدق ([[معجزه|اعجاز]]) پیامبری برمی گردد. مستقیم به این صورت که نشانه پیامبری حاکی از آن است که خداوند آنان را تصدیق کرده است، پس باید از گناه کبیره ای چون [[دروغ]] بری باشند، زیرا تصدیق دروغگو شایسته خداوند نیست. غیرمستقیم به این صورت است که نشانه پیامبری بر وجوب پیروی از پیامبران و تصدیق آنان ـ که غرض از برانگیختن پیامبران است ـ دلالت دارد، در حالی که امر به پیروی از دروغگو شایسته نیست. درباره سایر گناهان کبیره نیز این گونه است اما درباره گناهان کبیره پیش از پیامبری و گناهان صغیره (چه پیش از پیامبری چه پس از آن) سید مرتضی می گوید میان دو کس که یکی چنین گناهانی ندارد و آنکه مرتکب چنین گناهانی شده است یا احتمال انجام دادنش بر او می رود، مردم به پیروی از کسی رغبت و اطمینان پیدا می کنند که چنین گناهانی نداشته باشد.» | ||
| + | |||
| + | درباره امامان نیز می گوید: «علت حضور [[امام]] این است که با وجود او تا آنجا که امکان دارد، مردم از کارهای ناشایست دور بمانند و به کارهای شایسته نزدیک شوند. پس اگر انجام دادن گناهان کبیره را برای امام هم جایز بدانیم، علت مذکور همچنان باقی خواهد بود و این امام هم محتاج امام دیگری است و این روند به تسلسل می انجامد مگر این که به امامی [[معصوم]] برسد. چون قول امامان مانند قول [[پیامبر]]، حجت است و حق فقط از طریق آنان شناخته می شود، پس حکم آنان درباره انجام دادن گناهان صغیره (چه پیش از امامت چه پس از آن) و گناهان کبیره پیش از امامت، همان حکم پیامبر است.» | ||
| + | |||
| + | چنانکه پیداست سید مرتضی در استدلال خود هیچ تکیه ای بر علم پیامبران و امامان ندارد و نیز با این نظریه که عصمت آنان به حفظ [[فرشتگان]] یا دیگر امدادهای غیبی متکی است به جِد مخالف است، زیرا این امور با تکلیف و درد و رنجی که متحمل می شدند ناسازگار است و اگر چنین بود شایسته مدح و [[ثواب]] نبودند. | ||
| + | |||
| + | سید مرتضی در دو بخش کتاب، [[آیه|آیات]] و روایاتی را که با نظریه عصمت ناسازگارند بررسی و توجیه کرده است. بخش اول در تنزیه پیامبران است (شامل [[حضرت آدم]]، [[حضرت نوح]]، [[حضرت ابراهیم]]، [[حضرت یعقوب]]، [[حضرت یوسف]]، [[حضرت ایوب]]، [[حضرت شعیب]]، [[حضرت موسی]]، [[حضرت داوود]]، [[حضرت سلیمان]]، [[حضرت یونس]]، [[حضرت عیسی]] و [[پیامبر اسلام|حضرت محمد]] علیهم السلام)؛ و بخش دوم در تنزیه امامان (شامل [[امام علی]]، [[امام حسن]]، [[امام حسین]]، [[امام رضا علیه السلام|امام رضا]] و [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام عصر]] علیهم السلام). | ||
| + | |||
| + | معمولاً سید مرتضی به یک اِشکال، پاسخهای متعدد داده که همه پاسخها در یک سطح و قوت نیستند و در عین حال گاه پاسخ کسانی را نقد کرده که با رأی او موافق اند. | ||
| + | |||
| + | وی در [[تأویل]] آیه های قرآن از توجیه های گوناگونی استفاده کرده که آنها را به این صورت می توان دسته بندی کرد: | ||
| + | |||
| + | * پاره ای از برداشتهای نادرست ناشی از بی توجهی به مباحث لغت شناسی و اقتضائات زبانی و ویژگیهای زبان عربی است؛ | ||
| + | * برخی [[تفسیر قرآن|تفسیرها]] با ظاهر آیه ناسازگارند در حالی که اصل ظاهر آیه است و هرگاه در فهم ظاهر آیه شبهه ای پیش آید باید به ادله قطعی رجوع کرد؛ | ||
| + | * گاه ظاهر آیه ای تاب دو تفسیر مختلف را دارد که یکی سازگار با عصمت انبیاست و دیگری ناسازگار با آن؛ در اینجا چون عصمت انبیا با ادله عقلی ثابت شده باید تفسیری را پذیرفت که با عصمت آنان سازگار است. | ||
| + | * برخی اِشکالها بر اثر بی توجهی به [[شأن نزول]]، احوال زمان نزول آیه و نشانه های تاریخی است؛ | ||
| + | * منظور برخی آیه ها، برخلاف تصوری که می شود کسانی غیر از انبیاست؛ | ||
| + | * نسبت دادن هر چه که موجب بیزاری از انبیا و از دست دادن آرامش قلبی نسبت به حضور آنهاست، مخالف دلیل عقلی است و بنابراین پذیرفتنی نیست؛ | ||
| + | * برخی اعمالی که به انبیا نسبت داده می شود، گناه به حساب نمی آید بلکه ترک اَوْلی یا ترک یک کار [[مستحب]] است و خطاب لفظ «ظالم» و مانند آن به انبیا و [[توبه]] و [[استغفار]] آنان، به سبب از دست دادن ثوابِ اعمال مستحب و نیز خضوع و خشوع در پیشگاه خداوند است؛ | ||
| + | * پاره ای از اِشکالهای دیگر نیز به سبب بی توجهی به ویژگیهای انسانی انبیا و مسائل مربوط به عرف و اجتماع است؛ | ||
| + | * برخی اعمال پیامبران به مصلحت و خواست الاهی بوده است که از راه [[وحی]] یا الهام از آن آگاه می شدند. | ||
| + | |||
| + | سید مرتضی درباره روایتهای ناظر به مسئله عصمت که با نظر وی ناسازگار است، می گوید که عصمت انبیا پیش از هر چیز متکی به ادله عقلی است، دلالت عقلی از هر دلالت دیگری قویتر است و آنچه را با دلیل عقلی ثابت شده است نمی توان با یک امر احتمالی انکار کرد؛ بنابراین هر روایتی را که با ادله عقلی ناسازگار باشد نمی پذیریم. این امر در صورتی است که روایت ها از نظر [[سند حدیث|سند]] و راوی محکم باشند وگرنه نمی توان به آنها اعتنا کرد. سید مرتضی درباره پاره ای از روایت ها که با ظاهر [[قرآن]] نیز مخالف اند، می گوید: وقتی ظاهر قرآن بر معصیت پیامبران دلالت ندارد، چگونه چنین روایت هایی را می توان پذیرفت؟ البته اگر روایت های صحیحی را که به ظاهر مخالف عقل اند بتوان تأویل کرد، باید تأویل کرد و اگر این کار شدنی نباشد باید آنها را بر وجهی درست توضیح داد. | ||
| + | |||
| + | == وضعیت کتاب == | ||
| + | [[نسخه خطی]] که [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|شیخ آقا بزرگ]] داشته، حاوی تکمله ای بر این کتاب بوده که عبدالوهاب حسینی استرآبادی (اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم) آن را نوشته است. تنزیه الانبیاء نخستین بار در ۱۲۹۰ ش. در تبریز چاپ سنگی شد، سپس چاپهای متعددی از آن در نجف و بیروت و قم منتشر گردید؛ از آن جمله است: چاپ فاطمه قاضی شعار، زیر نظر علی اکبر غفاری که در ۱۳۸۰ ش. در تهران منتشر شده و چاپ فارس حسّون کریم که در ۱۳۸۰ ش. در قم انتشار یافته است. | ||
| + | |||
| + | شهاب الدین شافعی رازی (متوفی قرن ششم) در زَلَّة الانبیاء، به رد تنزیه الانبیاء شریف مرتضی پرداخته است. نصیرالدین عبدالجلیل قزوینی، برخی اِشکالهای او را در کتاب بعض مثالب النواصب به فارسی پاسخ داده است. | ||
| + | |||
| + | تنزیه الانبیاء را [[محمد بن علی کراجکی]] (متوفی ۴۴۹) تلخیص کرده است. همچنین ترجمه ای فارسی از تنزیه الانبیاء به قلم امیر سلمانی رحیمی در ۱۳۷۷ ش. در مشهد چاپ شده است. ترجمه ای به اردو نیز از بخش اول تنزیه الانبیاء، به قلم حسین هندی با عنوان «تحفة الاتقیاء» در هند به چاپ رسیده است. | ||
| + | |||
| + | تنزیه الانبیاء از قدیمترین کتابهای موجود درباره عصمت [[پیامبران]] است و عنوان آن برای تک نگاریهای مرتبط با این موضوع کاربرد پیدا کرده و از این جهت حائز اهمیت است. برخی از کتابهای دیگری که در این موضوع با همین عنوان نوشته شده اند، عبارت اند از: عصمة الانبیاء، تألیف [[فخر رازى|فخرالدین رازی]] (متوفی ۶۰۶)؛ تنزیه الانبیاء عن تسفیة الاغبیاء، تألیف [[جلال الدین سیوطی]] (متوفی ۹۱۱)؛ تنزیه الانبیاء، تألیف زین العابدین کرمانی (متوفی ۱۳۴۴). | ||
| + | |||
| + | با این که کتاب تنزیه الانبیاء به موضوعی اعتقادی می پردازد، اما به سبب مسائل [[علم نحو|نحوی]] و [[بلاغت|بلاغی]] و لغوی ای که دربردارد، شایسته است که جزو کتابهایِ ادبی نیز به شمار رود. | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | |||
| − | [[رده: | + | *دانشنامه جهان اسلام، جلد ۸، ذیل مدخل "تنزیه الانبیاء" از حسین خندق آبادی. |
| − | [[رده: | + | |
| + | [[رده:کتابهای اعتقادی]] | ||
| + | [[رده:کتابهای کلامی]] | ||
| + | [[رده:آثار سید مرتضی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۵ نوامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۱۹
 | |
| نویسنده | سید مرتضی |
| موضوع | عصمت انبیاء و ائمه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| محقق | فارس حسون كريم |
|
| |
«تنزیه الأنبیاء و الأئمة»، تألیف سید مرتضی (م، ۴۳۶ ق)، کتابی کلامی به زبان عربی در اثبات عصمت پیامبران و امامان (علیهم‌السلام) و تنزیه آنان از گناهان است. مؤلف در این کتاب، آیات و روایاتی را که با نظریه عصمت ناسازگارند بررسی و توجیه کرده است.
محتویات
مؤلف
سید مرتضی علم الهدی (۴۳۶-۳۵۵ ق)، فقیه، متکلم و ادیب برجسته شیعه در قرن پنجم هجری و از شاگردان شیخ مفید است. وی نقیب شیعیان در زمان خود بود و از نظر منزلت علمی و اجتماعی در مرتبت والایی قرار داشت.
علمای بزرگی چون شیخ طوسی، قاضی ابن البراج، ابوالفتح کراجکی و سلار بن عبدالعزیز دیلمی از شاگردان او هستند.
سید مرتضی از پیشگامان تألیف منظم و مدون در حوزه کلام شیعه است و آثار کلامی او از زمان نگارش همواره مورد توجه بوده است. از جمله آثار ارزشمند سید مرتضی علاوه بر «تنزیه الانبیاء»، می توان به کتاب «الانتصار» در فقه و کتاب «الذریعه» در اصول اشاره کرد. وی برخی کتابهایش را در پاسخ به دیگران نوشته، اما سخن بعضی که گفته اند «تنزیه الانبیاء» پاسخ به «تخطئة الانبیاء» ابوحامد غزالی (۴۵۰ـ۵۰۵) است، با توجه به تاریخ وفات سید مرتضی و ولادت غزالی، درست نیست.
محتوای کتاب
سید مرتضی در این کتاب بحث های راجع به عصمت پیامبران را به تفصیل آورده، اما در بحث عصمت امامان علیهم السلام، برای تفصیل مطالب به کتاب «الشافی فی الامامة» خود ارجاع داده است.
تنزیه الانبیاء شامل مقدمه و دو بخش کلی است: بخش اول در تنزیه انبیاء و بخش دوم در تنزیه ائمه. در مقدمه، آرای مختلف درباره عصمت پیامبران نقل شده است. به گفته او حشویه و اصحاب حدیث، وقوع گناهان کبیره یا گناهان صغیره را از جانب پیامبران روا دانسته اند. امامیه معتقدند که ارتکاب هیچ گناهی چه صغیره چه کبیره بر پیامبران و امامان -چه پیش از پیامبری و امامت چه پس از آن- روا نیست. معتزله فقط انجام دادن گناهان کبیره و صغیره ای را که موجب وهن انبیاست، چه پیش از پیامبری چه پس از آن روا ندانسته اند اما در هر دو حال انجام دادن گناهان صغیره ای را که موجب وهن انبیا نیست، جایز شمرده اند. معتزله و حشویه درباره امامان (حاکمان) معتقد بوده اند که انجام دادن گناهان کبیره و صغیره از جانب آنان ممکن است اما موجب عزل آنان از مقام خود می شود.
سید مرتضی پس از نقل آرای مختلف، آنها را بررسی و نقد کرده است. کتاب به صورت پرسش و پاسخ تنظیم شده است و به نظر می آید برخی پرسشها را پیشتر، متکلمان معتزلی مطرح کرده بوده اند، کسانی همچون نَظّام و محمد بن بحر اصفهانی و ابوعلی جُبّائی. پاره ای دیگر، پرسشهایی است که به نظر سید مرتضی رسیده که ممکن است پیش بیاید یا پرسشهای کسی است که به درخواست او کتاب را نوشته است.
وی در شرح نظر خود می گوید: «تمام آنچه از پیامبران دور می دانیم و انجام دادنش را نمی پذیریم، مستقیم یا غیرمستقیم به نشانه صدق (اعجاز) پیامبری برمی گردد. مستقیم به این صورت که نشانه پیامبری حاکی از آن است که خداوند آنان را تصدیق کرده است، پس باید از گناه کبیره ای چون دروغ بری باشند، زیرا تصدیق دروغگو شایسته خداوند نیست. غیرمستقیم به این صورت است که نشانه پیامبری بر وجوب پیروی از پیامبران و تصدیق آنان ـ که غرض از برانگیختن پیامبران است ـ دلالت دارد، در حالی که امر به پیروی از دروغگو شایسته نیست. درباره سایر گناهان کبیره نیز این گونه است اما درباره گناهان کبیره پیش از پیامبری و گناهان صغیره (چه پیش از پیامبری چه پس از آن) سید مرتضی می گوید میان دو کس که یکی چنین گناهانی ندارد و آنکه مرتکب چنین گناهانی شده است یا احتمال انجام دادنش بر او می رود، مردم به پیروی از کسی رغبت و اطمینان پیدا می کنند که چنین گناهانی نداشته باشد.»
درباره امامان نیز می گوید: «علت حضور امام این است که با وجود او تا آنجا که امکان دارد، مردم از کارهای ناشایست دور بمانند و به کارهای شایسته نزدیک شوند. پس اگر انجام دادن گناهان کبیره را برای امام هم جایز بدانیم، علت مذکور همچنان باقی خواهد بود و این امام هم محتاج امام دیگری است و این روند به تسلسل می انجامد مگر این که به امامی معصوم برسد. چون قول امامان مانند قول پیامبر، حجت است و حق فقط از طریق آنان شناخته می شود، پس حکم آنان درباره انجام دادن گناهان صغیره (چه پیش از امامت چه پس از آن) و گناهان کبیره پیش از امامت، همان حکم پیامبر است.»
چنانکه پیداست سید مرتضی در استدلال خود هیچ تکیه ای بر علم پیامبران و امامان ندارد و نیز با این نظریه که عصمت آنان به حفظ فرشتگان یا دیگر امدادهای غیبی متکی است به جِد مخالف است، زیرا این امور با تکلیف و درد و رنجی که متحمل می شدند ناسازگار است و اگر چنین بود شایسته مدح و ثواب نبودند.
سید مرتضی در دو بخش کتاب، آیات و روایاتی را که با نظریه عصمت ناسازگارند بررسی و توجیه کرده است. بخش اول در تنزیه پیامبران است (شامل حضرت آدم، حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت یعقوب، حضرت یوسف، حضرت ایوب، حضرت شعیب، حضرت موسی، حضرت داوود، حضرت سلیمان، حضرت یونس، حضرت عیسی و حضرت محمد علیهم السلام)؛ و بخش دوم در تنزیه امامان (شامل امام علی، امام حسن، امام حسین، امام رضا و امام عصر علیهم السلام).
معمولاً سید مرتضی به یک اِشکال، پاسخهای متعدد داده که همه پاسخها در یک سطح و قوت نیستند و در عین حال گاه پاسخ کسانی را نقد کرده که با رأی او موافق اند.
وی در تأویل آیه های قرآن از توجیه های گوناگونی استفاده کرده که آنها را به این صورت می توان دسته بندی کرد:
- پاره ای از برداشتهای نادرست ناشی از بی توجهی به مباحث لغت شناسی و اقتضائات زبانی و ویژگیهای زبان عربی است؛
- برخی تفسیرها با ظاهر آیه ناسازگارند در حالی که اصل ظاهر آیه است و هرگاه در فهم ظاهر آیه شبهه ای پیش آید باید به ادله قطعی رجوع کرد؛
- گاه ظاهر آیه ای تاب دو تفسیر مختلف را دارد که یکی سازگار با عصمت انبیاست و دیگری ناسازگار با آن؛ در اینجا چون عصمت انبیا با ادله عقلی ثابت شده باید تفسیری را پذیرفت که با عصمت آنان سازگار است.
- برخی اِشکالها بر اثر بی توجهی به شأن نزول، احوال زمان نزول آیه و نشانه های تاریخی است؛
- منظور برخی آیه ها، برخلاف تصوری که می شود کسانی غیر از انبیاست؛
- نسبت دادن هر چه که موجب بیزاری از انبیا و از دست دادن آرامش قلبی نسبت به حضور آنهاست، مخالف دلیل عقلی است و بنابراین پذیرفتنی نیست؛
- برخی اعمالی که به انبیا نسبت داده می شود، گناه به حساب نمی آید بلکه ترک اَوْلی یا ترک یک کار مستحب است و خطاب لفظ «ظالم» و مانند آن به انبیا و توبه و استغفار آنان، به سبب از دست دادن ثوابِ اعمال مستحب و نیز خضوع و خشوع در پیشگاه خداوند است؛
- پاره ای از اِشکالهای دیگر نیز به سبب بی توجهی به ویژگیهای انسانی انبیا و مسائل مربوط به عرف و اجتماع است؛
- برخی اعمال پیامبران به مصلحت و خواست الاهی بوده است که از راه وحی یا الهام از آن آگاه می شدند.
سید مرتضی درباره روایتهای ناظر به مسئله عصمت که با نظر وی ناسازگار است، می گوید که عصمت انبیا پیش از هر چیز متکی به ادله عقلی است، دلالت عقلی از هر دلالت دیگری قویتر است و آنچه را با دلیل عقلی ثابت شده است نمی توان با یک امر احتمالی انکار کرد؛ بنابراین هر روایتی را که با ادله عقلی ناسازگار باشد نمی پذیریم. این امر در صورتی است که روایت ها از نظر سند و راوی محکم باشند وگرنه نمی توان به آنها اعتنا کرد. سید مرتضی درباره پاره ای از روایت ها که با ظاهر قرآن نیز مخالف اند، می گوید: وقتی ظاهر قرآن بر معصیت پیامبران دلالت ندارد، چگونه چنین روایت هایی را می توان پذیرفت؟ البته اگر روایت های صحیحی را که به ظاهر مخالف عقل اند بتوان تأویل کرد، باید تأویل کرد و اگر این کار شدنی نباشد باید آنها را بر وجهی درست توضیح داد.
وضعیت کتاب
نسخه خطی که شیخ آقا بزرگ داشته، حاوی تکمله ای بر این کتاب بوده که عبدالوهاب حسینی استرآبادی (اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم) آن را نوشته است. تنزیه الانبیاء نخستین بار در ۱۲۹۰ ش. در تبریز چاپ سنگی شد، سپس چاپهای متعددی از آن در نجف و بیروت و قم منتشر گردید؛ از آن جمله است: چاپ فاطمه قاضی شعار، زیر نظر علی اکبر غفاری که در ۱۳۸۰ ش. در تهران منتشر شده و چاپ فارس حسّون کریم که در ۱۳۸۰ ش. در قم انتشار یافته است.
شهاب الدین شافعی رازی (متوفی قرن ششم) در زَلَّة الانبیاء، به رد تنزیه الانبیاء شریف مرتضی پرداخته است. نصیرالدین عبدالجلیل قزوینی، برخی اِشکالهای او را در کتاب بعض مثالب النواصب به فارسی پاسخ داده است.
تنزیه الانبیاء را محمد بن علی کراجکی (متوفی ۴۴۹) تلخیص کرده است. همچنین ترجمه ای فارسی از تنزیه الانبیاء به قلم امیر سلمانی رحیمی در ۱۳۷۷ ش. در مشهد چاپ شده است. ترجمه ای به اردو نیز از بخش اول تنزیه الانبیاء، به قلم حسین هندی با عنوان «تحفة الاتقیاء» در هند به چاپ رسیده است.
تنزیه الانبیاء از قدیمترین کتابهای موجود درباره عصمت پیامبران است و عنوان آن برای تک نگاریهای مرتبط با این موضوع کاربرد پیدا کرده و از این جهت حائز اهمیت است. برخی از کتابهای دیگری که در این موضوع با همین عنوان نوشته شده اند، عبارت اند از: عصمة الانبیاء، تألیف فخرالدین رازی (متوفی ۶۰۶)؛ تنزیه الانبیاء عن تسفیة الاغبیاء، تألیف جلال الدین سیوطی (متوفی ۹۱۱)؛ تنزیه الانبیاء، تألیف زین العابدین کرمانی (متوفی ۱۳۴۴).
با این که کتاب تنزیه الانبیاء به موضوعی اعتقادی می پردازد، اما به سبب مسائل نحوی و بلاغی و لغوی ای که دربردارد، شایسته است که جزو کتابهایِ ادبی نیز به شمار رود.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، جلد ۸، ذیل مدخل "تنزیه الانبیاء" از حسین خندق آبادی.
