میرزا حسن کرمانشاهی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (صفحه‌ای جدید حاوی '{<I>منبع اين نوشتار يک سايت است. آن را با نوشته خودتان جايگزين کنيد.</I>} میرزا حسن ...' ایجاد کرد)
 
 
(۷ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{<I>منبع اين نوشتار يک سايت است. آن را با نوشته خودتان جايگزين کنيد.</I>}
+
'''«آیت الله میرزا حسن کرمانشاهی»''' (۱۳۳۶-۱۲۵۰ ق)، حکیم و فیلسوف بزرگ [[شیعه]] در قرن ۱۴ قمری و از شاگردان [[میرزا ابوالحسن جلوه|سید ابوالحسن جلوه]] بود. او را رکن انتقال [[فلسفه]] به طبقات متأخر دانسته‌اند. آن چه در زندگی این بزرگوار حائز اهمیت است، کثرت علم، شاگرد پروری و روحیه [[زهد]] و [[قناعت]] اوست. [[شیخ محمدتقی آملی]] و [[میرزا مهدی آشتیانی]] از شاگردان او هستند.
 +
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = میرزا حسن کرمانشاهی
 +
||تصویر=
 +
||زادروز =  ۱۲۵۰ قمری
 +
|زادگاه = کرمانشاه
 +
|وفات =  ۱۳۳۶ قمری
 +
|مدفن = [[تهران]]، حرم حضرت عبدالعظیم حسنی
 +
|اساتید =  [[میرزا ابوالحسن جلوه|سید ابوالحسن جلوه]]، آقا علی نوری، میرزا حسن نوری،...
 +
|شاگردان = [[شیخ محمدتقی آملی]]، [[سید موسی زرآبادی قزوینی]]، [[سید مرتضی مرتضوی لنگرودی|سید مرتضی لنگرودی]]، [[میرزا مهدی آشتیانی]]،...
 +
|آثار = تعلیقات بر [[شفا (کتاب)|الهیات شفا]]، حاشیه بر [[اسفار اربعه (کتاب)|اسفار]]، شرح [[اشارات و تنبیهات (کتاب)|اشارات و تنبیهات]]،...
 +
}}
 +
==تحصیل و استادان==
  
میرزا حسن كرمانشاهی
+
میرزا حسن کرمانشاهی متولد سال ۱۲۵۰ هجری در کرمانشاه، دوران کودکی و نوجوانی را در کرمانشاه گذراند. دانشهای مقدماتی را از برخی استادان آن دیار فرا گرفت و سپس به [[تهران]] مهاجرت کرد.<ref>تاریخ حکما و عرفا، چاپ جدید، ص۴۳۳. </ref> دیری نپایید که وی مدارج علمی را در تهران طی نمود و به مرتبه استادی رسید. مراتب علمی وی، به گونه ای بود که در تدریس پاره ای از علوم، بی نظیر بود. 
  
آن بزرگوار، در سال 1250 در كرمانشاه متولد شد.<ref>. ستارگان حرم, ج9, ص55. </ref>  
+
در خصوص زندگی تحصیلی میرزای کرمانشاهی، از استادان او کمتر نام برده اند. استاد [[سید جلال الدین آشتیانی]] می نویسد: «از قراری که استادم آقا میرزا احمد آشتیانی می فرمود، آقا میرزا حسن کرمانشاهی مدتی به درس مرحوم حکیم متاله، آقا میرزا حسن نوری، حاضر می شده است».<ref>شرح مقدمه قیصری, ص۳۲. </ref>  
  
البته بنابر نقلی دیگر تاریخ ولادت وی دقیق روشن نیست؛ اما وفات وی كه در هشتاد یا نود سالگی بوده است، تولدش را بین سالهای 1246ـ1256 نشان می دهد.<ref>. ر.ك: تاریخ حكما و عرفا..., (چاپ قدیم), منوچهر صدوقی سها, ص60. </ref>
+
از دیگر استادان وی، می توان به آقا علی نوری و حکیم [[میرزا ابوالحسن جلوه|سید ابوالحسن جلوه]] اشاره کرد.  
  
میرزا حسن كرمانشاهی، دوران كودكی و نوجوانی را در كرمانشاه گذراند. دانشهای مقدماتی را از برخی استادان آن دیار فرا گرفت و سپس به تهران مهاجرت كرد.<ref>. ر.ك: همان, چاپ جدید, ص433. </ref>
+
==تدریس و شاگردان==
 +
شاگرد پروری و توان بالای در تدریس برخی از متون، از مهمترین ویژگی های حکیم کرمانشاهی است. بسیاری از بزرگان، در مجلس تدریس او زانوی ادب بر زمین زدند تا از خرمن [[حکمت]] و [[اخلاق]] او خوشه چینی کنند. آوازه مکتب حکیم کرمانشاهی چنان بود که حتی پس از وفات او، بسیاری از دانشمندان برای درک مکتب حکیم کرمانشاهی، در جست جوی شاگردان او برآمدند تا آن چه را آنان از استاد آموخته بودند، به اینان بیاموزند تا آن جا که وی را رکن انتقال [[فلسفه]] به فلاسفه متأخر شمرده اند. شاگردان بسیاری در مکتب میرزا حسن کرمانشاهی درس آموختند که در میان آنان، چهره های شاخصی از دانشمندان عالم [[تشیع]] مشاهده می شود.
  
دیری نپایید كه وی مدارج علمی را در تهران طی نمود و به مرتبه استادی رسید. مراتب علمی وی، به گونه ای بود كه در تدریس پاره ای از علوم، بی نظیر بود. آن چه در زندگی این بزرگوار حائز اهمیت است، كثرت علم، شاگرد پروری و روحیه زهد و قناعت اوست كه اعجاب همگان را برانگیخته است.  
+
استاد [[سید جلال الدین آشتیانی|سید جلال‌الدین آشتیانی]]، در پاورقی «شرح بر زاد‌المسافر» می نویسد: «آقا میرزا حسن کرمانشاهی، از بزرگترین فلاسفه مشائی در اعصار اخیر که در حکمت ذوقی و فلسفه به سبک [[ملاصدرا]] و عرفانیات به سبک [[محیی الدین ابن عربی|محیی‌الدین]] و اتباع او، صاحب حظی وافر و در علوم [[ریاضی]] و [[طب]] متداول قدیم، استاد و در تدریس بعضی از مباحث [[اسفار اربعه (کتاب)|اسفار]]، مانند جواهر و اعراض و سفر نفس این کتاب، بی‌نظیر بود».<ref>شرح بر زاد المسافر, صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی, به تحقیق سید جلال الدین آشتیانی, ص۳۸۶. </ref>
  
استادان
+
نام برخی از شاگردان مرحوم حکیم کرمانشاهی در اینجا ذکر می شود:
  
استاد سید جلال الدین آشتیانی می نویسد:
+
۱. [[میرزا احمد آشتیانی]].
  
«از قراری كه استادم آقا میرزا احمد آشتیانی می فرمود، آقا میرزا حسن كرمانشاهی مدتی به درس مرحوم حكیم متاله، آقا میرزا حسن نوری، حاضر می شده است».<ref>. شرح مقدمه قیصری, ص32. </ref>
+
۲. [[میرزا مهدی آشتیانی]].  
  
در خصوص زندگی تحصیلی میرزای كرمانشاهی، از استادان او كمتر نام برده اند كه در همین خصوص، می توان پژوهشی در خور توجه انجام داد.  
+
۳. شیخ مهدی امیرکلایی.  
  
از دیگر استادان وی، می توان به آقا علی نوری و حكیم سید ابوالحسن جلوه زواره ای اشاره كرد.  
+
۴. شیخ محمود مفید.  
  
حكیم كرمانشاهی و شاگرد پروری
+
۵. آقا بزرگ حکیم شهیدی رضوی.
  
مهمترین ویژگی حكیم كرمانشاهی، شاگرد پروری و توان بالای او در تدریس برخی از متون بود كه در عصر خود، كسی همپای او نبوده است. بسیاری از بزرگان، در مجلس تدریس او زانوی ادب بر زمین زدند تا از خرمن حكمت و اخلاق او خوشه چینی كنند. آوازه مكتب حكیم كرمانشاهی چنان بود كه حتی پس از وفات او، بسیاری از دانشمندان برای درك مكتب حكیم كرمانشاهی، در جست جوی شاگردان او برآمدند تا آن چه را آنان از استاد آموخته بودند، به اینان بیاموزند تا آن جا كه وی را ركن انتقال فلسفه به فلاسفه متأخر شمرده اند. شاگردان بسیاری در مكتب میرزا حسن كرمانشاهی درس آموختند كه در میان آنان، چهره های شاخصی از دانشمندان عالم تشیع مشاهده می شود.  
+
۶. سید ابوالحسن قزوینی.  
  
استاد سید جلال‌الدین آشتیانی، بزرگترین فیلسوف مشائی معاصر، در پاورقی «شرح بر زاد‌المسافر» می نویسد:
+
۷. ابوالحسن میرزای قاجار حیرت.
  
«آقا میرزاحسن كرمانشاهی، از بزرگترین فلاسفه مشائی در اعصار اخیر كه در حكمت ذوقی و فلسفه به سبك ملاصدرا و عرفانیات به سبك محیی‌الدین و اتباع او، صاحب حظی وافر و در علوم ریاضی و طب متداول قدیم، استاد و در تدریس بعضی از مباحث اسفار، مانند جواهر و اعراض و سفر نفس این كتاب، بی‌نظیر بود».<ref> شرح بر زاد المسافر, صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی, به تحقیق سید جلال الدین آشتیانی, ص386. </ref>
+
۸. دکتر سید ابوالفضل معتمد هاشمی.  
  
استاد سید جلال الدین آشتیانی در جایی دیگر چنین می نگارد:
+
۹. احمد بن هادی کرمانشاهی.
  
«همه اساتید عصر، اقرار داشتند كه معاصران مرحوم آقا میرزا حسن، مباحث نفس اسفار و امور عامه این كتاب و كتب مشائیه را نمی توانند مانند وی تدریس كنند<ref>. شرح مقدمه قیصری, سید جلال الدین آشتیانی, ص </ref>».  
+
۱۰. شیخ اسدالله ایزدگشسب گلپایگانی.  
  
ركن انتقال فلسفه به طبقات متاخر
+
۱۱. [[حبیب الله ذوالفنون|میرزا حبیب الله ذوالفنون عراقی]].
  
میرزا حسن، شاگرد میرزا ابوالحسن جلوه<ref>. ر.ك: گلشن ابرار, ج1, ص396. </ref> است و از اركان انتقال فلسفه به طبقات متاخرتر به شمار می رود. وی شاگردان زیادی تربیت كرد كه یكی از آنان، فیلسوف فاضل، سید موسی زرآبادی<ref>. ر.ك: همان, ج3. </ref> می باشد.  
+
۱۲. میرزا حسن شرف الملک.  
  
شاگردان حكیم كرمانشاهی عبارتند از:
+
۱۳. [[سید حسین طباطبائی قمی|سید حسین قمی طباطبایی]].
  
1. آقا میرزا احمد آشتیانی.  
+
۱۴. شیخ حسین رانکوهی لنگرودی.  
  
2. آقا میرزا مهدی آشتیانی.  
+
۱۵. مرحوم حسینقلی مستعان.  
  
3. آقا شیخ مهدی امیركلایی.  
+
۱۶. سید صدرالدین کوهپایی اصفهانی.  
  
4. آقا شیخ محمود مفید.  
+
۱۷. ضیاءالدین دری اصفهانی.  
  
5. آقا بزرگ حكیم شهیدی رضوی.  
+
۱۸. حاج ملاعباسعلی کیوان قزوینی.  
  
6. سید ابوالحسن قزوینی.  
+
۱۹. شیخ عبدالنبی کجوری.  
  
7. ابوالحسن میرزای قاجار حیرت.  
+
۲۰. فاضل بن حسین لنکرانی.  
  
8. دكتر سید ابوالفضل معتمد هاشمی.  
+
۲۱. میرزا فضل الله خان آشتیانی.  
  
9. آقا احمد بن هادی بن محمود بن آقا محمد علی كرمانشاهی.  
+
۲۲. میرزا لطفعلی صدرالافاضل، [[تخلص|متخلص]] به دانش.  
  
10. آقا شیخ اسدالله ایزدگشسب گلپایگانی.  
+
۲۳. شیخ محمد جولستانی.  
  
11. آقا میرزا حبیب الله ذوالفنون عراقی.  
+
۲۴. شیخ محمد خندق آبادی کاشانی.  
  
12. آقا میرزا حسن شرف الملك.  
+
۲۵. سید محمد فاطمی قمی.  
  
13. سید حسین بن سید محمود قمی طباطبایی.  
+
۲۶. [[شیخ محمدتقی آملی]].  
  
14. آقا شیخ حسین بن هادی رانكوهی لنگرودی.  
+
۲۷. شیخ محمدکاظم تربتی.  
  
15. مرحوم حسینقلی مستعان.  
+
۲۸. سید محمدکاظم عصار تهرانی.  
  
16. آقا سید صدر الدین هاطلی كوهپایی اصفهانی.  
+
۲۹. [[سید مرتضی مرتضوی لنگرودی|سید مرتضی لنگرودی]].  
  
17. آقا ضیاء الدین دری اصفهانی.  
+
۳۰. میرزا محمود آشتیانی.  
  
18. حاج ملا عباسعلی كیوان قزوینی.  
+
۳۱. [[سید موسی زرآبادی قزوینی]].  
  
19. آقا شیخ عبدالنبی كجوری.  
+
۳۲. میرزا هادی خان حائری مازندرانی.  
  
20. فاضل بن حسین بن حسن لنكرانی.  
+
۳۳. سید یعقوب انوار شیرازی.<ref>ر.ک: تاریخ حکما و عرفا, چاپ جدید, ص۴۳۹؛ ستارگان حرم, ج۹, ص۵۵. </ref>
 +
==آثار و تألیفات==
  
21. آقا میرزا فضل الله خان آشتیانی.  
+
حکیم کرمانشاهی دارای آثار و نوشته هایی بوده که تعلیقات بر طبیعیات و [[شفا (کتاب)|الهیات شفا]]، نمونه ای از آنهاست. همچنین وی حواشی فراوانی بر [[اسفار اربعه (کتاب)|اسفار]] و شرح [[اشارات و تنبیهات (کتاب)|اشارات و تنبیهات]] و شفا نوشته است و گویا رسائلی مستقل نیز داشته است که از بین رفته است.  
  
22. میرزا لطفعلی صدرالافاظل متخلص به دانش.  
+
استاد [[سید جلال الدین آشتیانی]] در کتاب منتخباتی از آثار حکمای الهی [[ایران]] به برخی از آثار وی اشاره کرده است.<ref>این جلد از «آثار حکمای الهی در ایران» هنوز چاپ نشده است. </ref>
  
23. آقا شیخ محمد بن حبیب الله جولستانی.
+
مدح [[امام حسین علیه السلام|امام حسین]] ـ علیه السلام ـ در یک [[قصیده]] بلند،<ref>ضمیمه دیوان ملا پریشان, از آثار خطی کتابخانه آیة الله العظمی گلپایگانی. </ref> قصیده ای چاپ نشده در یکی از کتاب های کتابخانه آیت الله العظمی [[سید محمدرضا موسوی گلپایگانی|گلپایگانی]] در [[قم]] موجود است که سراینده اش را حسن کرمانشاهی دانسته اند. این قصیده، از حیث نظم و محتوا، بسیار ارزشمند و به زبان فارسی سروده شده است؛ گر چه پاره ای از ابیات آن عربی است. این قصیده، ۲۰۱ [[بیت (شعر)|بیت]] و در ۱۵ صفحه دست نویس می باشد. آغاز قصیده چنین است:
 
 
24. آقا شیخ محمد بن احمد خندق آبادی كاشانی.
 
 
 
25. سید محمد فاطمی قمی.
 
 
 
26. شیخ محمد تقی آملی.
 
 
 
27. آقا شیخ محمد كاظم تربتی.
 
 
 
28. سید محمد كاظم عصار تهرانی.
 
 
 
29. سید مرتضی لنگرودی.
 
 
 
30. میرزا محمود آشتیانی.
 
 
 
31. سید موسی زرآبادی قزوینی.
 
 
 
32. میرزا هادی خان حائری مازندرانی.
 
 
 
33. آقا سید یعقوب انوار شیرازی.<ref>. ر.ك: تاریخ حكما و عرفا..., چاپ جدید, ص439؛ ستارگان حرم, ج9, ص55. </ref>
 
 
 
مشرب فلسفی حكیم كرمانشاهی
 
 
 
به یقین، مهمترین ویژگی حكیم كرمانشاهی، تبحر خاص و ویژه او در فلسفه بوده كه او را از سایر هم عصران خود متمایز ساخته است. در این میان، گروهی به بررسی مشرب فلسفی او پرداخته اند. آقای صدوقی سها می نویسد:
 
 
 
«معروف شده كه ایشان متمایل به مشرب مشائیه، بلكه او را خاتمه‌الحكماء‌المشائین هم گفته‌اند؛ ولی مرحوم سید جلال‌الدین آشتیانی، این نظریه را از اغلاط دانسته‌اند؛ بلكه گفته‌اند او آخرین فیلسوف مشائی نبود».
 
 
 
دلایلی كه مرحوم آشتیانی بر این امر آورده اند از این قرار است:
 
 
 
1. استادان او همه در حكمت متعالیه استاد بودند.
 
 
 
2. وقتی كه آقا میرشهاب‌الدین نیریزی و آقا میرزاهاشم قدس‌الله‌روحه در سالهای 1331 و 1332 جهان خاكی را ترك نمودند، شاگردان این دو استاد، سفر نفس اسفار و قسمتی از الهیات را قرائت نكرده بودند... و برخی مستعدان و مشتاقان دیگر، بدون كوچك ترین درنگ، ملتجی به استاد علامه میرزا حسن كرمانشاهی شدند.
 
 
 
تدریس سفر نفس و الهیات، از عهده كسی بر می آید كه در حكمت متعالیه استاد ماهر باشد».<ref>. تاریخ حکما و عرفا، چاپ جدید، ص 434. </ref>
 
 
 
استاد منوچهر صدوقی سها، نظریه مرحوم سید جلال الدین آشتیانی را نمی پذیرد و پاسخ آن را چنین می دهد:
 
 
 
«ملحض ایام افادات عالیات این است كه اولا جناب میرزای كرمانشاهی، تدریس اسفار و فصوص می فرموده است و ثانیا آن هم به نحوی كه مورد قبول بزرگان عصر بوده باشد و ثالثا این معنی، دلیل است بر رسوخ آن بزرگ در حكمت متعالیه و عرفانیات و این هر سه سخن حق است؛ بلا ریب ولكن چنانكه پدیدار است، دلیل عدم تضلع جناب میرزا به حكمت مشائیه نیست؛ بالاخص كه برخی دیگر از تلامیذ طراز اول آن بزرگ كه در عرض برخی از بزرگان دیگر از تلامیذ معظم له كه حضرت استاد آشتیانی دامت بركاته تنصیص به نام نامی آنان فرموده اند، در شمارند. استاد عظیم الشان خویش، جناب میرزا را تلویحا اعظم حكمت مشائیه به عصر خویش دانسته اند؛ چنانكه مرحوم مبرور، آقا ضیاء الدین دری آورده است كه: «تعلیقات شریفش كه در طبیعیات و الهیات شفا است و فعلا نزد نگارنده موجود است، تسلط آن مرحوم را بر فهم كلمات شیخ به خوبی می رساند<ref>. همان, ص435. </ref>»
 
 
 
ویژگی ها
 
 
 
استاد منوچهر صدوقی سها به نقل از مرحوم سید ابوالحسن حسینی قزوینی نقل می كند كه جناب میرزا حسن كرمانشاهی معروف بود به «فهم كلمه الشیخ (ابن سینا) بهتر از همه» و نیز از قول حاج شیخ محمد علی لواسانی چنین نقل می كند:
 
 
 
«آن بزرگ، قالبی می داشتی نحیف و عینك بر دیده می نهادی».
 
 
 
همچنین وی از قول مرحوم سید محمد كاظم عصار<ref>. ر.ك: بزرگان مدفون در ری. </ref> نقل كرده كه مرحوم میرزا حسن كرمانشاهی «چنان اسیر پنجه درویش می بوده است كه خود می فرموده به تحت قبه قم، فقیرتر از من نیست و با این همه، پیوسته خوشرو می بوده است و گاه هم كه آهی از نهاد بر می آورده است، از آن نور می بارید<ref>. تاریخ حكما و عرفا, چاپ جدید, ص435. </ref>».
 
 
 
مرحوم دری در توصیف وی آورده است:
 
 
 
«قطع نظر از مقامات علمی، بسیار عفیف النفس و پاكدامن و وارسته از دنیا و مقبل به آخرت (بود) ؛ با این كه معیشتش در نهایت سختی می گذشت، در مدت عمرش به احدی ظهار عسرت ننمود و به همان حقوق مدرسه قناعت فرمود<ref>. همان, ص436. </ref>».
 
 
 
خاطره ای از میرزا حسن كرمانشاهی
 
 
 
زندگی این حكیم بزرگوار، در عین غنای علمی، با فقر مادی همراه بود. قناعت و زهد او، چنان بود كه در حوادث روزگار، همانند كوه استوار بود و تندباد مشكلات زندگی در قامت استوار او تاثیری نداشت.
 
 
 
در كتاب تاریخ حكما و عرفا به نقل از كیوان قزوینی چنین نقل شده است:
 
 
 
«گاهی به حوالی عید، میرزا، اثاث البیتی می فروخت تا تدارك لوازم عید كند. به او گفتند:
 
 
 
مقداری از علم خویش را بفروشید به ...
 
 
 
گفت: چون شود؟
 
 
 
گفتند: شما می شوید با پول و بی علم و او می شود بی پول و با علم!
 
 
 
فرمود: اگر چنین است، نمی فروشم»<ref>. همان. </ref>
 
 
 
سلمان عصر
 
 
 
استاد سید جلال الدین آشتیانی در مقدمه كتاب تمهید القواعد در شرح حال آقا میرزا محمود، یكی از استادان بزرگ علوم عقلی می نویسد:
 
 
 
«مرحوم آقا میرزا حسن كرمانشاهی، فیلسوف متاله آن عصر نیز مبتلا به تنگدستی بود و معاش خود و عائله خود را از حقوق مختصر مدرسی، كه از مدرسه سپهسالار قدیم<ref>. این مدرسه, اكنون به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام یافته است. </ref> می گرفت، تامین می نمود؛ ولی شدت ایمان و كثرت زهد آقامیرزا حسن كرمانشاهی، مانع از تاثیر فقر در روحیات او بود؛ چون در تقوا و زهد و ایمان واقعی، سلمان عصر و ابوذر دوران به شمار می رفت<ref>. تمهید القواعد, ابن تركه اصفهانی, به تصحیح و تعلیق استاد سید جلال الدین آشتیانی, ص17. </ref>».
 
 
 
آثار
 
 
 
حكیم كرمانشاهی دارای آثار و نوشته هایی بوده كه ـ تعلیقات بر طبیعیات و الهیات شفا، نمونه ای از آنهاست.
 
 
 
همچنین وی حواشی فراوانی بر اسفار و شرح اشارات و شفا نوشته است و گویا رسائلی مستقل نیز داشته است كه از بین رفته است.
 
 
 
استاد سید جلال الدین آشتیانی در کتاب منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران به برخی از آثار وی اشاره کرده است.<ref>. این جلد از «آثار حكمای الهی در ایران» هنوز چاپ نشده است. </ref>
 
 
 
مدح امام حسین ـ علیه السلام ـ در یك قصیده بلند<ref>. ضمیمه دیوان ملا پریشان, از آثار خطی كتابخانه آیه الله العظمی گلپایگانی. </ref>  
 
 
 
قصیده ای چاپ نشده در یكی از كتاب های كتابخانه آیه الله العظمی گلپایگانی در قم موجود است كه سراینده اش را حسن كرمانشاهی دانسته اند.  
 
 
 
این قصیده، از حیث نظم و محتوا، بسیار ارزشمند و در مدح امام حسین ـ علیه السلام ـ و به زبان فارسی سروده شده است؛ گر چه پاره ای از ابیات آن عربی است.  
 
 
 
این قصیده، 201 بیت و در 15 صفحه دست نویس می باشد. آغاز قصیده چنین است:  
 
 
 
ای خون تو را غیر خدا هیچ بهانه
 
  
 +
ای خون تو را غیر خدا هیچ بهانه *
 
وی رحمت حق را به همه خلق بهانه  
 
وی رحمت حق را به همه خلق بهانه  
  
هر كس به زبانی زغمت نوحه سراید  
+
هر کس به زبانی ز غمت نوحه سراید *
 
 
 
بلبل به نواخوانی و قمری به ترانه  
 
بلبل به نواخوانی و قمری به ترانه  
  
جز بهر عزای تو نباشد كه نماید  
+
جز بهر عزای تو نباشد که نماید *
 
 
 
مرغ سحری ناله به آهنگ شبانه  
 
مرغ سحری ناله به آهنگ شبانه  
  
باران ز سحاب و ز زمین چشمه و انهار  
+
باران ز سحاب و ز زمین چشمه و انهار *
 
 
 
از چشم و زبان در غم تو گشته روانه  
 
از چشم و زبان در غم تو گشته روانه  
 +
==ویژگی‌های علمی و اخلاقی==
 +
مهمترین ویژگی حکیم کرمانشاهی، تبحر خاص و ویژه او در [[فلسفه]] بوده که او را از سایر هم عصران خود متمایز ساخته است. برخی به او لقب «خاتم الحکماء المشائین» داده اند. 
  
نشر معارف انسانی از سه عالم ربانی
+
زندگی این حکیم بزرگوار، در عین غنای علمی، با فقر مادی همراه بود. [[قناعت]] و [[زهد]] او، چنان بود که در حوادث روزگار، همانند کوه استوار بود و تندباد مشکلات زندگی در قامت استوار او تاثیری نداشت.
 
 
استاد حسن حسن زاده آملی می فرماید:
 
 
 
«از زمان حكیم بزرگ، استاد الحكماء و الفلاسفه، ملا علی نوری مازندرانی ـ رضوان الله تعالی علیه ـ تاكنون، هر چند علمای الهی كه همه آنان و یا اكثرشان از شاگردان به واسطه یا مع الواسطه همین حكیم متاله ملا علی نوری اند (و) بر كرسی شریعت غراء، معارف حقه محمدیه را بر نفوس مستعده، القا می فرمودند و علم پروری و عالم پروری می نمودند، لكن مرحوم ملا علی نوری و حكیم سبزواری، در تعلیم حكمت متعالیه و تدریس كتب صدر المتالهین و مرحوم آقا میرزا محمد رضا قمشه‌ای و آقا میرزا هاشم اشكوری در تعلیم حقایق عرفانیه و تدریس صحف محیی الدین عربی و مرحوم میرزا حسن كرمانشاهی در تعلیم حكمت مشاء و تدریس زبر شیخ رییس، شاخص بوده اند و در شاگرد پروری و نشر اصول معارف انسانی، ممتاز. هر یك در فن دیگری، كمال تبحر را داشته است؛ جز این كه در یك سمت شهرت یافته است؛ با حفظ این كه والذین اوتوا العلم درجات.<ref>. عرفان و حكمت متعالیه, علامه حسن زاده آملی, نشر الف لام میم, ص71. </ref>
 
 
 
ارتحال
 
  
تهران در سال 1336 ش. شاهد خاموشی یكی از ستارگان بلند آوازه تاریخ فلسفه بود.  
+
مرحوم دری در توصیف وی آورده است: «قطع نظر از مقامات علمی، بسیار عفیف النفس و پاکدامن و وارسته از دنیا و مقبل به آخرت (بود)؛ با این که معیشتش در نهایت سختی می گذشت، در مدت عمرش به احدی ظهار عسرت ننمود و به همان حقوق مدرسه قناعت فرمود».<ref>تاریخ حکما و عرفا، چاپ جدید, ص۴۳۶. </ref>
  
حكیم و فیلسوف بزرگ میرزا حسن كرمانشاهی كه سن او بین 80 تا 90 سال بود، جهان خاكی را ترك كرد و به عالم ملكوت صعود كرد.  
+
استاد سید جلال الدین آشتیانی در مقدمه کتاب تمهید القواعد در شرح حال آقا میرزا محمود، یکی از استادان بزرگ علوم عقلی می نویسد: «مرحوم آقا میرزا حسن کرمانشاهی، فیلسوف متاله آن عصر نیز مبتلا به تنگدستی بود و معاش خود و عائله خود را از حقوق مختصر مدرسی، که از مدرسه سپهسالار قدیم<ref>این مدرسه, اکنون به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام یافته است. </ref> می گرفت، تامین می نمود؛ ولی شدت ایمان و کثرت زهد آقامیرزا حسن کرمانشاهی، مانع از تاثیر فقر در روحیات او بود؛ چون در [[تقوا]] و [[زهد]] و ایمان واقعی، [[سلمان فارسی|سلمان]] عصر و [[ابوذر غفاری|ابوذر]] دوران به شمار می رفت».<ref>تمهید القواعد, ابن ترکه اصفهانی, به تصحیح و تعلیق استاد سید جلال الدین آشتیانی, ص۱۷. </ref>
  
نقل شده كه پس از وفات وی، اوضاع مالی‌اش چنان بود كه برای كفن و دفن معطل ماندند تا آن كه آقا میرزا مهدی آشتیانی كه از شاگردان او بود، عهده دار هزینه كفن و دفن وی شد.<ref>. ر.ك: تاریخ حكما و عرفا, ص440.</ref>
+
==وفات==
  
==پانویس ==
+
مرحوم میرزا حسن کرمانشاهی در [[تهران]] در سال ۱۳۳۶ ش. جهان فانی را وداع گفت و در شهر ری در حرم [[حضرت عبدالعظیم حسنی]] به خاک سپرده شد. نقل شده که پس از وفات وی، اوضاع مالی‌اش چنان بود که برای [[کفن]] و دفن معطل ماندند تا آن که آقا [[میرزا مهدی آشتیانی]] از شاگردان او، عهده دار هزینه کفن و دفن وی شد.<ref>ر.ک: تاریخ حکما و عرفا, ص۴۴۰.</ref>
 +
==پانویس==
 
<references />
 
<references />
منبع:اندیشه قم
+
==منابع==
 +
*سایت اندیشه قم.
 +
[[رده:علمای قرن چهاردهم]][[رده:علماء شیعه]]
 +
[[رده:فیلسوفان]][[رده:مدفونین در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۳ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۲۴

«آیت الله میرزا حسن کرمانشاهی» (۱۳۳۶-۱۲۵۰ ق)، حکیم و فیلسوف بزرگ شیعه در قرن ۱۴ قمری و از شاگردان سید ابوالحسن جلوه بود. او را رکن انتقال فلسفه به طبقات متأخر دانسته‌اند. آن چه در زندگی این بزرگوار حائز اهمیت است، کثرت علم، شاگرد پروری و روحیه زهد و قناعت اوست. شیخ محمدتقی آملی و میرزا مهدی آشتیانی از شاگردان او هستند.

نام کامل میرزا حسن کرمانشاهی
زادروز ۱۲۵۰ قمری
زادگاه کرمانشاه
وفات ۱۳۳۶ قمری
مدفن تهران، حرم حضرت عبدالعظیم حسنی

Line.png

اساتید

سید ابوالحسن جلوه، آقا علی نوری، میرزا حسن نوری،...

شاگردان

شیخ محمدتقی آملی، سید موسی زرآبادی قزوینی، سید مرتضی لنگرودی، میرزا مهدی آشتیانی،...

آثار

تعلیقات بر الهیات شفا، حاشیه بر اسفار، شرح اشارات و تنبیهات،...

تحصیل و استادان

میرزا حسن کرمانشاهی متولد سال ۱۲۵۰ هجری در کرمانشاه، دوران کودکی و نوجوانی را در کرمانشاه گذراند. دانشهای مقدماتی را از برخی استادان آن دیار فرا گرفت و سپس به تهران مهاجرت کرد.[۱] دیری نپایید که وی مدارج علمی را در تهران طی نمود و به مرتبه استادی رسید. مراتب علمی وی، به گونه ای بود که در تدریس پاره ای از علوم، بی نظیر بود.

در خصوص زندگی تحصیلی میرزای کرمانشاهی، از استادان او کمتر نام برده اند. استاد سید جلال الدین آشتیانی می نویسد: «از قراری که استادم آقا میرزا احمد آشتیانی می فرمود، آقا میرزا حسن کرمانشاهی مدتی به درس مرحوم حکیم متاله، آقا میرزا حسن نوری، حاضر می شده است».[۲]

از دیگر استادان وی، می توان به آقا علی نوری و حکیم سید ابوالحسن جلوه اشاره کرد.

تدریس و شاگردان

شاگرد پروری و توان بالای در تدریس برخی از متون، از مهمترین ویژگی های حکیم کرمانشاهی است. بسیاری از بزرگان، در مجلس تدریس او زانوی ادب بر زمین زدند تا از خرمن حکمت و اخلاق او خوشه چینی کنند. آوازه مکتب حکیم کرمانشاهی چنان بود که حتی پس از وفات او، بسیاری از دانشمندان برای درک مکتب حکیم کرمانشاهی، در جست جوی شاگردان او برآمدند تا آن چه را آنان از استاد آموخته بودند، به اینان بیاموزند تا آن جا که وی را رکن انتقال فلسفه به فلاسفه متأخر شمرده اند. شاگردان بسیاری در مکتب میرزا حسن کرمانشاهی درس آموختند که در میان آنان، چهره های شاخصی از دانشمندان عالم تشیع مشاهده می شود.

استاد سید جلال‌الدین آشتیانی، در پاورقی «شرح بر زاد‌المسافر» می نویسد: «آقا میرزا حسن کرمانشاهی، از بزرگترین فلاسفه مشائی در اعصار اخیر که در حکمت ذوقی و فلسفه به سبک ملاصدرا و عرفانیات به سبک محیی‌الدین و اتباع او، صاحب حظی وافر و در علوم ریاضی و طب متداول قدیم، استاد و در تدریس بعضی از مباحث اسفار، مانند جواهر و اعراض و سفر نفس این کتاب، بی‌نظیر بود».[۳]

نام برخی از شاگردان مرحوم حکیم کرمانشاهی در اینجا ذکر می شود:

۱. میرزا احمد آشتیانی.

۲. میرزا مهدی آشتیانی.

۳. شیخ مهدی امیرکلایی.

۴. شیخ محمود مفید.

۵. آقا بزرگ حکیم شهیدی رضوی.

۶. سید ابوالحسن قزوینی.

۷. ابوالحسن میرزای قاجار حیرت.

۸. دکتر سید ابوالفضل معتمد هاشمی.

۹. احمد بن هادی کرمانشاهی.

۱۰. شیخ اسدالله ایزدگشسب گلپایگانی.

۱۱. میرزا حبیب الله ذوالفنون عراقی.

۱۲. میرزا حسن شرف الملک.

۱۳. سید حسین قمی طباطبایی.

۱۴. شیخ حسین رانکوهی لنگرودی.

۱۵. مرحوم حسینقلی مستعان.

۱۶. سید صدرالدین کوهپایی اصفهانی.

۱۷. ضیاءالدین دری اصفهانی.

۱۸. حاج ملاعباسعلی کیوان قزوینی.

۱۹. شیخ عبدالنبی کجوری.

۲۰. فاضل بن حسین لنکرانی.

۲۱. میرزا فضل الله خان آشتیانی.

۲۲. میرزا لطفعلی صدرالافاضل، متخلص به دانش.

۲۳. شیخ محمد جولستانی.

۲۴. شیخ محمد خندق آبادی کاشانی.

۲۵. سید محمد فاطمی قمی.

۲۶. شیخ محمدتقی آملی.

۲۷. شیخ محمدکاظم تربتی.

۲۸. سید محمدکاظم عصار تهرانی.

۲۹. سید مرتضی لنگرودی.

۳۰. میرزا محمود آشتیانی.

۳۱. سید موسی زرآبادی قزوینی.

۳۲. میرزا هادی خان حائری مازندرانی.

۳۳. سید یعقوب انوار شیرازی.[۴]

آثار و تألیفات

حکیم کرمانشاهی دارای آثار و نوشته هایی بوده که تعلیقات بر طبیعیات و الهیات شفا، نمونه ای از آنهاست. همچنین وی حواشی فراوانی بر اسفار و شرح اشارات و تنبیهات و شفا نوشته است و گویا رسائلی مستقل نیز داشته است که از بین رفته است.

استاد سید جلال الدین آشتیانی در کتاب منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران به برخی از آثار وی اشاره کرده است.[۵]

مدح امام حسین ـ علیه السلام ـ در یک قصیده بلند،[۶] قصیده ای چاپ نشده در یکی از کتاب های کتابخانه آیت الله العظمی گلپایگانی در قم موجود است که سراینده اش را حسن کرمانشاهی دانسته اند. این قصیده، از حیث نظم و محتوا، بسیار ارزشمند و به زبان فارسی سروده شده است؛ گر چه پاره ای از ابیات آن عربی است. این قصیده، ۲۰۱ بیت و در ۱۵ صفحه دست نویس می باشد. آغاز قصیده چنین است:

ای خون تو را غیر خدا هیچ بهانه * وی رحمت حق را به همه خلق بهانه

هر کس به زبانی ز غمت نوحه سراید * بلبل به نواخوانی و قمری به ترانه

جز بهر عزای تو نباشد که نماید * مرغ سحری ناله به آهنگ شبانه

باران ز سحاب و ز زمین چشمه و انهار * از چشم و زبان در غم تو گشته روانه

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

مهمترین ویژگی حکیم کرمانشاهی، تبحر خاص و ویژه او در فلسفه بوده که او را از سایر هم عصران خود متمایز ساخته است. برخی به او لقب «خاتم الحکماء المشائین» داده اند.

زندگی این حکیم بزرگوار، در عین غنای علمی، با فقر مادی همراه بود. قناعت و زهد او، چنان بود که در حوادث روزگار، همانند کوه استوار بود و تندباد مشکلات زندگی در قامت استوار او تاثیری نداشت.

مرحوم دری در توصیف وی آورده است: «قطع نظر از مقامات علمی، بسیار عفیف النفس و پاکدامن و وارسته از دنیا و مقبل به آخرت (بود)؛ با این که معیشتش در نهایت سختی می گذشت، در مدت عمرش به احدی ظهار عسرت ننمود و به همان حقوق مدرسه قناعت فرمود».[۷]

استاد سید جلال الدین آشتیانی در مقدمه کتاب تمهید القواعد در شرح حال آقا میرزا محمود، یکی از استادان بزرگ علوم عقلی می نویسد: «مرحوم آقا میرزا حسن کرمانشاهی، فیلسوف متاله آن عصر نیز مبتلا به تنگدستی بود و معاش خود و عائله خود را از حقوق مختصر مدرسی، که از مدرسه سپهسالار قدیم[۸] می گرفت، تامین می نمود؛ ولی شدت ایمان و کثرت زهد آقامیرزا حسن کرمانشاهی، مانع از تاثیر فقر در روحیات او بود؛ چون در تقوا و زهد و ایمان واقعی، سلمان عصر و ابوذر دوران به شمار می رفت».[۹]

وفات

مرحوم میرزا حسن کرمانشاهی در تهران در سال ۱۳۳۶ ش. جهان فانی را وداع گفت و در شهر ری در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی به خاک سپرده شد. نقل شده که پس از وفات وی، اوضاع مالی‌اش چنان بود که برای کفن و دفن معطل ماندند تا آن که آقا میرزا مهدی آشتیانی از شاگردان او، عهده دار هزینه کفن و دفن وی شد.[۱۰]

پانویس

  1. تاریخ حکما و عرفا، چاپ جدید، ص۴۳۳.
  2. شرح مقدمه قیصری, ص۳۲.
  3. شرح بر زاد المسافر, صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی, به تحقیق سید جلال الدین آشتیانی, ص۳۸۶.
  4. ر.ک: تاریخ حکما و عرفا, چاپ جدید, ص۴۳۹؛ ستارگان حرم, ج۹, ص۵۵.
  5. این جلد از «آثار حکمای الهی در ایران» هنوز چاپ نشده است.
  6. ضمیمه دیوان ملا پریشان, از آثار خطی کتابخانه آیة الله العظمی گلپایگانی.
  7. تاریخ حکما و عرفا، چاپ جدید, ص۴۳۶.
  8. این مدرسه, اکنون به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام یافته است.
  9. تمهید القواعد, ابن ترکه اصفهانی, به تصحیح و تعلیق استاد سید جلال الدین آشتیانی, ص۱۷.
  10. ر.ک: تاریخ حکما و عرفا, ص۴۴۰.

منابع

  • سایت اندیشه قم.