دایرة المعارف فارسی (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) جز (مهدی موسوی صفحهٔ دايره‌المعارف فارسي (مصاحب) (کتاب) را به دایرة المعارف فارسی (کتاب) منتقل کرد) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
||
| سطر ۵: | سطر ۵: | ||
|تصویر=[[پرونده:دائره المعارف فارسی.jpg|240px|وسط]] | |تصویر=[[پرونده:دائره المعارف فارسی.jpg|240px|وسط]] | ||
| − | |نویسنده= | + | |نویسنده=غلامحسین مصاحب |
| − | |موضوع= | + | |موضوع=دائرةالمعارف‌ها |
|زبان=فارسی | |زبان=فارسی | ||
| − | |تعداد جلد= | + | |تعداد جلد= ۲ جلد |
|عنوان افزوده1= | |عنوان افزوده1= | ||
| سطر ۲۴: | سطر ۲۴: | ||
}} | }} | ||
| − | + | این کتاب نخستین دایرةالمعارف عمومی در زبان فارسی است که بر اساس شیوه‌های نوین و معتبر دایرةالمعارف‌نویسی تهیه شده و شامل ۳۰۰۰۰ مقاله ترجمه‌شده و ۱۰۰۰۰ مقاله تألیفی است. | |
| − | + | این دایرةالمعارف در دو جلد در قطع رحلی بزرگ (۲۱×۳۱ سانتی‌متر) و با تصاویر و نقشه‌های سیاه و سفید تدوین شده است که هر صفحه آن دارای سه ستون است و مجموعاً ۳۵۷۲ صفحه متن و ۸۱ صفحه مقدمه دارد. جلد اول آن از حرف "الف" تا "ش" در ۱۳۴۵ انتشار یافت. جلد دوم در دو بخش تدوین شد که بخش اول از حرف "ش" تا "ل" در سال ۱۳۵۹ و بخش دوم از حرف "ل" تا "ی" در سال ۱۳۷۴ منتشر گردید. | |
| − | مؤسسه انتشارات | + | مؤسسه انتشارات فرانکلین در سال ۱۳۳۵ به پیشنهاد حسن تقی‌زاده (۱۲۵۷-۱۳۴۸ ش) درصدد تألیف دایره‌المعارفی بر اساس دایره‌المعارف یک جلدی کلمبیا وایکینگ (Colombia Desk Encyclopedia) (چاپ نیویورک، ۱۹۵۳م.) برآمد. سرپرستی آن به غلامحسین مصاحب (۱۲۸۹ - ۱۳۵۸ ش) سپرده شد. در ابتدا بنا بر ترجمه مقالات بود، اما به گفته مصاحب بسیاری از مقالات آن دایره‌المعارف برای خوانندگان امریکایی نوشته شده بود و برای جوابگویی به نیازهای فارسی‌زبانان لازم بود. ۱۰۰۰۰ مقاله به آن افزوده شود و حدود ۱۰۰۰۰ مقاله آن کنار گذاشته شود. بدین ترتیب کار از صورت ترجمه خارج شد و جنبه تألیف و ترجمه به خود گرفت. اعضای هیأت تحریریه و برخی نویسندگان آن عبارت بودند از: احمد آرام، فریدون بدره‌ای، احمد بطحایی، عباس زریاب خویی، [[عبدالحسین زرین کوب|عبدالحسین زرین‌کوب]]، مهدی محقق، مصطفی مقرّبی، و محمود مصاحب. |
| − | از آنجا | + | از آنجا که دایره‌المعارف‌نویسی به شیوه نوین در زبان فارسی سابقه نداشت، مصاحب نظامی خاص برای انتخاب عناوین، تنظیم مقالات، ضبط تلفظ‌ها و اصطلاحات علمی، ضبط فارسی علوم خارجی و علامات اختصاری، ارجاعات، رسم‌الخط، علائم نقطه‌گذاری و دیگر موارد وضع کرد که در سراسر کتاب از آن پیروی شد. |
| − | + | تنظیم این دایره المعارف الفبایی است و در آن حرف "آ" و "الف" با هم آمده است. اسامی افراد به صورت اسم اشهر آمده و در مورد افراد معاصر از قاعده کلی تقدم نام خانوادگی استفاده گردیده، اما گاه از این روش عدول شده است؛ مثلاً شرح حال "[[پروین اعتصامی|پروین اعتصامی]]"، "فروغ فرخزاد" و "فیدل کاسترو" ذیل نام کوچک فرد آمده است. قواعد وصل و فصل، فاصله میان کلمات که تا پیش از مصاحب به هیچ‌وجه تعریف شده و تحت قاعده نبود، توجه به کوتاه نویسی، کوتاهی و بلندی جمله‌های هر بند و یکدستی شیوه نگارش مقالات از ویژگی‌های ارزنده کتاب است. | |
| − | + | برای تلفظ کلمات و اسامی از حروف آوانگاری بین‌المللی استفاده شده است. جدول الفبایی صوتی مأخوذ از الفبای لاتینی و جدول اختصارات نیز برای صرفه‌جویی در فضا و حجم دایره‌المعارف به‌کار گرفته شده است که در "مدخل" جلد اول و ابتدای جلد دوم آمده است. | |
| − | از | + | از دیگر ویژگی‌های این دایره‌المعارف روش خاص مصاحب در وضع لغات جدید علمی و ترجمه اصطلاحات خارجی است؛ از جمله ابداع حرف "ایرانیک" در فارسی به جای حرف "ایتالیک" در متون لاتینی؛ توجه به واژه‌سازی و ساختن مصدرهای جعلی، مثل "یونیدن"، "اکسیدن" و "قطبیدن"؛ آوردن کلمات ابتدا به ساکن و آواهای بیرون از شش مصوت کوتاه و بلند فارسی و ارائه معادل‌های انگلیسی یا فرانسوی مدخل‌ها، به خصوص مدخل‌های علمی. |
| − | در سال | + | در سال ۱۳۵۰، مصاحب از کار سرپرستی دایره‌المعارف کناره‌گیری کرد. تا آن زمان، بخش زیادی از مقالات جلد دوم تا حرف "ع" حروفچینی و آماده چاپ شده بود. سرپرستی جلد دوم (بخش اول) را رضا اقصی بر عهده گرفت. این جلد به سرمایه انتشارات امیرکبیر که امتیاز نشر این کتاب را از فرانکلین خریده بود، به چاپ رسید. دلیل انتشار این جلد در دو بخش، در اختیار قرار دادنِ سریع‌ترِ قسمتی از آن به خوانندگان و تقسیم کتاب به دو حجم نسبتاً برابر بوده است. |
| − | روش | + | روش تنظیم و تدوین مقالات مطابق جلد اول است. مقالات این جلد بیشتر تألیفی است که در زمان مصاحب تدوین شده و با اندکی تصحیح و ذکر تغییرات تاریخ فوت اشخاص و تغییرات وضع شهرها و کشورها آمده است. مقالات مربوط به [[ایران|ایران]] و [[اسلام]] و [[شیعه|تشیع]] در دو جلد از نظر کمیت و کیفیت چشم‌گیر است. شرح حال [[ائمه اطهار|امامان]] در جلد اول کوتاه، دقیق و پراطلاع است. مقالات [[امام علی]] (علیه السلام)، [[قرآن]] و [[عمر بن خطاب|عمر]] در جلد دوم بسیار محققانه و سنجیده است. میانگین مقالات جلد اول ده سطر و در جلد دوم پانزده سطر است. در جلد دوم عبارت‌پردازی افزایش داشته و لغزش‌هایی نیز به آن راه یافته است. |
| − | بخش دوم از جلد دوم با | + | بخش دوم از جلد دوم با تأخیری حدود ۱۸ سال به همت انتشارات فرانکلین به چاپ رسید. دلیل تأخیر آن چنان‌که ذکر شده است، تصحیح و ویرایش مقالات و یکدست کردن آنها با جلد اول بوده است. در مقدمه این جلد توضیح داده شده است که برای حفظ شیوه و اسلوب کارِ پایه‌گذار این کتاب، مرحوم مصاحب، تغییرات اساسی و بنیادی در مقالاتی که در زمان سرپرستی ایشان تدوین شده است، صورت نگرفته و فقط اندکی تغییر و اصلاح در برخی مقالات انجام گرفته است. از جمله بیشتر مقالات مربوط به مشخصات جغرافیایی شهرها و کشورها، مطابق با اطلاعات دهه پنجاه که قبلاً نوشته شده در این جلد به همان صورت آمده است. مقالاتی که موضوعات و اطلاعات تحریف‌شده داشته، تصحیح شده است و مدخل‌های مربوط به هنرپیشگان خارجی حذف شده است. |
| − | منتقدان | + | منتقدان ایرادهایی بر این کتاب گرفته‌اند. اثری که مبنای ترجمه دایره‌المعارف فارسی قرار گرفت، کتاب مرجع کوچکی بود با مقاله‌های بسیار فشرده و خلاصه‌شده یک دایره‌المعارف سه‌جلدی بزرگ‌تر که خود نقص‌ها و ایرادهایی داشت و مشکلات آن ناگزیر به ترجمه فارسی نیز راه یافت. |
| − | در مراحلِ | + | در مراحلِ کار شناسه‌گزینی، معادل‌گذاری، ساختار مقالات، بلندی و کوتاهی و زبان و نگارش آن نارسایی‌هایی دیده می‌شود؛ از جمله اطلاعات داده شده برخی مقالات کافی نیست یا بسیار کوتاه است. جای برخی مقالات مهم خالی است و تاریخ و مشخصات جغرافیایی و برخی اطلاعات تاریخی نیاز به تصحیح دارد. بخش معارف پزشکی آن با کمبودهایی روبه‌رو است و حجم معارف پزشکی در دو جلد قابل مقایسه با معارف دیگر چون ریاضی، فیزیک، شیمی و تاریخ نیست. |
| − | آنچه به‌عنوان | + | آنچه به‌عنوان ایراد آمده در برابر ارزش‌ها و امتیازهای آن بسیار ناچیز است. انتشار دایره‌المعارف فارسی کار عظیمی بود که مصاحب برای نخستین بار با ضوابط دقیق دایره‌المعارف نویسی آن را پایه‌گذاری کرد. از لحاظ حروفچینی و صفحه‌بندی و تنوع قلم‌ها بی‌مانند است و از این حیث با نظایر فرنگی خود به خوبی قابل قیاس است. ترجمه عربی دایره‌المعارف وایکینک به نام الموسوعه‌المیسره در یک جلد که به همت انتشارات فرانکلین منتشر شد، از نظر دقت و وسواس علمی به پایه دایره‌المعارف فارسی نمی‌رسد. این دایره‌المعارف یگانه مرجع معتبری است که در دسترس خوانندگان فارسی‌زبان قرار دارد؛ اثری سترگ در تاریخ دایره‌المعارف‌نویسی فارسی و فصلی نو در نشر کتاب و فنون تدوین و تولید کتاب در [[ایران|ایران]] است. |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | * [http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%AF%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%81%20%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%8A%20%5B%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AD%D8%A8%5D.aspx | + | *[http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%AF%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%81%20%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%8A%20%5B%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AD%D8%A8%5D.aspx دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "دايرةالمعارف فارسی (مصاحب)" از مهناز مقدّسی]، بازیابی: ۹ مرداد ۱۳۹۲. |
{{منابع مرجع}} | {{منابع مرجع}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۷ ژوئیهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۰۴:۵۳
 | |
| نویسنده | غلامحسین مصاحب |
| موضوع | دائرةالمعارف‌ها |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۲ جلد |
|
| |
این کتاب نخستین دایرةالمعارف عمومی در زبان فارسی است که بر اساس شیوه‌های نوین و معتبر دایرةالمعارف‌نویسی تهیه شده و شامل ۳۰۰۰۰ مقاله ترجمه‌شده و ۱۰۰۰۰ مقاله تألیفی است.
این دایرةالمعارف در دو جلد در قطع رحلی بزرگ (۲۱×۳۱ سانتی‌متر) و با تصاویر و نقشه‌های سیاه و سفید تدوین شده است که هر صفحه آن دارای سه ستون است و مجموعاً ۳۵۷۲ صفحه متن و ۸۱ صفحه مقدمه دارد. جلد اول آن از حرف "الف" تا "ش" در ۱۳۴۵ انتشار یافت. جلد دوم در دو بخش تدوین شد که بخش اول از حرف "ش" تا "ل" در سال ۱۳۵۹ و بخش دوم از حرف "ل" تا "ی" در سال ۱۳۷۴ منتشر گردید.
مؤسسه انتشارات فرانکلین در سال ۱۳۳۵ به پیشنهاد حسن تقی‌زاده (۱۲۵۷-۱۳۴۸ ش) درصدد تألیف دایره‌المعارفی بر اساس دایره‌المعارف یک جلدی کلمبیا وایکینگ (Colombia Desk Encyclopedia) (چاپ نیویورک، ۱۹۵۳م.) برآمد. سرپرستی آن به غلامحسین مصاحب (۱۲۸۹ - ۱۳۵۸ ش) سپرده شد. در ابتدا بنا بر ترجمه مقالات بود، اما به گفته مصاحب بسیاری از مقالات آن دایره‌المعارف برای خوانندگان امریکایی نوشته شده بود و برای جوابگویی به نیازهای فارسی‌زبانان لازم بود. ۱۰۰۰۰ مقاله به آن افزوده شود و حدود ۱۰۰۰۰ مقاله آن کنار گذاشته شود. بدین ترتیب کار از صورت ترجمه خارج شد و جنبه تألیف و ترجمه به خود گرفت. اعضای هیأت تحریریه و برخی نویسندگان آن عبارت بودند از: احمد آرام، فریدون بدره‌ای، احمد بطحایی، عباس زریاب خویی، عبدالحسین زرین‌کوب، مهدی محقق، مصطفی مقرّبی، و محمود مصاحب.
از آنجا که دایره‌المعارف‌نویسی به شیوه نوین در زبان فارسی سابقه نداشت، مصاحب نظامی خاص برای انتخاب عناوین، تنظیم مقالات، ضبط تلفظ‌ها و اصطلاحات علمی، ضبط فارسی علوم خارجی و علامات اختصاری، ارجاعات، رسم‌الخط، علائم نقطه‌گذاری و دیگر موارد وضع کرد که در سراسر کتاب از آن پیروی شد.
تنظیم این دایره المعارف الفبایی است و در آن حرف "آ" و "الف" با هم آمده است. اسامی افراد به صورت اسم اشهر آمده و در مورد افراد معاصر از قاعده کلی تقدم نام خانوادگی استفاده گردیده، اما گاه از این روش عدول شده است؛ مثلاً شرح حال "پروین اعتصامی"، "فروغ فرخزاد" و "فیدل کاسترو" ذیل نام کوچک فرد آمده است. قواعد وصل و فصل، فاصله میان کلمات که تا پیش از مصاحب به هیچ‌وجه تعریف شده و تحت قاعده نبود، توجه به کوتاه نویسی، کوتاهی و بلندی جمله‌های هر بند و یکدستی شیوه نگارش مقالات از ویژگی‌های ارزنده کتاب است.
برای تلفظ کلمات و اسامی از حروف آوانگاری بین‌المللی استفاده شده است. جدول الفبایی صوتی مأخوذ از الفبای لاتینی و جدول اختصارات نیز برای صرفه‌جویی در فضا و حجم دایره‌المعارف به‌کار گرفته شده است که در "مدخل" جلد اول و ابتدای جلد دوم آمده است.
از دیگر ویژگی‌های این دایره‌المعارف روش خاص مصاحب در وضع لغات جدید علمی و ترجمه اصطلاحات خارجی است؛ از جمله ابداع حرف "ایرانیک" در فارسی به جای حرف "ایتالیک" در متون لاتینی؛ توجه به واژه‌سازی و ساختن مصدرهای جعلی، مثل "یونیدن"، "اکسیدن" و "قطبیدن"؛ آوردن کلمات ابتدا به ساکن و آواهای بیرون از شش مصوت کوتاه و بلند فارسی و ارائه معادل‌های انگلیسی یا فرانسوی مدخل‌ها، به خصوص مدخل‌های علمی.
در سال ۱۳۵۰، مصاحب از کار سرپرستی دایره‌المعارف کناره‌گیری کرد. تا آن زمان، بخش زیادی از مقالات جلد دوم تا حرف "ع" حروفچینی و آماده چاپ شده بود. سرپرستی جلد دوم (بخش اول) را رضا اقصی بر عهده گرفت. این جلد به سرمایه انتشارات امیرکبیر که امتیاز نشر این کتاب را از فرانکلین خریده بود، به چاپ رسید. دلیل انتشار این جلد در دو بخش، در اختیار قرار دادنِ سریع‌ترِ قسمتی از آن به خوانندگان و تقسیم کتاب به دو حجم نسبتاً برابر بوده است.
روش تنظیم و تدوین مقالات مطابق جلد اول است. مقالات این جلد بیشتر تألیفی است که در زمان مصاحب تدوین شده و با اندکی تصحیح و ذکر تغییرات تاریخ فوت اشخاص و تغییرات وضع شهرها و کشورها آمده است. مقالات مربوط به ایران و اسلام و تشیع در دو جلد از نظر کمیت و کیفیت چشم‌گیر است. شرح حال امامان در جلد اول کوتاه، دقیق و پراطلاع است. مقالات امام علی (علیه السلام)، قرآن و عمر در جلد دوم بسیار محققانه و سنجیده است. میانگین مقالات جلد اول ده سطر و در جلد دوم پانزده سطر است. در جلد دوم عبارت‌پردازی افزایش داشته و لغزش‌هایی نیز به آن راه یافته است.
بخش دوم از جلد دوم با تأخیری حدود ۱۸ سال به همت انتشارات فرانکلین به چاپ رسید. دلیل تأخیر آن چنان‌که ذکر شده است، تصحیح و ویرایش مقالات و یکدست کردن آنها با جلد اول بوده است. در مقدمه این جلد توضیح داده شده است که برای حفظ شیوه و اسلوب کارِ پایه‌گذار این کتاب، مرحوم مصاحب، تغییرات اساسی و بنیادی در مقالاتی که در زمان سرپرستی ایشان تدوین شده است، صورت نگرفته و فقط اندکی تغییر و اصلاح در برخی مقالات انجام گرفته است. از جمله بیشتر مقالات مربوط به مشخصات جغرافیایی شهرها و کشورها، مطابق با اطلاعات دهه پنجاه که قبلاً نوشته شده در این جلد به همان صورت آمده است. مقالاتی که موضوعات و اطلاعات تحریف‌شده داشته، تصحیح شده است و مدخل‌های مربوط به هنرپیشگان خارجی حذف شده است.
منتقدان ایرادهایی بر این کتاب گرفته‌اند. اثری که مبنای ترجمه دایره‌المعارف فارسی قرار گرفت، کتاب مرجع کوچکی بود با مقاله‌های بسیار فشرده و خلاصه‌شده یک دایره‌المعارف سه‌جلدی بزرگ‌تر که خود نقص‌ها و ایرادهایی داشت و مشکلات آن ناگزیر به ترجمه فارسی نیز راه یافت.
در مراحلِ کار شناسه‌گزینی، معادل‌گذاری، ساختار مقالات، بلندی و کوتاهی و زبان و نگارش آن نارسایی‌هایی دیده می‌شود؛ از جمله اطلاعات داده شده برخی مقالات کافی نیست یا بسیار کوتاه است. جای برخی مقالات مهم خالی است و تاریخ و مشخصات جغرافیایی و برخی اطلاعات تاریخی نیاز به تصحیح دارد. بخش معارف پزشکی آن با کمبودهایی روبه‌رو است و حجم معارف پزشکی در دو جلد قابل مقایسه با معارف دیگر چون ریاضی، فیزیک، شیمی و تاریخ نیست.
آنچه به‌عنوان ایراد آمده در برابر ارزش‌ها و امتیازهای آن بسیار ناچیز است. انتشار دایره‌المعارف فارسی کار عظیمی بود که مصاحب برای نخستین بار با ضوابط دقیق دایره‌المعارف نویسی آن را پایه‌گذاری کرد. از لحاظ حروفچینی و صفحه‌بندی و تنوع قلم‌ها بی‌مانند است و از این حیث با نظایر فرنگی خود به خوبی قابل قیاس است. ترجمه عربی دایره‌المعارف وایکینک به نام الموسوعه‌المیسره در یک جلد که به همت انتشارات فرانکلین منتشر شد، از نظر دقت و وسواس علمی به پایه دایره‌المعارف فارسی نمی‌رسد. این دایره‌المعارف یگانه مرجع معتبری است که در دسترس خوانندگان فارسی‌زبان قرار دارد؛ اثری سترگ در تاریخ دایره‌المعارف‌نویسی فارسی و فصلی نو در نشر کتاب و فنون تدوین و تولید کتاب در ایران است.
منابع
- دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "دايرةالمعارف فارسی (مصاحب)" از مهناز مقدّسی، بازیابی: ۹ مرداد ۱۳۹۲.
| دائره المعارف ها | * دانشنامه جهان اسلام * دائرة المعارف بزرگ اسلامی * دائرة المعارف قرآن کریم * دانشنامه فرهنگ فاطمی * دانشنامه امام حسین علیه السلام * دانشنامه امیرالمومنین علیه السلام * دانشنامه قرآن و حدیث * دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی * دایرة المعارف فارسی |
| فرهنگ های تخصصی | *فرهنگ قرآن * فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام * فرهنگ عاشورا * قاموس قرآن * نثر طوبی * سفینه البحار |
| واژه نامه ها | * المنجد * تاج العروس * جمهرة اللغة * قاموس المحیط * لسان العرب * مجمع البحرین * مفردات قرآن راغب * معجم مقاییس اللغة |
| سرگذشت نامه ها | *ريحانة الادب * روضات الجنات * طبقات اعلام الشیعه * اعیان الشیعه * مجالس المؤمنین * گلشن ابرار * ستارگان حرم * اثر آفرینان |
| کتابشناسی ها | * الذریعه الی تصانیف الشیعه * کشف الظنون * الفهرست ابن ندیم * فهرست کتاب های چاپی فارسی |
| منابع مرجع الکترونیکی | * ویکی شیعه * دانشنامه اسلامی |
