ذکری الشیعه فی احکام الشریعه (کتاب)

نویسنده	شهید اول
موضوع	فقه‌ شيعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۴
تحقيق	مؤسسة آل البيت(ع)
ذكری الشيعة فی أحكام الشريعة

کتاب «ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة» از تألیفات مهم شهید اول (م، ۷۸۶ ق) است. در این کتابِ فقهى-استدلالى، فقط مباحث طهارت و صلات آمده است؛ گرچه شهید قصد داشته که تمام کتب و ابواب فقه را مورد بحث قرار دهد، ولى به دلایلى موفق به اتمام آن نمى شود.

مؤلف

شمس‌الدین ابوعبدالله محمد مکى، معروف به شهید اول در سال ۷۳۴ در «جزین» از توابع جبل عامل لبنان به دنیا آمد. او مقدمات علوم دینى و فقه را نزد پدرش و شیخ اسدالدین آموخت و در شانزده سالگى وارد شهر حله شد و در آنجا از محضر فخرالمحققین، فرزند علامه حلى و دیگران به تحصیل پرداخت.

شهید جمعاً پنج سال در حله زیست. در اثناى این مدت به بغداد، کربلا، نجف اشرف، کوفه و دیگر نقاط عراق هم سفر کرد. سپس به منظور دیدار با سایر علماى اسلامى، اعم از شیعه و سنی به سیر آفاق پرداخت و در مصر، فلسطین، سوریه، مکه و مدینه از محضر بسیارى از علماى فریقین بهره گرفت.

ابتکارات نو و توسعۀ مباحث فقهى و فروعات محققانۀ شهید اوّل، وى را از جایگاه رفیع و مکان شامخى در بین فقهاى عظام برخوردار گردانیده است. نظریات وى که در کتب فقهى گران‌قدرش مانند الدروس، الذکرى، اللمعة الدمشقیة جمع‌آورى گردیده است و در حدود یکصد و پنجاه سال در آثار و کتب فقهى علماى بعد از وى ذکر شده است، گویاى تأثیر افکار عمیق و محققانۀ این فقیه کم‌نظیر است و به همین دلیل در بسیارى از آثار باقى‌مانده از وى با تعبیر «أفقه الفقهاء» از او یاد شده است. به حق باید گفت که آثار بجاى مانده از شهید اوّل مرجع و مأخذ اساسى و مهم در فقه شیعه است بطورى که نمى‌توان از آن بى‌نیاز بود.

شهید گویا در اواخر عمرش به دمشق که اکنون مرکز سوریه است و در گذشته مجمع علماى عامه بوده و جماعتى از شیعه هم در آن سکونت داشته اند، رفته و اقامت نموده است و به همین جهت به دمشقى معروف شده است. وى در ۵۲ سالگى در دمشق به وسیله «بیدَمر» به شهادت رسید و سپس به دار آویخته شد و پس از آن بدن او را سوزاندند.

اعتبار کتاب

یکى از گنجینه‌هاى با ارزش فقهى بجاى مانده از شهید اول همین کتاب «ذکرى الشیعة» مى‌باشد. این کتاب به سبک فقه استدلالى نوشته شده و استدلال شهید در این کتاب به قوى ترین ادله یعنى کتاب و روایات و اجماعات است و بدین جهت است که استدلالات و اجماعات وى مورد اهتمام و توجه علماى بعد از او قرار گرفته است. وى در خطبۀ کتاب در مورد آن مى‌نویسد: «أما بعد فهذا کتاب ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة أوردت فیه ما صدر عن سید المرسلین بواسطة خلفائه المعصومین مما دل علیه الکتاب المبین و إجماع المطهرین و الحدیث المشهور و الدلیل المأثور تجدیدا لمعاهد العلوم و تأکیدا لمعاقد الرسوم و تأییدا للمسائل الفقهیة».

محتوای کتاب

ترتیب کتاب، ابتکارى نو و منحصر به فرد است. مؤلف در مقدمه به این موضوع اشاره دارد و مى گوید: «...و تنظمه مقدمة و اقطاب أربعة. اما المقدمة ففیها اشارات سبع... و اما الأقطاب فأربعة: أولها العبادات... و ثانیها العقود... ثالثها الایقاعات و رابعها السیاسات...». آن چنان که مؤلف در ابتداى کتاب ذکر نموده، قرار بوده است که این کتاب شامل یک مقدمه و چهار قطب (عبادات، عقود (معاملات)، ایقاعات، سیاسات (احکام)) باشد امّا فقط قسمتى از قطب اوّل یعنى کتاب‌هاى طهارت و صلاة آماده شده است که کتاب طهارت نیز در ضمن کتاب الصلاة و به عنوان یکى از ابواب شش‌گانۀ کتاب صلاة ذکر شده است.

مطالب این دو کتاب در ۴ مجلد چاپ شده است:

• جلد اوّل مقدمه و قسمتى از کتاب صلاة یعنى تمام کتاب طهارت تا آخر بحث صلاة میت را در بردارد.
• جلد دوّم از احکام دفن و نماز میت تا آخر بحث اوقات نماز.
• جلد سوّم از ستر و پوشش در نماز تا سلام دادن و تعقیبات نماز.
• جلد چهارم از تروک نماز تا آخر بحث نماز جماعت را شامل مى‌شود.

در مقدمه نیز اشارات هفتگانه‌اى مطرح شده است که عبارتند از: معناى لغوى فقه و بعضى از اصطلاحات؛ وجوب نفقه؛ امور سیزده‌گانه‌اى که براى فقیه لازم است؛ تقلید عامى؛ عدم اشتراط عمل به قول مفتى به صورت مشافهه‌اى؛ ادلۀ چهارگانۀ شرعى یعنى کتاب، سنت، اجماع، عقل؛ دلائل نه‌گانۀ وجوب تمسک به مذهب امامیه.

کتاب «ذکرى» پر از نظریات و ابتکارات مؤلف مى‌باشد که در این مختصر نمى‌گنجد، به چند نمونه از آن اشاره مى‌شود:

• وى در تقسیم بندى مباحث عبادات، جهاد را براى سربلندى و دفع ضرر دشمنان از عبادات ندانسته و در آن قصد قربت را شرط نمى‌داند.
• هم‌چنین بحث کفارات و نذورات را از قبیل عبادات دانسته و ذکر آنان را در ضمن ابواب غیر عبادات از باب تغلیب یا پیروى از اسباب دانسته است.
• وى بر خلاف بعضى از معاصرینش، نماز جمعه را واجب دانسته و از مصادیق نمازهاى واجب ذکر مى‌کند.
• هم‌چنین مباحث کتاب طهارت را در یک تقسیم بندى جدید در ۴ قسم مستعمِل، مستعمَل، مستعمل له و استعمال تقسیم نموده است.
• از طرف دیگر نظریات پدر شیخ صدوق (م، ۳۲۹ ق) را وى همچون روایات دانسته مى‌نویسد: «و قد کان الأصحاب یتمسکون بما یجدونه فی شرائع الشیخ أبی‌الحسن بن بابویه رحمةالله‌علیهم عند إعواز النصوص لحسن ظنهم به، و إن فتواه کروایته، و بالجملة نزل فتاویهم منزلة روایاتهم».

ویژگى‌های کتاب

• اگر چه در خلال مباحث کتاب مطالبى از علوم مختلف اسلامى مثل علم رجال، و اصول فقه و ادبیات بصورت مجزا و پراکنده مطرح شده است، اما در مقدمۀ ششم و هفتم بصورت مدوّن و منظم مباحثى از علم درایه و اصطلاحات اصول فقه ذکر شده است.
• بر خلاف مشهور علما که ابن جنید را قائل به قیاس مى‌دانند و در کتاب‌هایشان اقوال وى را ذکر نمى‌کنند، شهید اول به پیروى از اساتیدش و همین طور علامه حلى در موارد زیادى نظر او را نقل نموده و هم‌چنین نظریات محمد بن احمد بن ابراهیم صابونى جعفى (م ۳۶۹ ق) را مکررا در کتاب ذکر نموده است.
• استقراء تام و بیان نظریات اکثر بزرگان قبل از مؤلف، از دیگر ویژگى‌هاى کتاب مى‌باشد.
• وى در این کتاب نظریات ابن ابى عقیل، ابن جنید، شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضى، شیخ طوسى، ابن براج، سلار بن عبدالعزیز، محقق حلى، ابوالصلاح حلبى، راوندى، یحیى بن سعید حلّى و علامه حلى را مطرح و بررسى نموده است.
• متن روان و بیان رسا و دورى از پیچیدگى مطالب در عین اختصار و ایجاز، از دیگر خصوصیات نوشته‌هاى شهید اول است.

شروح و حواشى کتاب

کتاب «ذکرى الشیعة» از زمان تألیف مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و شروح متعددى بر آن نوشته شده که برخی از آنها عبارتند از:

• حاشیۀ مؤلف بر قسمت صلاة مسافر.
• حاشیۀ ناصر بن ابراهیم احسائى عاملى غینائى (م، ۸۵۳ ق)، مشهور به بویهى.
• حاشیۀ محقق کرکى (م، ۹۴۰ ق).
• حاشیۀ سید حسین غریقى (م، ۱۰۰۱ ق).
• حاشیۀ وحید بهبهانی.

منابع

• کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
• "ذكری الشيعة فی أحكام الشريعة"، ویکی نور.

متن کتاب

ذكری الشيعة فی أحكام الشريعة

فقه
کلیات:	تاریخ فقه، ابواب فقه، احکام، اجتهاد، منابع اجتهاد در فقه شیعه، تقلید، اصول فقه، قواعد فقهی
منابع:	عروة الوثقى، شرایع الاسلام، علل الشرائع، لمعه، جواهرالكلام، المكاسب المحرمه، مدارک الاحکام و ...
↓ رده ها ↓
فقه:	فقیهان، منابع فقهی، اصطلاحات فقهی، آیات الاحکام، منابع اجتهاد در فقه شیعه، قواعد فقه
اصول فقه:	اصول فقه، اصولیون، منابع اصول فقه، اصطلاحات اصول فقه
احکام:	احکام، احکام عبادی، احکام اقتصادی، احکام خانواده، احکام روابط اجتماعی، احکام قضایی و جزایی، احکام اطعمه و اشربه، اصطلاحات احكام