ابوحنیفه: تفاوت بین نسخه‌ها
جز (پروژه5: رتبه بندی، اولویت بندی ، سنجش کیفی) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| (یک نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
| − | او رئیس یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت به نام [[مذهب حنفی]] به شمار می | + | '''«نعمان بن ثابت»''' معروف به '''«ابوحنیفه»''' (۸۰-۱۵۰ ق)، فقیه، متکلم و محدث نامدار مسلمان در قرن دوم هجری است. او رئیس یکی از مذاهب چهارگانه [[اهل سنت]] به نام [[مذهب حنفی]] به شمار می‌آید و به کثرت استفاده از رأى و [[قیاس در فقه|قیاس]] در استنباط [[احکام شرعی|احکام]] فقهی، مشهور است. ابوحنیفه حکومت جور [[امویان]] و [[عباسیان]] را مشروع نمی‌دانست و با آنان همکاری نمی‌کرد. |
| + | {{عالی}} | ||
| + | {{شناسنامه عالم | ||
| + | |نام کامل = ابوحنیفه نعمان بن ثابت | ||
| + | |تصویر= | ||
| + | |زادروز = ۸۰ قمری | ||
| + | |زادگاه = [[کوفه]] | ||
| + | |وفات = ۱۵۰ قمرى | ||
| + | |مدفن = [[بغداد]] | ||
| + | |اساتید = حماد بن ابی‌سلیمان اشعری، ابراهیم نخعی، عامر شعبی، ابواسحاق سبیعی، عاصم بن ابی‌النجود، قیس بن مسلم، عطیة بن سعد عوفی،... | ||
| + | |شاگردان = ابویوسف قاضی، محمد بن حسن شیبانی، زفر بن الهذیل، حسن بن زیاد لؤلوئی کوفی،... | ||
| + | |آثار = الفقه الاکبر، الفقه الابسط، العالم و المتعلم، رساله فی الایمان و تکفیر من قال بخلق القرآن،... | ||
| + | }} | ||
| + | ==ولادت و نسب== | ||
| + | ابوحنیفه نعمان بن ثابت بن زوطى، در سال ۸۰ هجرى در [[کوفه]] به دنیا آمد. وى در اصل [[ایران|ایرانى]] و از مردم کابل بوده است. جدش زوطى از اسیران کابل بود و پدرش ثابت در کوفه آزاد شد. | ||
| + | |||
| + | ==استادان و شاگردان== | ||
| + | مشهورترین استادان ابوحنیفه، حماد بن ابی سلیمان اشعری (م، ۱۲۰ ق) می باشد، که وی مدت ۱۸ سال نزد او به تحصیل [[فقه]] و [[حدیث]] پرداخت. وی از محضر ابراهیم نخعی و عامر شعبی نیز در فراگیری فقه استفاده نمود، تا اینکه بعد از چهل سالگی مستقلا به تدریس پرداخت. همچنین [[امام باقر]] (علیه السلام) در اکثر منابع [[شیعه|شیعی]] و [[سنی]] به عنوان استاد ابوحنیفه مطرح شده است. ملا هاشم خراسانی، [[امام جعفرصادق]] (علیه السلام) را هم جزء استادان ابوحنیفه به حساب آورده است و می گوید: چهار هزار نفر از حضرت صادق اخذ علم و روایت می نمودند که ابوحنیفه و [[مالکی|مالک بن انس]] از آنها می باشند. | ||
| + | |||
| + | از دیگر استادان کوفی یاد شده در فهرست شیوخ وی می‌توان ابواسحاق سبیعی، عاصم بن ابی النجود، قیس بن مسلم، سماک بن حرب، علقمة بن مرثد، عطیة بن سعد عوفی و حکم بن عتیه را برشمرد. | ||
| + | |||
| + | ابوحنیفه چون عصر [[صحابه]] را درک کرده بود؛ جزء [[تابعین]] به شما می رفت، وی از چند نفر از صحابه نقل حدیث کرده است از جمله: [[انس بن مالک]]، عبدالله بن انس الجهنی، عبدالله بن حارث بن جزء زبیدی، [[جابر بن عبدالله انصاری|جابر بن عبدالله]]، عبدالله بن ابی اوفی، واثله بن الاثقع، معقل بن یسار، ابو طفیل، عامر بن واثله، سهل بن سعد، ثابت بن خلاد بن سوید، ثابت بن یزید بن سعید، عبدالله بن بصره، محمود بن الربیع و عبدالله بن جعفر ابو امامه. | ||
| − | + | ابوحنیفه، پس از درگذشت حماد بن ابی سلیمان، به عنوان برجسته‌ترین شاگرد حلقۀ او مرجع صدور [[فتوا]] و تدریس فقه در کوفه گردید و از جایگاه اجتماعی ویژه‌ای برخوردار گشت. برخی شاگردان ابوحنیفه که در گسترش فقه و مذهب وی نقش به سزای داشتند، عبارتند از: | |
| − | |||
| − | + | *ابویوسف قاضی (م، ۱۸۲ ق)؛ وی کتابهای زیادی را در بحث عبادات، معاملات و حدود نوشته است که مشهورترین آنها کتاب «الخراج» می باشد که آن را به دستور «هارون الرشید» نوشت. | |
| − | + | *محمد بن حسن شیبانی (م، ۱۸۷ ق)؛ شیبانی مدت زیادی شاگرد ابوحنیفه بود، و از طرف هارون الرشید به قضاوت منصوب گردید. | |
| + | *زفر بن الهذیل (م، ۱۵۸ ق)؛ وی پیش از ابویوسف و محمدبن حسن شیبانی نزد ابوحنیفه درس خوانده و در [[قیاس در فقه|قیاس]] کار کرده است. | ||
| + | *حسن بن زیاد لؤلوئی کوفی (م، ۲۰۴ ق)؛ شهرتش بیشتر به سبب روایت حدیث می باشد. در کوفه سمت قضاوت را داشته و این کتابها از اوست: ادب القاضی، الخصال، معانی الادیان، النفقات، الفرائض، الوصایا، المجرد والامالی. | ||
==روش فقهی ابوحنیفه== | ==روش فقهی ابوحنیفه== | ||
| − | + | ابوحنیفه در زمره اصحاب رأى و اجتهاد قرار داشت و از اهل حدیث دورى مى کرد و اصل [[قیاس در فقه|قیاس]] و [[استحسان]] را در آراء خود پذیرفت. از این جهت قیاس و استحسان در مذهب فقهى او پس از [[قرآن]] و [[سنت]] و [[اجماع]]، اصل چهارم به شمار مى آید. | |
| − | + | روش و شیوه ابداعى او در [[فقه]] تحت عنوان فقه [[حنفی|حنفى]] شناخته شده است. مذهب حنفی یکى از مذاهب چهارگانه [[اهل سنت|اهل سنت و جماعت]] است. [[ابن خلدون]] مى گوید: ابوحنیفه تنها ۱۷ [[حدیث|روایت]] از روایات [[پیامبر اسلام|نبوى]] را قبول کرده و او در رأى و قیاس راه افراط را در پیش گرفته بود. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | ابوحنیفه یکی از فقهایی است که در راه استخراج [[احکام شرعی|احکام]] فقهی، روشی غیر از دیگر فقها در پیش گرفت؛ پیروان ابوحنیفه، مذهب و روش او را اهل رأی می‌نامیدند، زیرا ابوحنیفه قائل به رأی بود، چنانکه بعد از صدور هر [[فتوا|فتوایی]] و حکمی مى گفت: «هذا رأیى»، این سخن ما -براساس- رأی است و بهترین سخنی است که بر آن دست یافته‌ایم. لذا پیروان او را اصحاب رأى گفته اند. | |
| − | + | ابوحنیفه چون در عمل به سنّت سخت‌گیر بود، و فقط ۱۷ [[حدیث]] از پیامبر (ص) را صحیح می دانست، از این رو به صورت چشم گیری به [[قیاس]] روى آورد. عمل گستردۀ او به قیاس، سبب منازعاتى میان وى و فقهاى هم عصرش از جمله: [[سفیان ثوری|سفیان بن سعید ثورى]] که از علماى [[کوفه]] به شمار مى‌رفت، و [[شریک بن عبدالله نخعی|شریک بن عبدالله نخعى]]، قاضى کوفه و محمد بن [[ابن ابی لیلی|عبدالرحمن بن ابى لیلى]] گردید. | |
| − | |||
| − | |||
| − | + | مذهب فقهى ابوحنیفه توسط دو نفر از یارانش یکى محمد بن حسن شیبانى و دیگرى ابویوسف قاضى، رواج یافت. شاگردانش فتاواى او را پس از وى گرد آورى نموده و به رشته تحریر در آورده اند. ایشان با توجه به احادیث نبوی، بین فقه حنفی و فقه اهل [[مدینه]] که بر مبنای [[سنت]] پایه گذاری شده بود، رابطه ای برقرار ساخته و مذهب استاد خویش را استحکام بخشیدند. | |
| − | + | مذهب فقهى ابوحنیفه در بسیاری از کشورهاى اسلامی مانند [[عراق]]، [[مصر]]، [[لبنان]]، [[سوریه]]، [[ترکیه]]، [[افغانستان]]، [[پاکستان|پاکستان]] و [[ترکمنستان|ترکمنستان]]، رواج دارد و یک سوم مسلمانان جهان بر این مذهب فقهى استوارند. | |
| − | == | + | ==آثار و تألیفات== |
| − | وقتی ابوحنیفه منصب قضاوت در بغداد را از طرف | + | برخی آثار منسوب به ابوحنیفه عبارتند از: |
| + | |||
| + | # الفقه الاکبر: پاسخهای ابوحنیفه به پرسش‌های اعتقادی. | ||
| + | # الفقه الابسط: این کتاب مشتمل بر پاسخهای ابوحنیفه به پرسش‌های اعتقادی شاگردش ابومطیع بلخی است. | ||
| + | # العالم و المتعلم: رساله‌ای است در قالب پرسش و پاسخ که موضوع اصلی آن تعالیم ارجاء حنفی و رابطه ایمان و عمل است. | ||
| + | # رسالة الی عثمان البتی: رساله‌ای است به عثمان بن سلیمان بتی، فقیه و متفکر بصری درباره [[مرجئه|ارجاء]]. ابوحنیفه در این رساله اتهام ارجاء افراطی را از خود نفی کرده است. | ||
| + | # وصیة الی تلمیذه القاضی ابویوسف: شامل پاره‌ای از دستورهای اخلاقی است. | ||
| + | # رساله فی الایمان و تکفیر من قال بخلق القرآن و مجادله لاحد الدهریین. | ||
| + | |||
| + | ==دیدگاه سیاسی== | ||
| + | ابوحنیفه حکومت [[امویان]] و [[عباسیان]] را مشروع نمی دانست، و هیچ گاه حاضر نشد دعوت آن حکومتها را مبنی بر همکاری وی با ایشان بپذیرد. ابوحنیفه در فاصلۀ سالهای ۱۲۱-۱۳۲ ق. که حکومت [[بنی امیه|اموی]] واپسین سالهای خود را می‌گذراند، به عنوان فقیهی مخالف با فساد دستگاه حکومت، با دیدگاههای اعتقادی خاص خود، بسیار مورد توجه جناحهای مخالف حکومت، غیر از [[خوارج]]، قرار گرفت. | ||
| + | |||
| + | او همچنین از [[خلفای عباسی|خلفاى عباسى]] بیزارى مى جست و هرگز آنان را دوست نمى داشت. [[خطیب بغدادی]] می نویسد: [[منصور (خلیفه عباسی)|منصور عباسی]] ابوحنیفه را به [[بغداد]] فرا خواند تا منصب [[قضاوت]] را به او واگذارد و در آن مورد بسیار اصرار نمود، اما ابوحنیفه نپذیرفت. | ||
| + | |||
| + | ابوحنیفه در مقابل، به [[علویان|علویان]] که دشمنان این خلفا بودند، کمک مالى فراوان مى نمود، بویژه در رابطه با قیام [[زید بن علی بن الحسین|زید بن على بن الحسین]] علیه السلام کمک مالى فراوانى به زید و طرفدارانش نمود. | ||
| + | |||
| + | ==وفات== | ||
| + | چنانکه گفته شد، وقتی ابوحنیفه منصب [[قضاوت]] در [[بغداد]] را از طرف [[خلیفه]] وقت قبول نکرد، او را به زدن ۱۰۰ ضربه تازیانه محکوم کردند و در زندان انداختند و عاقبت در زندان درگذشت. وفات وى در ماه [[رجب]] و یا [[شعبان]] سال ۱۵۰ یا ۱۵۱ هجرى اتفاق افتاد. بر مدفن وی در ۴۵۹ ق. قبّه و مدرسه‌ای برپا گردید و اکنون محله‌ای که مقبره در آن واقع است، به نام «حیّ الاعظمیه» خوانده می‌شود. | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | + | *[https://www.cgie.org.ir/fa/article/226475/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%AD%D9%86%DB%8C%D9%81%D9%87 دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل «ابوحنیفه»]. | |
| − | + | *دائرةالمعارف فقه مقارن، ناصر مكارم شيرازى، مدرسه الامام على بن ابى‌طالب. | |
| − | + | *تاریخ ادیان و مذاهب جهان، اسماعیل سعادت. | |
| + | *"جایگاه اهل بیت از دیدگاه ابوحنیفه"، مجله طلوع نور، بهار ۱۳۸۵، شماره ۱۷. | ||
{{سنجش کیفی | {{سنجش کیفی | ||
|سنجش=شده | |سنجش=شده | ||
| سطر ۴۹: | سطر ۸۱: | ||
|رده= دارد | |رده= دارد | ||
}} | }} | ||
| − | + | [[رده:علمای قرن دوم]] | |
| − | [[رده: | + | [[رده: فقیهان]][[رده: متکلمان]][[رده: محدثان]] |
[[رده:مذاهب فقهی اهل سنت]] | [[رده:مذاهب فقهی اهل سنت]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۸ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۱۲
«نعمان بن ثابت» معروف به «ابوحنیفه» (۸۰-۱۵۰ ق)، فقیه، متکلم و محدث نامدار مسلمان در قرن دوم هجری است. او رئیس یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت به نام مذهب حنفی به شمار می‌آید و به کثرت استفاده از رأى و قیاس در استنباط احکام فقهی، مشهور است. ابوحنیفه حکومت جور امویان و عباسیان را مشروع نمی‌دانست و با آنان همکاری نمی‌کرد.
| نام کامل | ابوحنیفه نعمان بن ثابت |
| زادروز | ۸۰ قمری |
| زادگاه | کوفه |
| وفات | ۱۵۰ قمرى |
| مدفن | بغداد |
|
| |
| اساتید |
حماد بن ابی‌سلیمان اشعری، ابراهیم نخعی، عامر شعبی، ابواسحاق سبیعی، عاصم بن ابی‌النجود، قیس بن مسلم، عطیة بن سعد عوفی،... |
| شاگردان |
ابویوسف قاضی، محمد بن حسن شیبانی، زفر بن الهذیل، حسن بن زیاد لؤلوئی کوفی،... |
| آثار |
الفقه الاکبر، الفقه الابسط، العالم و المتعلم، رساله فی الایمان و تکفیر من قال بخلق القرآن،... |
محتویات
ولادت و نسب
ابوحنیفه نعمان بن ثابت بن زوطى، در سال ۸۰ هجرى در کوفه به دنیا آمد. وى در اصل ایرانى و از مردم کابل بوده است. جدش زوطى از اسیران کابل بود و پدرش ثابت در کوفه آزاد شد.
استادان و شاگردان
مشهورترین استادان ابوحنیفه، حماد بن ابی سلیمان اشعری (م، ۱۲۰ ق) می باشد، که وی مدت ۱۸ سال نزد او به تحصیل فقه و حدیث پرداخت. وی از محضر ابراهیم نخعی و عامر شعبی نیز در فراگیری فقه استفاده نمود، تا اینکه بعد از چهل سالگی مستقلا به تدریس پرداخت. همچنین امام باقر (علیه السلام) در اکثر منابع شیعی و سنی به عنوان استاد ابوحنیفه مطرح شده است. ملا هاشم خراسانی، امام جعفرصادق (علیه السلام) را هم جزء استادان ابوحنیفه به حساب آورده است و می گوید: چهار هزار نفر از حضرت صادق اخذ علم و روایت می نمودند که ابوحنیفه و مالک بن انس از آنها می باشند.
از دیگر استادان کوفی یاد شده در فهرست شیوخ وی می‌توان ابواسحاق سبیعی، عاصم بن ابی النجود، قیس بن مسلم، سماک بن حرب، علقمة بن مرثد، عطیة بن سعد عوفی و حکم بن عتیه را برشمرد.
ابوحنیفه چون عصر صحابه را درک کرده بود؛ جزء تابعین به شما می رفت، وی از چند نفر از صحابه نقل حدیث کرده است از جمله: انس بن مالک، عبدالله بن انس الجهنی، عبدالله بن حارث بن جزء زبیدی، جابر بن عبدالله، عبدالله بن ابی اوفی، واثله بن الاثقع، معقل بن یسار، ابو طفیل، عامر بن واثله، سهل بن سعد، ثابت بن خلاد بن سوید، ثابت بن یزید بن سعید، عبدالله بن بصره، محمود بن الربیع و عبدالله بن جعفر ابو امامه.
ابوحنیفه، پس از درگذشت حماد بن ابی سلیمان، به عنوان برجسته‌ترین شاگرد حلقۀ او مرجع صدور فتوا و تدریس فقه در کوفه گردید و از جایگاه اجتماعی ویژه‌ای برخوردار گشت. برخی شاگردان ابوحنیفه که در گسترش فقه و مذهب وی نقش به سزای داشتند، عبارتند از:
- ابویوسف قاضی (م، ۱۸۲ ق)؛ وی کتابهای زیادی را در بحث عبادات، معاملات و حدود نوشته است که مشهورترین آنها کتاب «الخراج» می باشد که آن را به دستور «هارون الرشید» نوشت.
- محمد بن حسن شیبانی (م، ۱۸۷ ق)؛ شیبانی مدت زیادی شاگرد ابوحنیفه بود، و از طرف هارون الرشید به قضاوت منصوب گردید.
- زفر بن الهذیل (م، ۱۵۸ ق)؛ وی پیش از ابویوسف و محمدبن حسن شیبانی نزد ابوحنیفه درس خوانده و در قیاس کار کرده است.
- حسن بن زیاد لؤلوئی کوفی (م، ۲۰۴ ق)؛ شهرتش بیشتر به سبب روایت حدیث می باشد. در کوفه سمت قضاوت را داشته و این کتابها از اوست: ادب القاضی، الخصال، معانی الادیان، النفقات، الفرائض، الوصایا، المجرد والامالی.
روش فقهی ابوحنیفه
ابوحنیفه در زمره اصحاب رأى و اجتهاد قرار داشت و از اهل حدیث دورى مى کرد و اصل قیاس و استحسان را در آراء خود پذیرفت. از این جهت قیاس و استحسان در مذهب فقهى او پس از قرآن و سنت و اجماع، اصل چهارم به شمار مى آید.
روش و شیوه ابداعى او در فقه تحت عنوان فقه حنفى شناخته شده است. مذهب حنفی یکى از مذاهب چهارگانه اهل سنت و جماعت است. ابن خلدون مى گوید: ابوحنیفه تنها ۱۷ روایت از روایات نبوى را قبول کرده و او در رأى و قیاس راه افراط را در پیش گرفته بود.
ابوحنیفه یکی از فقهایی است که در راه استخراج احکام فقهی، روشی غیر از دیگر فقها در پیش گرفت؛ پیروان ابوحنیفه، مذهب و روش او را اهل رأی می‌نامیدند، زیرا ابوحنیفه قائل به رأی بود، چنانکه بعد از صدور هر فتوایی و حکمی مى گفت: «هذا رأیى»، این سخن ما -براساس- رأی است و بهترین سخنی است که بر آن دست یافته‌ایم. لذا پیروان او را اصحاب رأى گفته اند.
ابوحنیفه چون در عمل به سنّت سخت‌گیر بود، و فقط ۱۷ حدیث از پیامبر (ص) را صحیح می دانست، از این رو به صورت چشم گیری به قیاس روى آورد. عمل گستردۀ او به قیاس، سبب منازعاتى میان وى و فقهاى هم عصرش از جمله: سفیان بن سعید ثورى که از علماى کوفه به شمار مى‌رفت، و شریک بن عبدالله نخعى، قاضى کوفه و محمد بن عبدالرحمن بن ابى لیلى گردید.
مذهب فقهى ابوحنیفه توسط دو نفر از یارانش یکى محمد بن حسن شیبانى و دیگرى ابویوسف قاضى، رواج یافت. شاگردانش فتاواى او را پس از وى گرد آورى نموده و به رشته تحریر در آورده اند. ایشان با توجه به احادیث نبوی، بین فقه حنفی و فقه اهل مدینه که بر مبنای سنت پایه گذاری شده بود، رابطه ای برقرار ساخته و مذهب استاد خویش را استحکام بخشیدند.
مذهب فقهى ابوحنیفه در بسیاری از کشورهاى اسلامی مانند عراق، مصر، لبنان، سوریه، ترکیه، افغانستان، پاکستان و ترکمنستان، رواج دارد و یک سوم مسلمانان جهان بر این مذهب فقهى استوارند.
آثار و تألیفات
برخی آثار منسوب به ابوحنیفه عبارتند از:
- الفقه الاکبر: پاسخهای ابوحنیفه به پرسش‌های اعتقادی.
- الفقه الابسط: این کتاب مشتمل بر پاسخهای ابوحنیفه به پرسش‌های اعتقادی شاگردش ابومطیع بلخی است.
- العالم و المتعلم: رساله‌ای است در قالب پرسش و پاسخ که موضوع اصلی آن تعالیم ارجاء حنفی و رابطه ایمان و عمل است.
- رسالة الی عثمان البتی: رساله‌ای است به عثمان بن سلیمان بتی، فقیه و متفکر بصری درباره ارجاء. ابوحنیفه در این رساله اتهام ارجاء افراطی را از خود نفی کرده است.
- وصیة الی تلمیذه القاضی ابویوسف: شامل پاره‌ای از دستورهای اخلاقی است.
- رساله فی الایمان و تکفیر من قال بخلق القرآن و مجادله لاحد الدهریین.
دیدگاه سیاسی
ابوحنیفه حکومت امویان و عباسیان را مشروع نمی دانست، و هیچ گاه حاضر نشد دعوت آن حکومتها را مبنی بر همکاری وی با ایشان بپذیرد. ابوحنیفه در فاصلۀ سالهای ۱۲۱-۱۳۲ ق. که حکومت اموی واپسین سالهای خود را می‌گذراند، به عنوان فقیهی مخالف با فساد دستگاه حکومت، با دیدگاههای اعتقادی خاص خود، بسیار مورد توجه جناحهای مخالف حکومت، غیر از خوارج، قرار گرفت.
او همچنین از خلفاى عباسى بیزارى مى جست و هرگز آنان را دوست نمى داشت. خطیب بغدادی می نویسد: منصور عباسی ابوحنیفه را به بغداد فرا خواند تا منصب قضاوت را به او واگذارد و در آن مورد بسیار اصرار نمود، اما ابوحنیفه نپذیرفت.
ابوحنیفه در مقابل، به علویان که دشمنان این خلفا بودند، کمک مالى فراوان مى نمود، بویژه در رابطه با قیام زید بن على بن الحسین علیه السلام کمک مالى فراوانى به زید و طرفدارانش نمود.
وفات
چنانکه گفته شد، وقتی ابوحنیفه منصب قضاوت در بغداد را از طرف خلیفه وقت قبول نکرد، او را به زدن ۱۰۰ ضربه تازیانه محکوم کردند و در زندان انداختند و عاقبت در زندان درگذشت. وفات وى در ماه رجب و یا شعبان سال ۱۵۰ یا ۱۵۱ هجرى اتفاق افتاد. بر مدفن وی در ۴۵۹ ق. قبّه و مدرسه‌ای برپا گردید و اکنون محله‌ای که مقبره در آن واقع است، به نام «حیّ الاعظمیه» خوانده می‌شود.
منابع
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل «ابوحنیفه».
- دائرةالمعارف فقه مقارن، ناصر مكارم شيرازى، مدرسه الامام على بن ابى‌طالب.
- تاریخ ادیان و مذاهب جهان، اسماعیل سعادت.
- "جایگاه اهل بیت از دیدگاه ابوحنیفه"، مجله طلوع نور، بهار ۱۳۸۵، شماره ۱۷.
