المبدأ و المعاد (ملاصدرا) (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۴ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱۱: سطر ۱۱:
 
|زبان= عربی  
 
|زبان= عربی  
  
|تعداد جلد= 1
+
|تعداد جلد= ۱
  
 
|عنوان افزوده1= محقق
 
|عنوان افزوده1= محقق
  
|افزوده1= جلال الدين الآشتياني
+
|افزوده1= سید جلال‌الدين آشتيانی
  
 
|عنوان افزوده2=
 
|عنوان افزوده2=
سطر ۲۴: سطر ۲۴:
  
 
}}
 
}}
المبدأ والمعاد یکی از آثار و تالیفات [[ملاصدرا|محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی]] است. این کتاب به [[زبان عربی]] نوشته شده است که مشتمل بر مباحث کلامی «الهیات، طبیعیات، کیفیت پیدایش و ظهور نفس ناطقه و مقامات و نهایات آن و مباحث نبوات و منامات» است. در اول کتاب اشاره اجمالی به مباحث وجود شده است.
+
'''«المبدأ و المعاد»''' از تألیفات [[ملاصدرا|صدرالدین محمد شیرازی]] (م، ۱۰۵۰ ق) در موضوع مبدأ (خداشناسی) و [[معاد]] است. این کتاب مشتمل بر بسیاری از مباحث [[فلسفه|فلسفی]] از جمله صفات و افعال [[واجب الوجود]]، [[توحید]]، امور غیبی، [[نفس]]، [[نبوت]]، [[شریعت]]، [[مرگ]]، [[معاد جسمانی]] و... می‌باشد.  
  
==نام كتاب==
+
==مؤلف==
 +
[[ملاصدرا|محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازى]] (۹۷۹-۱۰۵۰ ق)، معروف به صدرالمتألهین و ملاصدرا، فیلسوف بزرگ [[شیعه]] و صاحب مکتب [[فلسفه|فلسفى]] «حکمت متعالیه» است.
  
المبدأ والمعاد يا مرادف فارسى آن آغاز و انجام نام چند كتابى است كه در آنها در زمينه خدا و معاد بحث شده است. ابن سينا و خواجه نصيرالدين طوسى از حكما و عبدالرزاق كاشانى و صائن الدين على تركه از عرفا از جمله كسانيند كه تحت عنوان مزبور كتاب نوشته‌اند و در اينجا صدرالمتألهين نيز همين نام را بر كتاب حاضر نهاده است.
+
از اساتید بزرگ ایشان، [[شیخ بهایی]]، [[میرداماد]] و [[میرفندرسکی]] می باشند و [[فیض کاشانی]] و [[ملا عبدالرزاق لاهیجی]] از معروف‌ترین شاگردان او هستند.
  
البته در عبارت‌هاى خود اين كتاب جمله‌اى كه تصريح كند به اين كه خود مؤلف اين نام را بر روى كتاب نهاده باشد نيست، اما مؤلف در برخى كتاب‌هاى ديگرش از جمله در كتاب عرشيه ص 274 با همين عنوان از اين كتاب ياد مى‌كند.
+
مهمترین کتاب ملاصدرا، «الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة» معروف به «[[اسفار اربعه (کتاب)|اسفار اربعه]]» است، که او نظام فلسفی خود را در آن تبیین کرد. برخی دیگر از آثار وی عبارتند از: [[تفسیر القران الکریم|تفسیر القرآن الکریم]]، [[اللمعات المشرقیه (کتاب)|اللمعات المشرقیه]]، [[الشواهد الربوبیه (کتاب)|الشواهد الربوبیه]]، [[العرشیه (کتاب)|العرشیه]] و المبداء و المعاد.
  
==موضوع==
+
==معرفی کتاب==
  
بحث در اين كتاب چنانكه خود مؤلف در ص 7 بدان تصريح مى‌كند، مربوط به دو موضوع مى‌باشد. يكى ربوبيات از بخش فلسفه اولى و يكى نفس و احوال آن در معاد از بخش طبيعيات.
+
«المبدأ و المعاد» نام چند کتابى است که در آنها در زمینه [[خدا]] و [[معاد]] بحث شده است. [[ابن سینا]] و [[خواجه نصیرالدین طوسى]] و [[ابن ترکه اصفهانی|صائن الدین على ترکه]]<nowiki/>از جمله کسانی اند که تحت عنوان مزبور کتاب نوشته‌اند و در اینجا [[ملاصدرا|صدرالمتألهین]] نیز همین نام را بر کتاب حاضر نهاده است. البته در عبارت‌هاى خود این کتاب جمله‌اى که تصریح کند به این که خود مؤلف این نام را بر روى کتاب نهاده باشد نیست، اما مؤلف در برخى کتاب‌هاى دیگرش از جمله در کتاب «[[العرشیه (کتاب)|العرشیه]]» با همین عنوان از این کتاب یاد مى‌کند.
  
==تاريخ تأليف==
+
بحث در این کتاب چنانکه خود مؤلف بدان تصریح مى‌کند، مربوط به دو موضوع مى‌باشد؛ یکى ربوبیات از بخش [[فلسفه]] اولى و یکى [[نفس]] و احوال آن در [[معاد]] از بخش طبیعیات. چون مؤلف راه ادراک حقائق عوالم بالا را ارتقاء نفس از عالم حس مى‌دانسته، مدت زیادى را -چنانکه خود مى‌گوید- به ریاضت پرداخته تا توانسته به حقایق این گونه مسائل از راه شهود دست یابد و سپس آنچه را از طریق شهود بدست آورده در قالب [[برهان]] درآورد.
  
مؤلف در فصل 14 از مقاله سوم از فن اول ص 198، ضمن انتقاد از آنهايى كه دشمن حكمت هستند، به سالى كه مشغول تأليف كتاب مبدأ و معاد بوده اشاره مى‌كند و مى‌گويد: إني مدة عمري هذا و قد بلغ إلى أربعين ما رأيت أحدا من المعرضين عن تعلم الحكمة إلا و قد غلب عليه حب الدنيا والرياسة...
+
تاریخ اشتغال مؤلف به کتاب «المبدأ و المعاد» سال ۱۰۱۹ هـ.ق بوده، یعنی او در موقع تألیف این کتاب، ۴۰ ساله بوده است.
  
بنابر عبارت فوق در موقع تأليف اين كتاب، مؤلف 40 ساله بوده است و چون تاريخ تولد او سال 979 هـ.ق بوده، بايد نتيجه گرفت تاريخ اشتغال مؤلف به كتاب مبدأ و [[معاد]] سال 1019 هـ.ق بوده و چون كتاب هنگام نوشتن عبارت فوق تقريباً به نصف رسيده بوده پس مى‌توان تاريخ اتمام كتاب را به صورت تقريبى سال 1020 هـ.ق حدس زد.
+
==انگیزه تألیف==
 +
مسأله سازگارى [[علم]] و [[دین]] از مسائلى است که همواره مورد بحث و گفتگوى دانشمندان بوده، به طورى که مى‌توان گفت: علم [[کلام]] مولود همین اندیشه بوده است. از جمله کسانى که به انگیزه اثبات چنین ادعایى قلم زده و کتابى تألیف نموده‌اند، [[ملاصدرا|صدرالمتألهین شیرازی]] است. او در مقدمه کتاب حاضر چنین مى‌گوید:
 +
«لما رأیت التطابق بین البراهین العقلیة والآراء النقلیة و صادفت التوافق بین القوانین الحکمیة والأصول الدینیة... و لاشک أن أفضل العلوم الإلهیة هو معرفة الله... و أفضل العلوم الطبیعیة معرفة النفس... فرأیت أن یشتمل کتابی على فنّین... فن الربوبیات... و علم النفس... فإنهما من المقاصد التی هما أساس العلم والعرفان...».
  
==مطالب==
+
بر اساس عبارت فوق مى‌توان گفت: مؤلف، هم در اصل تألیف کتاب و هم در انتخاب موضوعات مورد بحث این کتاب، انگیزه‌اش بیان همین سازگارى علم و دین است و البته از عهده این مهم بخوبى برآمده است. از شاهکارهاى او در این زمینه، اثبات [[معاد جسمانی|معاد جسمانى]] است که با بیان اصولى هفتگانه‌، سازگارى علم و دین را در زمینه [[معاد]] روشن مى‌سازد.
  
* كتاب مبدأ و معاد شامل دو فن است:
+
==محتوای کتاب==
# فن اول در الهيات، شامل سه مقاله است.
+
کتاب «المبدأ و المعاد» شامل دو فنّ است: فن اول در الهیات، شامل سه مقاله، و فن دوم در [[معاد]]، شامل چهار مقاله است. هر یک از مقالات این دو فن نیز شامل فصولى است و بعضى فصول شامل عناوینى خاص.
# فن دوم در معاد، شامل چهار مقاله است.
 
  
* هر يك از مقالات دو فن نيز شامل فصولى است و بعضى فصول شامل عناوينى خاص:
+
*الف. فن اول در الهیات‌:
# فن اول در الهيات‌
+
*#مقاله اول در مبدأ وجود، اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از:
## مقاله اول در مبدأ وجود، اجمال مطالب فصول اين مقاله عبارتند از:
+
*##اشاره به عده‌اى از مباحث علم کلى مثل اصالت و بساطت وجود
### اشاره به عده‌اى از مباحث علم كلى مثل اصالت و بساطت وجود
+
*##تقسیم وجود به [[واجب الوجود|واجب]] و ممکن
### تقسيم وجود به واجب و ممكن
+
*##اثبات واجب
### اثبات واجب
+
*##حقیقت واجب، پوچى ممکنات
### حقيقت واجب، پوچى ممكنات
+
*##مجهولیت کنه واجب
### مجهوليت كنه واجب
+
*##بساطت واجب
### بساطت واجب
+
*##نفى نوعیت و سائر مفاهیم ماهوى از واجب
### نفى نوعيت و سائر مفاهيم ماهوى از واجب
+
*##اثبات [[توحید ذاتی|توحید ذاتى]]
### اثبات توحيد ذاتى
+
*##اثبات توحید در ربوبیت
### اثبات توحيد در ربوبيت
+
*#مقاله دوم در صفات واجب، اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از:
## مقاله دوم در صفات واجب، اجمال مطالب فصول اين مقاله عبارتند از:
+
*##عینیت صفات واجب با ذاتش
### عينيت صفات واجب با ذاتش
+
*##علم واجب
### علم واجب
+
*##مراتب علم واجب
### مراتب علم واجب
+
*##قدرت واجب
### قدرت واجب
+
*##اراده واجب
### اراده واجب
+
*##حیات واجب
### حيات واجب
+
*##سمع و بصر واجب
### سمع و بصر واجب
+
*##تکلم واجب
### تكلم واجب
+
*##حکمت، جود و غناى واجب
### حكمت، جود و غناى واجب
+
*##ابتهاج واجب
### ابتهاج واجب
+
*#مقاله سوم در افعال واجب، شامل یک مقدمه در تقسیمات وجودات جوهرى، اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از:
## مقاله سوم در افعال واجب، شامل يك مقدمه در تقسيمات وجودات جوهرى، اجمال مطالب فصول اين مقاله عبارتند از:
+
*##اجسام عنصرى
### اجسام عنصرى
+
*##جهت
### جهت
+
*##محدد جهت
### محدد جهت
+
*##سبب حرکت، ربط حادث بقدیم
### سبب حركت، ربط حادث بقديم
+
*##حرکت ارادى افلاک
### حركت ارادى افلاك
+
*##انسان کبیر بودن آسمان
### انسان كبير بودن آسمان
+
*##محرک آسمان
### محرك آسمان
+
*##کثرت عقول
### كثرت عقول
+
*##کیفیت تحریک عقول نسبت به افلاک
### كيفيت تحريك عقول نسبت به افلاك
+
*##کیفیت صدور اشیا از واجب
### كيفيت صدور اشيا از واجب
+
*##تکوّن عناصر از عقل اخیر
### تكون عناصر از عقل اخير
+
*##عنایت و تدبیر
### عنايت و تدبير
+
*##تدبیر کائنات ارضى
### تدبير كائنات ارضى
+
*##تسلط شیطان بر انسان
### تسلط شيطان بر انسان
+
*##احسنیت نظام عالم
### احسنيت نظام عالم
+
*##عنایت واجب در خلق قواى مدرکه و محرکه و [[ملائکه]]
### عنايت واجب در خلق قواى مدركه و محركه و ملائكه
+
*##عنایت واجب در ابقاء نوع بتوارد امثال
### عنايت واجب در ابقاء نوع بتوارد امثال
+
*##عنایت واجب در خلق زمین
### عنايت واجب در خلق زمين
+
*##بدایع واجب در افلاک و کواکب
### بدايع واجب در افلاك و كواكب
+
*ب. فن دوم در معاد:
# فن دوم در معاد
+
*#مقاله اول در تکوّن امور حاصله از عناصر، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
## مقاله اول در تكون امور حاصله از عناصر، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
+
*##مزاج
### مزاج
+
*##تکوّن حیوان
### تكون حيوان
+
*##قواى حیوانى
### قواى حيوانى
+
*##قواى ادراکى
### قواى ادراكى
+
*##مدرک صور جزئیه
### مدرك صور جزئيه
+
*##مدرک معانى جزئیه
### مدرك معانى جزئيه
+
*##قوه متصرفه
### قوه متصرفه
+
*##تکوّن انسان و قواى نفس او
### تكون انسان و قواى نفس او
+
*##خواص انسان
### خواص انسان
+
*##مراتب قوه نظرى
### مراتب قوه نظرى
+
*##عقل هیولایى
### عقل هيولايى
+
*##مراتب قوه عملیه و بیان سفر إلى الله
### مراتب قوه عمليه و بيان سفر إلى الله
+
*##تجرد قوه عاقله
### تجرد قوه عاقله
+
*##استقلال نفس از بدن در بقاء
### استقلال نفس از بدن در بقاء
+
*##اقناعیاتى براى [[تجرد نفس]]
### اقناعياتى براى تجرد نفس
+
*##حدوث نفس بحدوث بدن
### حدوث نفس بحدوث بدن
+
*##بقاى نفس بعد از [[مرگ]]
### بقاى نفس بعد از مرگ
+
*##بطلان [[تناسخ]]
### بطلان تناسخ
+
*##حصول عقل فعال در نفوس
### حصول عقل فعال در نفوس
+
*##احوال عنقاء
### احوال عنقاء
+
*##سعادت و شقاوت نفس
### سعادت و شقاوت نفس
+
*##سبب خلوّ نفس از معقولات
### سبب خلو نفس از معقولات
+
*##سعادت و شقاوت حسى در [[آخرت]]
### سعادت و شقاوت حسى در آخرت
+
*#مقاله دوم در [[معاد جسمانی|معاد جسمانى]]، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
## مقاله دوم در معاد جسمانى، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
+
*##در تفصیل اقوال در معاد
### در تفصيل اقوال در معاد
+
*##بیان هفت اصل براى اثبات معاد جسمانى
### بيان هفت اصل براى اثبات معاد جسمانى
+
*#مقاله سوم در معاد با اسلوب [[عرفان|عرفانى]]، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
## مقاله سوم در معاد با اسلوب عرفانى، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
+
*##ملخص قول در مبدأ و معاد و قوس نزول و صعود
### ملخص قول در مبدأ و معاد و قوس نزول و صعود
+
*##مکان جنت و نار از دیدگاه [[حدیث|احادیث]]
### مكان جنت و نار از ديدگاه احاديث
+
*##حقانیت [[مرگ|موت]] و [[بعث]]
### حقانيت موت و بعث
+
*##حقانیت حساب و میزان
### حقانيت حساب و ميزان
+
*##حقانیت جنت و نار
### حقانيت جنت و نار
+
*#مقاله چهارم در زمینه علم به مغیبات و حکمت عملى، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
## مقاله چهارم در زمينه علم به مغيبات و حكمت عملى، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
+
*##رؤیاى صادقه
### رؤياى صادقه
+
*##أضغاث الأحلام
### أضغاث الأحلام
+
*##علم به مغیبات در بیدارى
### علم به مغيبات در بيدارى
+
*##اصول [[معجزات]] و کرامات
### اصول معجزات و كرامات
+
*##فرق الهام و تعلم
### فرق الهام و تعلم
+
*##اثبات [[نبوت]] عامه
### اثبات نبوت عامه
+
*##سیاسات و مدینه فاضله
### سياسات و مدينه فاضله
+
*##صفات لائق به رئیس مدینه فاضله
### صفات لائق به رئيس مدينه فاضله
+
*##حکمت [[شریعت|شریعت]] و [[تکلیف|تکالیف]]
### حكمت شريعت و تكاليف
+
*##منافع اعمال مقربه
### منافع اعمال مقربه
+
*##غرض شرایع، سلوک إلى الله است.
### غرض شرايع، سلوك إلى الله است.
 
  
==شيوه مؤلف==
+
==اهمیت و اعتبار کتاب==
 +
داورى‌هایى که خود [[ملاصدرا]] نسبت به مطالب کتاب «المبدأ و المعاد» کرده، گویاى اهمیت علمى این کتاب است. نمونه‌هایى از این داورى‌ها را ذکر مى‌کنیم:
  
بر مبناى نظريه اتحاد عالم و معلوم اصولاً ادراك حقيقى حقائق عوالم بالا براى انسان ممكن نيست جز از طريق ارتقاء وجود نفس به مرتبه وجود معلوم، روى اين حساب نفس انسان تا به عالم حس و مظاهر آن تعلق خاطر دارد. از ادراك حقيقى عوالم بالا محروم است و فهم و ادراك او نسبت به حقايق اين عوالم همانند فهم و ادراك كور مادرزاد است نسبت به مشهودات عالم محسوسات.
+
* الف. در ص ۹ مى‌گوید: در این کتاب مخّ مطالبى را که از گذشتگان تحصیل کرده‌ام و از آنها به ارث برده‌ام و نیز مطالبى که از ناحیه خداوند و ملکوتش به من الهام شده آورده‌ام.
 +
* ب. در ص ۹۳ در مورد اتحاد عالم و معلوم مى‌گوید: آنچه در این باره به گوش تو خواهد رسید در استنباط آنها من منفرد هستم و اَفهام جمهور بدان‌ها نمى‌رسد زیرا آنها فرازى عالى و مقصدى شریف و بلند پایه‌اند که درکش احتیاج به فطرت دوم بلکه فطرت سوم دارد.
 +
* ج. در ص ۲۴۰ در مورد لذت و الم سمعى و بصرى مى‌گوید: اگر تحقیق در این زمینه را خواسته باشى به آنچه به من القاء شده و از [[عالم ملکوت]] و معدن رحموت به من رسیده گوش بسپار.
 +
* د. در ص ۳۸۰ در بحث [[تناسخ]] مى‌گوید: راه دفع مفسده تناسخ همان است که قبلاً ذکر کردم یعنى مطالبى که من در بیانش منفرد هستم و آنها را خداوند سهم من از حکمت متعالیه قرار داده است... این‌ها دُرهایى هستند که درخشش آنها نسبت به کلمات اهل نظر همانند درخشش یاقوت است در بین سائر احجار.
  
پس انسان براى فهم مسائل مبدأ و معاد نياز به تولد دوم بلكه سوم دارد چنانچه از [[حضرت عيسى]] عليه السلام نقل است كه فرمود: لن يلج ملكوت السماء من لم يولد مرتين.
+
==وضعیت کتاب==
  
صدرالمتألهين به اين نكته توجه كرده و در ص 93 در توجيه علم بارى از طريق اتحاد عالم و معلوم مى‌گويد... هو نمط آخر من الكلام لايصل إليه أفهام جماهير الأنام لأنه مرتقى عال و مقصد شريف غال و يحتاج دركه إلى فطرة ثانية بل ثالثة.
+
کتاب «المبدأ و المعاد» به دو گونه چاپ شده است، چاپ اول چاپ سنگى است که تاریخ اتمام کتابت آن [[ذى القعده]] سال ۱۳۱۴ ق. است، در حاشیه کتاب تا صفحه ۱۵۲ تعلیقات ملا اسماعیل و [[حاج ملاهادی سبزواری|حکیم سبزوارى]] و [[میرزا ابوالحسن جلوه|میرزا ابوالحسن جلوه]] و ملا اسدالله یزدى مصحح نسخه، به متن کتاب ضمیمه شده است. همچنین هشت کتاب، بعضى در ادامه متن کتاب و بعضى در حاشیه به اصل کتاب ضمیمه گردیده‌اند و آن‌ها عبارتند از:
  
بر اين مبنا چون مؤلف راه ادراك اين گونه حقايق را ارتقاء نفس از عالم حس مى‌دانسته، مدت زيادى را چنانكه خود مى‌گويد: ص 382 380 به رياضت پرداخته تا توانسته به حقايق اين گونه مسائل از راه شهود دست يابد و سپس آنچه را از طريق شهود بدست آورده در قالب برهان درآورد.
+
*الرسالة القدسیة فی أسرار النقطة الحسیة: تألیف سید على همدانى متوفى سال ۷۸۶ هـ.ق.
 +
*رسالة فی الحشر: تألیف [[ملاصدرا|صدرالمتألهین]].
 +
*رسالة فی المظاهر الإلهیة فی أسرار العلوم الکمالیة: تألیف صدرالمتألهین.
 +
*رساله‌اى براى ملا شمس الدین محمد گیلانى‌: تألیف صدرالمتألهین.
 +
*رساله‌اى در جواب سؤال‌هاى [[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه نصیر]] از شمس الدین خسروشاهى‌: تألیف صدرالمتألهین.
 +
*رساله‌اى در [[تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق (کتاب)|تهذیب الاخلاق‌]]: تألیف [[ابوعلی مسکویه|ابن مسکویه]].
 +
*کتاب ترتیب السعادات‌: تألیف ابن مسکویه.
 +
*کتاب [[التحصین و صفات العارفین (کتاب)|التحصین فی صفات العارفین‌]]: تألیف [[ابن فهد حلی|ابن فهد حلى]].
  
==انگيزه تأليف==
+
چاپ دوم، چاپ حروف چینى است. این چاپ توسط انجمن فلسفه [[ایران]] با مقدمه آقاى سید حسین نصر به زبان فارسى و انگلیسى و نیز مقدمه تفصیلى استاد [[سید جلال الدین آشتیانی|سید جلال الدین آشتیانى]] در سال ۱۳۵۴ هـ.ش انجام شده. استاد آشتیانى در مقدمه‌اش با اشاره به دیدگاه‌هاى صاحب نظران در مسأله معاد، قسمتى از رساله سبیل الرشاد فی إثبات المعاد، تألیف حکیم آقا على مدرس زنوزى را نقل کرده و سپس به نقد آن پرداخته است. این کتاب همچنین در سال ۱۳۶۲ توسط انتشارات مجتمع دانشگاهی ادبیات و علوم انسانی در تهران به چاپ رسیده و منتشر گردیده است. ترجمه کتاب بر عهده احمد حسینی اردکانی بوده است.
 
 
مسأله سازگارى علم و دين از مسائلى است كه همواره مورد بحث و گفتگوى دانشمندان بوده و هست به طورى كه مى‌توان گفت: علم كلام مولود همين انديشه بوده است، اين انديشه نيز انگيزه نيرومندى براى دانشمندان بوده كه در اثبات سازگارى قلم زنند.
 
 
 
از جمله كسانى كه به انگيزه اثبات چنين ادعايى قلم زده و كتابى تأليف نموده‌اند، صدرالمتألهين است. او در مقدمه كتاب حاضر چنين مى‌گويد:
 
لما رأيت التطابق بين البراهين العقلية والآراء النقلية و صادفت التوافق بين القوانين الحكمية والأصول الدينية... و لاشك أن أفضل العلوم الإلهية هو معرفة الله... و أفضل العلوم الطبيعية معرفة النفس... فرأيت أن يشتمل كتابي على فنين... فن الربوبيات... و علم النفس... فإنهما من المقاصد التي هما أساس العلم والعرفان...
 
 
 
بر اساس عبارت فوق مى‌توان گفت: مؤلف، هم در اصل تأليف كتاب و هم در انتخاب موضوعات مورد بحث اين كتاب، انگيزه‌اش بيان همين سازگارى علم و دين است و البته از عهده اين مهم بخوبى برآمده است، از شاهكارهاى او در اين زمينه اثبات [[معاد جسمانى]] است كه با بيان اصول هفتگانه‌اى سازگارى علم و دين را در زمينه [[معاد]] روشن مى‌سازد.
 
 
 
==اهميت و اعتبار==
 
 
 
داورى‌هايى كه خود مؤلف نسبت به مطالب كتاب مبدأ و معادش كرده گوياى اهميت علمى اين كتاب است نمونه‌هايى از اين داورى‌ها را ذكر مى‌كنيم.
 
 
 
الف) در ص 9 مى‌گويد: در اين كتاب مخ مطالبى را كه از گذشتگان تحصيل كرده‌ام و از آنها به ارث برده‌ام و نيز مطالبى كه از ناحيه خداوند و ملكوتش به من الهام شده آورده‌ام.
 
 
 
ب) در ص 93 در مورد اتحاد عالم و معلوم مى‌گويد: آنچه در اين باره به گوش تو خواهد رسيد در استنباط آنها من منفرد هستم و افهام جمهور بدان‌ها نمى‌رسد زيرا آنها فرازى عالى و مقصدى شريف و بلند پايه‌اند كه دركش احتياج به فطرت دوم بلكه فطرت سوم دارد.
 
 
 
ج) در ص 240 در مورد لذت و ألم سمعى و بصرى مى‌گويد: اگر تحقيق در اين زمينه را خواسته باشى به آنچه به من القاء شده و از عالم ملكوت و معدن رحموت به من رسيده گوش بسپار.
 
 
 
د) در ص 380 در بحث تناسخ مى‌گويد: راه دفع مفسده تناسخ همان است كه قبلاً ذكر كردم يعنى مطالبى كه من در بيانش منفرد هستم و آنها را خداوند سهم من از حكمت متعاليه قرار داده است... اين‌ها درهايى هستند كه درخشش آنها نسبت به كلمات اهل نظر همانند درخشش ياقوت است در بين سائر احجار.
 
 
 
==چاپ‌ها==
 
 
 
كتاب مبدأ و معاد به دو گونه چاپ شده است، چاپ اول چاپ سنگى است كه تاريخ اتمام كتابت آن [[ذى القعده]] سال 1314 است، در حاشيه كتاب تا صفحه 152 تعليقات ملا اسماعيل و حكيم سبزوارى و ميرزا ابوالحسن جلوه و ملا اسدالله يزدى مصحح نسخه، ضميمه به متن كتاب شده است.
 
 
 
==كتب ضميمه==
 
 
 
همچنين هشت كتاب، بعضى در ادامه متن كتاب و بعضى در حاشيه به اصل كتاب ضميمه گرديده‌اند و آن‌ها عبارتند از:
 
 
 
# الرسالة القدسية في أسرار النقطة الحسية: تأليف سيد على همدانى متوفى سال 786 هـ.ق.
 
# رسالة في الحشر: تأليف صدرالمتألهين.
 
# رسالة في المظاهر الإلهية في أسرار العلوم الكمالية: تأليف صدرالمتألهين.
 
# رساله‌اى براى ملا شمس الدين محمد گيلانى‌: تأليف صدرالمتألهين.
 
# رساله‌اى در جواب سؤال‌هاى خواجه نصير از شمس الدين خسروشاهى‌: تأليف صدرالمتألهين.
 
# رساله‌اى در تهذيب اخلاق‌: تأليف ابن مسكويه.
 
# كتاب ترتيب السعادات‌: تأليف ابن مسكويه.
 
# كتاب التحصين في صفات العارفين‌: تأليف ابن فهد حلى.
 
 
 
چاپ دوم، چاپ حروف چينى است. اين چاپ توسط انجمن [[فلسفه]] ايران با مقدمه آقاى سيد حسين نصر به زبان فارسى و انگليسى و نيز مقدمه تفصيلى استاد سيد جلال الدين آشتيانى در سال 1354 هـ.ش انجام شده.
 
 
 
استاد آشتيانى در مقدمه‌اش با اشاره به ديدگاه‌هاى صاحب نظران در مسأله معاد، قسمتى از رساله سبيل الرشاد في إثبات المعاد، تأليف حكيم آقا على مدرس زنوزى را نقل كرده و سپس به نقد و ايراد آن پرداخته است. همچنين اين چاپ يك فهرست براى مطالب و يك فهرست براى اعلام كتاب دارا است.
 
 
 
این کتاب همچنین در سال 1362 توسط انتشارات مجتمع دانشگاهی ادبیات و علوم انسانی در تهران به چاپ رسیده و منتشر گردیده است. ترجمه کتاب بر عهده احمد حسینی اردکانی بوده است.  
 
 
 
==متن کتاب المبدأ و المعاد==
 
[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/38281/ المبدأ و المعاد]
 
  
 
==منابع==
 
==منابع==
  
* مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار نورالحکمه (نسخه 3)، بخش اطلاعات جانبی (کتابشناسی).
+
*[[نرم افزار نور الحکمة ۳|نرم افزار نورالحکمه]]، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
* [http://www.tahoordanesh.com/page.php?pid=13903 المبدا والمعاد، دائره المعارف طهور]، بازیابی: 29 اردیبهشت 1392.
+
*"المبدأ و المعاد"، دائرةالمعارف طهور.
  
[[رده:کتاب‌های فلسفی]]
+
[[رده:منابع فلسفی]][[رده:کتاب‌های فلسفی]]
 
[[رده:آثار ملاصدرا]]
 
[[رده:آثار ملاصدرا]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۲ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۱۴:۱۴

المبدا و المعاد.jpg
نویسنده ملاصدرا
موضوع فلسفه اسلامی/ معاد
زبان عربی
تعداد جلد ۱
محقق سید جلال‌الدين آشتيانی

المبدأ و المعاد

«المبدأ و المعاد» از تألیفات صدرالدین محمد شیرازی (م، ۱۰۵۰ ق) در موضوع مبدأ (خداشناسی) و معاد است. این کتاب مشتمل بر بسیاری از مباحث فلسفی از جمله صفات و افعال واجب الوجود، توحید، امور غیبی، نفس، نبوت، شریعت، مرگ، معاد جسمانی و... می‌باشد.

مؤلف

محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازى (۹۷۹-۱۰۵۰ ق)، معروف به صدرالمتألهین و ملاصدرا، فیلسوف بزرگ شیعه و صاحب مکتب فلسفى «حکمت متعالیه» است.

از اساتید بزرگ ایشان، شیخ بهایی، میرداماد و میرفندرسکی می باشند و فیض کاشانی و ملا عبدالرزاق لاهیجی از معروف‌ترین شاگردان او هستند.

مهمترین کتاب ملاصدرا، «الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة» معروف به «اسفار اربعه» است، که او نظام فلسفی خود را در آن تبیین کرد. برخی دیگر از آثار وی عبارتند از: تفسیر القرآن الکریم، اللمعات المشرقیه، الشواهد الربوبیه، العرشیه و المبداء و المعاد.

معرفی کتاب

«المبدأ و المعاد» نام چند کتابى است که در آنها در زمینه خدا و معاد بحث شده است. ابن سینا و خواجه نصیرالدین طوسى و صائن الدین على ترکهاز جمله کسانی اند که تحت عنوان مزبور کتاب نوشته‌اند و در اینجا صدرالمتألهین نیز همین نام را بر کتاب حاضر نهاده است. البته در عبارت‌هاى خود این کتاب جمله‌اى که تصریح کند به این که خود مؤلف این نام را بر روى کتاب نهاده باشد نیست، اما مؤلف در برخى کتاب‌هاى دیگرش از جمله در کتاب «العرشیه» با همین عنوان از این کتاب یاد مى‌کند.

بحث در این کتاب چنانکه خود مؤلف بدان تصریح مى‌کند، مربوط به دو موضوع مى‌باشد؛ یکى ربوبیات از بخش فلسفه اولى و یکى نفس و احوال آن در معاد از بخش طبیعیات. چون مؤلف راه ادراک حقائق عوالم بالا را ارتقاء نفس از عالم حس مى‌دانسته، مدت زیادى را -چنانکه خود مى‌گوید- به ریاضت پرداخته تا توانسته به حقایق این گونه مسائل از راه شهود دست یابد و سپس آنچه را از طریق شهود بدست آورده در قالب برهان درآورد.

تاریخ اشتغال مؤلف به کتاب «المبدأ و المعاد» سال ۱۰۱۹ هـ.ق بوده، یعنی او در موقع تألیف این کتاب، ۴۰ ساله بوده است.

انگیزه تألیف

مسأله سازگارى علم و دین از مسائلى است که همواره مورد بحث و گفتگوى دانشمندان بوده، به طورى که مى‌توان گفت: علم کلام مولود همین اندیشه بوده است. از جمله کسانى که به انگیزه اثبات چنین ادعایى قلم زده و کتابى تألیف نموده‌اند، صدرالمتألهین شیرازی است. او در مقدمه کتاب حاضر چنین مى‌گوید: «لما رأیت التطابق بین البراهین العقلیة والآراء النقلیة و صادفت التوافق بین القوانین الحکمیة والأصول الدینیة... و لاشک أن أفضل العلوم الإلهیة هو معرفة الله... و أفضل العلوم الطبیعیة معرفة النفس... فرأیت أن یشتمل کتابی على فنّین... فن الربوبیات... و علم النفس... فإنهما من المقاصد التی هما أساس العلم والعرفان...».

بر اساس عبارت فوق مى‌توان گفت: مؤلف، هم در اصل تألیف کتاب و هم در انتخاب موضوعات مورد بحث این کتاب، انگیزه‌اش بیان همین سازگارى علم و دین است و البته از عهده این مهم بخوبى برآمده است. از شاهکارهاى او در این زمینه، اثبات معاد جسمانى است که با بیان اصولى هفتگانه‌، سازگارى علم و دین را در زمینه معاد روشن مى‌سازد.

محتوای کتاب

کتاب «المبدأ و المعاد» شامل دو فنّ است: فن اول در الهیات، شامل سه مقاله، و فن دوم در معاد، شامل چهار مقاله است. هر یک از مقالات این دو فن نیز شامل فصولى است و بعضى فصول شامل عناوینى خاص.

  • الف. فن اول در الهیات‌:
    1. مقاله اول در مبدأ وجود، اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از:
      1. اشاره به عده‌اى از مباحث علم کلى مثل اصالت و بساطت وجود
      2. تقسیم وجود به واجب و ممکن
      3. اثبات واجب
      4. حقیقت واجب، پوچى ممکنات
      5. مجهولیت کنه واجب
      6. بساطت واجب
      7. نفى نوعیت و سائر مفاهیم ماهوى از واجب
      8. اثبات توحید ذاتى
      9. اثبات توحید در ربوبیت
    2. مقاله دوم در صفات واجب، اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از:
      1. عینیت صفات واجب با ذاتش
      2. علم واجب
      3. مراتب علم واجب
      4. قدرت واجب
      5. اراده واجب
      6. حیات واجب
      7. سمع و بصر واجب
      8. تکلم واجب
      9. حکمت، جود و غناى واجب
      10. ابتهاج واجب
    3. مقاله سوم در افعال واجب، شامل یک مقدمه در تقسیمات وجودات جوهرى، اجمال مطالب فصول این مقاله عبارتند از:
      1. اجسام عنصرى
      2. جهت
      3. محدد جهت
      4. سبب حرکت، ربط حادث بقدیم
      5. حرکت ارادى افلاک
      6. انسان کبیر بودن آسمان
      7. محرک آسمان
      8. کثرت عقول
      9. کیفیت تحریک عقول نسبت به افلاک
      10. کیفیت صدور اشیا از واجب
      11. تکوّن عناصر از عقل اخیر
      12. عنایت و تدبیر
      13. تدبیر کائنات ارضى
      14. تسلط شیطان بر انسان
      15. احسنیت نظام عالم
      16. عنایت واجب در خلق قواى مدرکه و محرکه و ملائکه
      17. عنایت واجب در ابقاء نوع بتوارد امثال
      18. عنایت واجب در خلق زمین
      19. بدایع واجب در افلاک و کواکب
  • ب. فن دوم در معاد:
    1. مقاله اول در تکوّن امور حاصله از عناصر، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
      1. مزاج
      2. تکوّن حیوان
      3. قواى حیوانى
      4. قواى ادراکى
      5. مدرک صور جزئیه
      6. مدرک معانى جزئیه
      7. قوه متصرفه
      8. تکوّن انسان و قواى نفس او
      9. خواص انسان
      10. مراتب قوه نظرى
      11. عقل هیولایى
      12. مراتب قوه عملیه و بیان سفر إلى الله
      13. تجرد قوه عاقله
      14. استقلال نفس از بدن در بقاء
      15. اقناعیاتى براى تجرد نفس
      16. حدوث نفس بحدوث بدن
      17. بقاى نفس بعد از مرگ
      18. بطلان تناسخ
      19. حصول عقل فعال در نفوس
      20. احوال عنقاء
      21. سعادت و شقاوت نفس
      22. سبب خلوّ نفس از معقولات
      23. سعادت و شقاوت حسى در آخرت
    2. مقاله دوم در معاد جسمانى، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
      1. در تفصیل اقوال در معاد
      2. بیان هفت اصل براى اثبات معاد جسمانى
    3. مقاله سوم در معاد با اسلوب عرفانى، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
      1. ملخص قول در مبدأ و معاد و قوس نزول و صعود
      2. مکان جنت و نار از دیدگاه احادیث
      3. حقانیت موت و بعث
      4. حقانیت حساب و میزان
      5. حقانیت جنت و نار
    4. مقاله چهارم در زمینه علم به مغیبات و حکمت عملى، اجمال مطالب فصول آن عبارتند از:
      1. رؤیاى صادقه
      2. أضغاث الأحلام
      3. علم به مغیبات در بیدارى
      4. اصول معجزات و کرامات
      5. فرق الهام و تعلم
      6. اثبات نبوت عامه
      7. سیاسات و مدینه فاضله
      8. صفات لائق به رئیس مدینه فاضله
      9. حکمت شریعت و تکالیف
      10. منافع اعمال مقربه
      11. غرض شرایع، سلوک إلى الله است.

اهمیت و اعتبار کتاب

داورى‌هایى که خود ملاصدرا نسبت به مطالب کتاب «المبدأ و المعاد» کرده، گویاى اهمیت علمى این کتاب است. نمونه‌هایى از این داورى‌ها را ذکر مى‌کنیم:

  • الف. در ص ۹ مى‌گوید: در این کتاب مخّ مطالبى را که از گذشتگان تحصیل کرده‌ام و از آنها به ارث برده‌ام و نیز مطالبى که از ناحیه خداوند و ملکوتش به من الهام شده آورده‌ام.
  • ب. در ص ۹۳ در مورد اتحاد عالم و معلوم مى‌گوید: آنچه در این باره به گوش تو خواهد رسید در استنباط آنها من منفرد هستم و اَفهام جمهور بدان‌ها نمى‌رسد زیرا آنها فرازى عالى و مقصدى شریف و بلند پایه‌اند که درکش احتیاج به فطرت دوم بلکه فطرت سوم دارد.
  • ج. در ص ۲۴۰ در مورد لذت و الم سمعى و بصرى مى‌گوید: اگر تحقیق در این زمینه را خواسته باشى به آنچه به من القاء شده و از عالم ملکوت و معدن رحموت به من رسیده گوش بسپار.
  • د. در ص ۳۸۰ در بحث تناسخ مى‌گوید: راه دفع مفسده تناسخ همان است که قبلاً ذکر کردم یعنى مطالبى که من در بیانش منفرد هستم و آنها را خداوند سهم من از حکمت متعالیه قرار داده است... این‌ها دُرهایى هستند که درخشش آنها نسبت به کلمات اهل نظر همانند درخشش یاقوت است در بین سائر احجار.

وضعیت کتاب

کتاب «المبدأ و المعاد» به دو گونه چاپ شده است، چاپ اول چاپ سنگى است که تاریخ اتمام کتابت آن ذى القعده سال ۱۳۱۴ ق. است، در حاشیه کتاب تا صفحه ۱۵۲ تعلیقات ملا اسماعیل و حکیم سبزوارى و میرزا ابوالحسن جلوه و ملا اسدالله یزدى مصحح نسخه، به متن کتاب ضمیمه شده است. همچنین هشت کتاب، بعضى در ادامه متن کتاب و بعضى در حاشیه به اصل کتاب ضمیمه گردیده‌اند و آن‌ها عبارتند از:

  • الرسالة القدسیة فی أسرار النقطة الحسیة: تألیف سید على همدانى متوفى سال ۷۸۶ هـ.ق.
  • رسالة فی الحشر: تألیف صدرالمتألهین.
  • رسالة فی المظاهر الإلهیة فی أسرار العلوم الکمالیة: تألیف صدرالمتألهین.
  • رساله‌اى براى ملا شمس الدین محمد گیلانى‌: تألیف صدرالمتألهین.
  • رساله‌اى در جواب سؤال‌هاى خواجه نصیر از شمس الدین خسروشاهى‌: تألیف صدرالمتألهین.
  • رساله‌اى در تهذیب الاخلاق‌: تألیف ابن مسکویه.
  • کتاب ترتیب السعادات‌: تألیف ابن مسکویه.
  • کتاب التحصین فی صفات العارفین‌: تألیف ابن فهد حلى.

چاپ دوم، چاپ حروف چینى است. این چاپ توسط انجمن فلسفه ایران با مقدمه آقاى سید حسین نصر به زبان فارسى و انگلیسى و نیز مقدمه تفصیلى استاد سید جلال الدین آشتیانى در سال ۱۳۵۴ هـ.ش انجام شده. استاد آشتیانى در مقدمه‌اش با اشاره به دیدگاه‌هاى صاحب نظران در مسأله معاد، قسمتى از رساله سبیل الرشاد فی إثبات المعاد، تألیف حکیم آقا على مدرس زنوزى را نقل کرده و سپس به نقد آن پرداخته است. این کتاب همچنین در سال ۱۳۶۲ توسط انتشارات مجتمع دانشگاهی ادبیات و علوم انسانی در تهران به چاپ رسیده و منتشر گردیده است. ترجمه کتاب بر عهده احمد حسینی اردکانی بوده است.

منابع