گلشن راز (کتاب)

«گلشن راز» تألیف شیخ محمود شبستری (۷۲۰-۶۸۷ ق) و از کتاب‌های مهم منظوم ادبیات عرفانی در قالب مثنوی است. این کتاب شامل پاسخ‌های شیخ شبستری به سؤالات فلسفی و عرفانی رکن‌الدین امیرحسین هروی بوده است.

نویسنده	شیخ محمود شبستری
موضوع	شعر عرفانی
زبان	فارسی
تعداد جلد	۱

مؤلف

شیخ سعدالدین محمود شبسترى (۷۲۰-۶۸۷ ق)، از عرفا و شعراى نامى قرن هشتم هجرى است. او در عهد سلطان محمد خدابنده و ابوسعید بهادرخان در شهر تبریز مرجع علماء و فضلا بود.

شبسترى پس از کسب دانش در تبریز، سفرهایى به مصر، شام، حجاز داشته و به خدمت مشایخ بزرگ رسیده و از آنان کسب فیض کرده است. او در تصوّف مرید و شاگرد شیخ بهاءالدین یعقوب تبریزى بوده است.

از شیخ محمود شبسترى چند اثر به نظم و نثر باقى مانده که مهمترین آن‌ها «گلشن راز» با مضمون عرفانی است. اثر منظوم دیگر شیخ، «سعادت نامه» است که مشتمل بر فصول و حکایات و تمثیلات می باشد. از جمله‌ى آثار منثور او نیز رساله «حق الیقین فى معرفة ربّ العالمین» و «مرآت المحققین» است.

معرفی کتاب

کتاب «گلشن راز»، پاسخ به هفده سؤال منظوم است که میر سید حسین هروی، صوفی معروف، به وسیله ی یکی از شاگردان خود از استادِ شیخ محمود شبستری که ظاهرا شیخ بهاء الدین یعقوب تبریزی است، پرسیده است و شیخ محمود به اشارت او فی المجلس، هر بیتی را به بیتی جواب گفته و بعد از آن، به درخواست همان استاد، بیت‌هایی به ابیات سابق افزوده تا منظومه «گلشن راز» پدید آمده است.

با اینکه این کتاب از جنبۀ کمّی، نسبتا کوتاه و مختصر است، اما از جنبۀ کیفی و معنوی بسیار پرمغز و جذاب است و یک دوره عرفان نظری و تعالیم ابن عربی را در قالب شعر فارسی بیان نموده است.

شهرت این منظومه، مرهون جنبه‌های عرفانی آن است؛ به طوری که هر کس با تصوف و عرفان، بلکه با شعر فارسی آشنایی دارد، نام آن را شنیده است و حتی در خارج از ایران نیز مشهور و معروف است و برخی از مستشرقین، آن را ترجمه کرده و یا بر آن شرح نوشته‌اند.

گلشن راز، در حقیقت جامع‌ترین و در عین حال، موجزترین اثری است که با زبان رمز و اشاره، آراء و اقوال صوفیه را در مسائل مختلف مربوط به فکر، نفس، معرفت، وحدت و کثرت عوالم، اطوار وجود، سیر و سلوک، قُرب و بُعد و سیر در انفس با نهایت دقت و ایجاز تفسیر کرده است و به سبب لطف و دقتی که در بیان آن به کار رفته، چنان در نزد صوفیه مقبول شده است که در عصر صفویه گاهی به منزلۀ زبدۀ تمام تعالیم صوفیه تلقی می‌شده و بسیاری از اهل معرفت در شرح و تفسیر مطالب و نکات مبهم و مشکل آن اهتمام ورزیده‌اند.

تاثیرپذیری شبستری از شخصیت و افکار و اندیشه‌های شیخ فریدالدین عطار نیشابوری و حتی زبان و سبک شعری او بیش از سایر شعراست و با اینکه شبستری با افکار و آثار محیی الدین و برخی دیگر از علما و عرفا آشنایی کامل داشته و از افکار و اندیشه‌های آنها متاثر و بهره مند شده است، اما انس و الفتی خاص و توجه و علاقۀ فراوانی به آثار شیخ فریدالدین داشته است؛ به طوری که تاثیر ذهن و زبان عطار در «گلشن راز» و دیگر آثار شبستری به خوبی نمایان است.

محتوای کتاب

تعداد ابیات منظومه «گلشن راز»، ۹۹۳ بیت است که در قالب مثنوی و در بحر هزج مسدّس مقصور یا محذوف سروده شده است.

عناوین کتاب عبارتند از: ۱. در معنی تفکر؛ ۲. کدامین تفکر، شرط راه است؛ ۳. توضیح «من وجودی» انسان؛ ۴. سالک حقیقی کیست؛ ۵. ظهور سرّ وحدت بر سالک؛ ۶. سبب اتحاد عارف و معروف؛ ۷. راز «أنا الحق گویی»؛ ۸. سیر و سلوک و اصل حقیقی؛ ۹. شرح قُرب و بُعد به حق تعالی؛ ۱۰. لفظ و کلام گوهر دریای وجود؛ ۱۱. جزء افزون از کل؛ ۱۲. پیوستگی قدیم و حادث؛ ۱۳. اشارات ارباب معانی؛ ۱۴. اشارات اهل کشف و شهود؛ ۱۵. بت و زنّار و ترسایی.

شیخ شبستری، پس از مقدمه‌ای زیبا و بیان چگونگی نظم کتاب، به شرح و تفصیل درباره سؤالات مطرح شده می‌پردازد. چنانکه گفته شد، میر حسین هروی سوالات فلسفی و عرفانی خویش را از شیخ محمود شبستری می‌پرسد و شیخ شبستری با بیان تمثیل‌ها و قاعده های فلسفی و نکات عرفانی به سوالات او پاسخ می‌دهد. شیخ شبستری برای فهم کامل، گاهی اشارت‌های عرفانی می‌كند. شیخ شبستری فلسفه اسلامی را در حد کمال و در فلسفه اسلامی مرز بین خطا و صحت را دقیق بیان نموده و سالک طریقت را راهنمایی کرده است. برخی از مباحث مطرح شده چنین است:

۱. پرسش درباره تفکر:

نخست از فکر خویشم در تحیر * چه چیز است آنکه گویندش تفکر

شبستری در پاسخ، تفکر را دو نوع می‌داند: یکی، استدلال منطقی و دیگری، معرفت روحانی. طریق نخست، غیر علمی است و راه به جایی نمی‌برد، چون عقل نمی‌تواند به ماورای مظاهر برسد. در مشرب عرفا، شرط فکر نکو، تجرید و تفرید است؛ یعنی تزکیه و تصفیه دل از زنگار اغیار و تعلقات و منور شدن آن به انوار الهی تا به گوش جان ندای «انّی انا الله» را بشنوی و به دیدۀ حق‌بینی، خود را و خدا را ببینی و بشناسی.

۲. پرسش درباره اینکه کدامین تفکر، شرط راه است:

کدامین فکر ما را شرط راه است * چرا گه طاعت و گاهی گناه است

شیخ با استفاده از حدیث «تفکّروا فی آلاء الله و لا تفکّروا فی ذاته»، بیان می‌کند که در ذات حق فکر کردن، گناه محض است و حاصلی ندارد، چون ذات متعالی حق تعالی فراتر از آن است که در دار وجود غیر او دیاری توان یافت که بتواند وسیله معرفت او گردد. از طرف دیگر، معرفت حق تعالی، ذوات را فطری است و ادراک فطری قابل تفکر نیست، زیرا که تحصیل حاصل محال و باطل است، بلکه تفکر حجاب آن ادراک است و موجب ضلال و حیرت است.

شروح کتاب

بر کتاب «گلشن راز» شروح مهمی نوشته شده است، از جمله:

• «مفاتیح الاعجاز»، تألیف شمس‌الدین محمد لاهیجی (م، ۹۱۲ ق)
• «روضۀ اطهار»، تألیف شاه نعمت‌الله ولی (۷۳۰ـ۸۳۲ ق)
• «غنچۀ باز در شرح گلشن راز»، تألیف جلال الدین علی میر ابوالفضل عنقا (۱۲۶۶-۱۳۳۳ ق).

منابع

• نرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• گلشن راز، شیخ محمود شبستری، تصحیح اکبر مرتضی‌پور، انتشارات عطار.