شاه نعمت الله ولی
«سید نورالدین نعمتالله بن محمد کرمانى» معروف به «شاه نعمتالله ولى» (۷۳۰–۸۳۲ ق)، عارف، صوفى و شاعر نامدار ایرانى در قرن نهم هجری است. شاه نعمتالله از اقطاب صوفیه و مؤسس سلسله مشهور «نعمتاللّهى» است که طریقتى جدید در تصوف ایجاد کرد و پیروان سایر طریقتها را نیز تحت تأثیر خود قرار داد.
| نام کامل | شاه نعمتالله ولى |
| زادروز | ۷۳۰ قمری |
| زادگاه | حلب |
| وفات | ۸۳۲ قمری |
| مدفن | کرمان |
|
| |
| اساتید |
شیخ رکنالدین شیرازى، شیخ شمسالدین مکى، سید جلالالدین خوارزمى، قاضی عضدالدین ایجی، شیخ عبدالله یافعى،... |
|
| |
| آثار |
دیوان اشعار، خوابنامه، رساله شرح فصّ الاول من فصوص الحکم، رساله برزخیه، رساله مکاشفات، رساله مُنشآت، رساله نفسیّه، رساله مهدیّه،... |
زندگینامه
سید نورالدین نعمتالله بن محمد بن کمالالدین یحیى کوهبنانى کرمانى در سال ۷۳۱ یا ۷۳۰ هجری -به قولی- در قصبه کهستان از اعمال هرات متولد شد. وی از سادات حسینی بود و نسب او با نوزده واسطه به رسول اکرم صلی الله علیه وآله مىرسد.
پدر شاه نعمتالله، «میر عبدالله ولى» از علما و دانشمندان شهر حلب به شمار میرفت. پدرش در اوانِ کودکی او، از شهر حلب به ناحیه «مَکران» (سرزمینی ساحلی در جنوب شرقی ایران) مهاجرت میکند و سید نعمتالله، کودکی و جوانی خود را در ایران میگذراند.
برخى محل تولد نعمتالله را کوهبنان کرمان یا حلب گفتهاند. امیر خلیلالله، نوه شاه نعمتالله، ولادت جدّ خود را روز چهارشنبه چهاردهم ربیع الاول دانسته است و اسدالدین نصرالله، تولد او را پنجشنبه بیست و دوم رجب در قصبه کوهبنان کرمان ذکر کرده است.
درباره مذهب شاه نعمتالله اختلاف است. عدهای تشیع او را قطعی میدانند و عدهای دیگر برای سنی بودن وی به شواهدی استناد کردهاند. انتساب نعمتالله ولی به تشیع را به دلیل تصنیف رسالهای درباره امام مهدی(علیه السلام)، نوشتن شرحی بر گفتگوی مشهور امام علی(علیه السلام) با کمیل و شیعه بودن اولاد وی و خدمت در حکومت صفویان دانستهاند. در مقابل، برخی معتقدند با اینکه او به امام علی(علیه السلام) و فرزندانش ارادت داشت، اما سنی مذهب بود.
شاه نعمتالله ولى، سرانجام در سال ۸۳۲ یا ۸۳۴ هجری در ماهان کرمان وفات یافت. بعدها به دستور سلطان احمد بهمنی (پادشاه دکن و از مریدان وی) بنای باشکوه و بقعهای بر آرامگاه او در ماهان بنا کردند.
تحصیلات و استادان
شاه نعمتالله ولى در پنج سالگى با تصوف و عرفان آشنا شد و پدرش میر عبدالله، او را به مجالس صوفیه مىبرد.
شاه نعمتالله براى پیشرفت در علوم و فراگیرى بیشتر علوم دینى، به شیراز سفر کرد. شهر شیراز در آن زمان از مراکز اصلى دروس فقه و مذاهب سنی بود. او براى یافتن مرشد و مراد خود به اینسو و آنسو و در خدمت شیوخ و مشایخ زیادى قدم برداشت.
شاه نعمتالله علوم مقدماتى را نزد شیخ رکنالدین شیرازى تحصیل کرده و علم بلاغت را خدمت شیخ شمسالدین مکى و حکمت را نزد سید جلالالدین خوارزمى و اصول و فقه را نزد قاضی عضدالدین ایجی آموخت. چون علوم ظاهرى، طبع او را قانع نمىکرد، سالها به ریاضت و تصفیه و تزکیه باطن مشغول گردید و در پى مراد به سیر و سفر پرداخت، تا عاقبت به مکه مشرف شد و از دست شیخ عبدالله یافعى (م، ۷۶۸ ق) یکى از عرفاى عصر خویش خرقه پوشید.
شاه نعمتالله، به سیر و سفر در ممالک مصر و حجاز و ترکستان و ایران پرداخت و به نشر عرفان و تصوف همت گمارد. او ۲۴ ساله بود که در مکه با شیخ عفیفالدین یافعى دیدار کرد. شیخ یافعى به سلسلههاى طریقت شاذلیه و قادریه متصل مىشد. شاه نعمتالله هفت سال را با او سپرى کرد و از او علوم و دانشهاى معنوى زیادى آموخت.
شاه نعمتالله بعد از آن به مصر رفت و در آنجا بهسوى جهان فرهنگ ایرانى روى آورد. وى در بازگشت به ایران، پس از ازدواج با نوه دخترى میر حسینى هروى، بهسوى کوهبنان کرمان عزیمت کرد و در آنجا به ریاضت طولانى پرداخت که مکان مورد نظر به نام تخت امیر معروف است. در طول این مدت، افراد بسیارى در نزد او به تحصیل علوم و معارف صوفیه پرداختند و از محضر او استفاده کردند.
آثار و افکار
آثار شاه نعمتالله به دو دسته منظوم و منثور تقسیم میشوند. مهمترین اثر منظوم شاه نعمتالله ولى، دیوانى اوست که مشتمل بر قصاید، غزلیات، مثنویها و رباعیات است که بالغ بر دوازده هزار بیت میباشد، و از لحاظ ادبى متوسط به شمار مىرود. بعضی از اشعار و ابیات این دیوان منسوب به اوست. همه آنها از نوع اشعار عرفانی و حاوی اشارات و توضیحات درباره عقاید و افکار متصوفه میباشد.
تعداد رسالات منثور شاه نعمتالله را نیز تا پانصد ذکر کردهاند؛ البته تاکنون انتساب ۱۱۴ رساله به او مسلم شده است. نثر این رسالهها اغلب مشکل و پیچیده است و اکثراً از ویژگیهای نثر قرن هشتم و نهم هجری برخوردار است. برخی از این رسالات عبارتند از:
- رساله نصایح منظومه
- ارواح شاه نعمتالله
- خوابنامه
- رساله شرح فَصُّ الاول من فصوص الحکم
- رساله برزخیه
- رساله مکاشفات
- رساله مُنشَآت
- رساله نَفْسیّه (معرفت نفس)
- رساله مَهدیّه
بهطور کلی میتوان گفت آثار شاه نعمتالله ولی، آیینه تمامنمای آرای ابن عربی (نظیر وحدت وجود، انسان کامل، مسئله قطب و ولایت و علم اسرار حروف و نقطه) است. شاه نعمتالله نیز از جمله شارحان مهم نظریههای ابن عربی بهشمار میرود. شاه ولی به محیالدین ابن عربی به دیده تکریم و احترام مینگریست و کتاب «فصوص الحکم» او را از حفظ بود و حتی یکی از مفصلترین رسالههای خود را به شرح ابیات «فصوص الحکم» اختصاص داده است.
از جمله توصیهها و سفارشات شاه نعمتالله ولى به مریدان خود این بود که براى تصفیه دل و تزکیه نفس، باید در خدمت به مردم کوتاهى نکنید و در اجتماع حاضر باشید. از همین نکته مىتوان استنتاج کرد که او مردم را از رهبانیت و گوشهگیرى و بىمیلى پرهیز مىداد و به خدمت خلق و حضور در اجتماع دعوت مىکرد و البته توضیح مىداد که دل به دنیا و مادیات آن نبندید و خود را براى سفر آخرت آماده کنید.
عبدالرزاق کرمانى در بیان اعتقاد شاه نعمتالله به کشاورزى مىنویسد: «آن حضرت میل تمام به اقسام زراعت داشتند» و خود هر از گاهى به کار زراعت مىپرداختند. برخلاف بسیارى از سران مذهبى دنیاگریز در فرقههاى دیگر، شاه نعمتالله بر حضور در اجتماع و مشغول شدن به کار و دورى از تنبلى تأکید داشت، البته این صرفاً یک دستور اخلاقى نبود، بلکه این خود بخشى از برنامههاى او براى پرورش معنوى مریدان خود بود.
منابع
- دیوان شاه نعمتالله ولى، به کوشش بهمن خلیفه بناروانى، انتشارات طلایه.
- "شاه نعمتالله ولی"، پایگاه اسلام کوئست.
- نرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
