ابن ترکه اصفهانی

«صائن‌الدین على بن محمد بن تُرکه» حکیم، صوفی و عارف بزرگ مسلمان در قرن نهم هجرى است. وی جامع معقول و منقول بود و در کلام و تصوف و حکمت و فلسفه و علم حروف و دیگر علوم غریبه تبحر داشت. از ابن ترکه آثار متعددى به زبان فارسی و عربی به جای مانده که رساله «التمهید فی شرح قواعدالتوحید» معروفترین آنها است.

نام کامل	صائن‌الدین على بن تُرکه
زادگاه	اصفهان
وفات	۸۳۵ هجری
مدفن	هرات
اساتید	سید حسین اخلاطى، شمس الدین فنارى، سراج الدین بلقینى،...
شاگردان
آثار	التمهید فی شرح قواعدالتوحید، شرح فصوص الحکم، اصطلاحات الصوفیه، الاربعینیة، رساله انزالیه، اسرار الصلوة، تحفه علائیه،...

زندگی‌نامه

ابومحمد صائن‌الدّین علی بن محمد بن محمد بن حبیب‌الله ترکه اصفهانی، در اصفهان متولّد شد. جد او سید محمد ترک و اصل آنان از خجند است، از این رو به «تُرْکه» معروف گردیده اند. از سال تولد و جزئیات زندگی او اطلاع دقیقی در دست نیست.

خاندان وى در زمان خوارزمشاهیان از خجند به اصفهان مهاجرت کرده و در آنجا سکونت اختیار نمودند. وى پس از تصرف اصفهان بدست تیمور گورکانی، به همراه برادرانش و علماى دیگر آن بلاد به سمرقند تبعید شد. او در همان اوقات بعد از بیست و پنج سال تحصیل از نزد برادر بزرگ خویش بطلب علم و کمال و زیارت مکه سفر کرد و به شام و مصر رفت و در مصر به خدمت شیخ سراج الدین رسید و پس از بازگشت از عراق خبر مرگ امیر تیمور را شنیده به اصفهان بازگشت و در آنجا به تدریس علوم دینى پرداخت.

صائن‌الدّین علی بن محمد ترکه معروف‌ترین شخصیت این خاندان و از موقعیت بالای علمی و اجتماعی برخوردار بوده است و همین امر باعث گشت تا مورد تعرض و بدگویی حسودان و بدخواهان و تبعید و آزار و اذیت فرمانروایان زمان خود قرار گیرد. وی در دستگاه امیرزادگان تیموری، صاحب شهرت و احترام بود، در زمان حکومت شاهرخ به قضاوت شهر یزد منصوب شد؛ امّا پس از مدّتی به فساد عقیده متّهم شد، و به دستور شاهرخ به هرات رفت، و با نوشتن کتاب نفثة المصدور به دفاع از خود پرداخت.

صاحب کشف الظنون، درگذشت او را در ۱۴ ذی الحجّه سال ۸۳۵ قمری در هرات نوشته است.

تحصیل و اساتید

صاین الدین ابن ترکه ابتدا نزد برادر بزرگ خود که از فقهاء و متصوفان متشرع بود به تحصیل علوم پرداخت، سپس به امر برادر، پانزده سال به سیاحت بلاد و تحصیل علوم گذرانید.

ابن ترکه از محضر بزرگان و عرفایى چون سید حسین اخلاطى، شمس الدین فنارى و سراج الدین بلقینى بهره برد و در علومى چون عرفان و فلسفه و علم اعداد تبحر یافت. به همین خاطر در آثار ایشان این گونه مباحث بیشتر به چشم مى خورد.

شخصیت علمی

صائن‌الدّین جامع علوم معقول و منقول بود و در کلام و تصوف و علم جفر و علم اعداد و علم حروف و دیگر علوم غریبه و حکمت و فلسفه تبحر داشت. تالیفات و آثار او حاکی از تسلط او در این موارد و نیز آگاهی او نسبت به آرای فقیهان و متکلمان و حکیمان و عارفان است. اشراف او بر منابع شریعت و آگاهی او از حکمت و عرفان و علم حروف به او این فرصت را داد تا برای اثبات مقاصد علمی خود از مزایای هر یک از آنها سود برده و در نهایت عقاید کلامی، فلسفی، عرفانی و حروفی خود را در نظامی واحد و در پرتو شریعت ترسیم نماید.

او در بیان مقاصد خود از فارسی و عربی و نثر و نظم سود برده و در استفاده از قالب‌های کلامی مهارت فوق العاده خود را به ثبوت رسانیده است. مناظرات خمس او توانایی‌اش را در نثر فارسی و کتاب تمهید القواعدش قدرت او را در بهره‌گیری از برهان و عرفان در قالب زبان عربی به خوبی نشان می‌دهد. این خصوصیات از او شخصیتی بی نظیر ساخته و او را مورد توجه و تکریم عالمان و عارفان بزرگی قرار داده است، چنانکه عارف بزرگ شیعی مرحوم سید حیدر آملی پس از اینکه او را در شمار کسانی شمرده که از حکمت و علوم نقلی به علم تصوف و عرفان روی آورده‌اند، از او به این عناوین یاد نموده است: «و منهم الامام الفاضل و الحکیم العارف صدر الحق و الملة و الدین الاصفهانی المعروف بترکه.»

با توجه به خصوصیاتی که در مورد شخصیت علمی علی بن محمد ترکه بیان شد، روش او در بیان مقاصد علمی و حقایق عرفانی از ویژگی‌های زیر برخوردار است:

استفاده از علم الحروف

بسیاری از مباحث علمی و عرفانی در آثار و تالیفات وی با استفاده از علم حروف بیان شده است به‌گونه‌ای که برخی او را متمایل به حروفیان و مؤثر در آنان دانسته‌اند. وی غالبا در بیان عقاید و آرای گروه‌ها و فرقه‌های مختلف پیرامون موضوعی از موضوعات، آن موضوع را از دیدگاه علم الحروف تحلیل نموده و آن تحلیل را بر سایر عقاید و نظرات ترجیح می‌دهد، چنانکه در آخر رساله انزالیه، مرجح بودن این روش را بر روش‌های دیگر صریحا بیان نموده است.

بهره‌گیری از قالب‌های کلامی

صائن‌الدّین در بیان مقاصد خود از قالب‌های کلامی به بهترین وجهی بهره گرفته است لذا در آثار او که به زبان عربی یا فارسی نوشته شده قالب‌های شعر و نثر و مناظره و استدلال و رمز را می‌توان مشاهده نمود.

استفاده از روش تلفیقی

صائن‌الدّین از جمله کسانی است که در تقویت روش تلفیقی که بعدها در حکمت متعالیه به نحو کامل‌تری به ظهور رسید نقش داشته و از همین روش در بیان مقاصد علمی و عرفانی استفاده نموده است، روشی که برهان و عرفان در آن هماهنگ شده است و هر دو در پرتو وحی و شریعت قرار گرفته و مجموعه آنها در خدمت یک نظام فکری منسجم قرار می‌گیرد. صائن‌الدّین در مقدمه تمهید القواعد بر این نکته تاکید دارد که عارفان و مکاشفان بی بهره از تفکر و برهان، و حکیمان بی نصیب از مشاهده و عرفان هر دو از راه یافتن به بارگاه توحید وجود محروم‌اند، اما آنان که از دو منقبت علم علی و کشف عالی برخوردار شده‌اند مشروط به اینکه حقیقت را به طریقت و طریقت را در سایه شریعت پذیرفته باشند و برهان و عرفان را با وحی و قرآن هماهنگ ساخته باشند به کمال نهایی رسیده‌اند.»

آثار و تألیفات

آثار ارزشمندى از ابن ترکه به یادگار مانده که تعدادى از این آثار به چاپ رسیده ولى تعداد قابل توجهى به صورت خطى باقى است.

۱. شرح فصوص الحکم ابن عربی (عربی) که در سال ۸۱۴ ق. پایان یافته است؛

۲. رساله التمهید فی شرح قواعدالتوحید (عربی)، به مشرب اهل کلام و تصوف و نزدیک به مذاق اشراقیان در شرح قواعد التوحید جد خویش ابوحامد محمد ترکه؛

۳. اصطلاحات الصوفیه (عربی)؛

۴. الاربعینیة یا خصائص عدد الاربعین (شرحی است به زبان عربی بر حدیث من حفظ اربعین حدیثا)؛

۵. اجازه روایت کتاب المصابیح (اجازه‌ای است به عربی برای یکی از فضلای عصر خود)؛

۶. رساله انزالیه (رساله‌ای است به زبان عربی در جواب پرسشی در مورد علت تقدم «باء» بر تمام حروف در قرآن کریم به روش حروفی مطابق مشرب متکلمان)؛

۷. تقدیم العقل علی النفس (به زبان عربی و با استفاده از علم الحروف)؛

۸. حاشیه بر خطبه الکشاف زمخشری (عربی)؛

۹. رساله‌ای در شرح حقیقت وحدت مطلقه ذاتیه (عربی)؛

۱۰. شرح البسمله (به زبان عربی در بیان معنای «بسم الله الرحمن الرحیم» به روش اهل حق)؛

۱۱. شرح تجلی ذاتی (شرح کلام ابن هود مغربی در تجلی ذاتی و به زبان عربی)؛

۱۲. شرح حدیث الایمان (شرحی است فلسفی، عرفانی و حروفی به زبان عربی بر دو حدیث «انّ لکل شیء قلبا و قلب القرآن یس» و «انزل القرآن علی سبعة احرف»)؛

۱۳. شرح حدیث «خیر الحدیث کتاب الله و خیر الهدی هدی محمد صلی الله علیه و آله» (عربی)؛

۱۴. شرح نظم الدر (شرح تائیه کبرای ابن فارض مصری به زبان فارسی)؛

۱۵. شرح نظم الدر (شرح تائیه کبرای ابن فارض مصری به زبان عربی)؛

۱۶. رساله المحمدیه (به زبان عربی و در بیان این که چگونه احکام شرعی محمدی را بدون توسل به فنون عقلی و علوم ظاهری از خود آنچه بر پیامبر نازل شده می‌توان استنباط کرد و نیز در بیان آثار و خواص کلمه محمد به روش عرفانی و علم حروف)؛

۱۷. المفاحص (در علم حروف و اعداد مبتنی بر بیان توحید)؛

۱۸. المناهج (به زبان عربی در منطق)؛

۱۹. مهر نبوت (عربی)؛

۲۰. مخزن الغرائب؛

۲۱. منشآت؛

۲۲. نفثة المصدور اول (فارسی)؛

۲۳. نفثة المصدور دوم (فارسی)، در این دو کتاب از سرگذشت خود سخن به میان آورده و تهمت‌هایی را که ناروا به او بسته‌اند پاسخ می‌گوید؛

۲۴. سؤال الملوک (فارسی است و در بیان علم حروف)؛

۲۵. شرح ده بیت از محیی الدین ابن عربی (فارسی)؛

۲۶. شرح گلشن راز شبستری (فارسی)؛

۲۷. ضوء اللمعات (شرح «لمعات» فخرالدین عراقی به زبان فارسی)؛

۲۸. شق القمر و بیان ساعت (تفسیر آیه «اقتربت الساعة و انشقّ القمر» (سوره قمر، ۱) به روش فقیهان، محدثان، متکلمان، حکیمان، صوفیان، حروفیان و علماء اهل البیت علیهم السلام به زبان فارسی)؛

۲۹. شرح حدیث عماء (به روش عرفانی و حروفی و به زبان فارسی)؛

۳۰. مبدأ و معاد (به روش اهل حق و عرفان و به زبان فارسی)؛

۳۱. مدارج افهام الافواج فی تفسیر آیة ثمانیة ازواج (به روش علماء ظاهر و باطن و به زبان فارسی)؛ این رساله را در مازندران به سال ۸۳۱ ق. به نام سید مرتضی بن سید کمال الدین بن سید قوام الدین از ملوک رستمدار ساری تألیف کرده است؛

۳۲. معنی علم صرف (به زبان فارسی و به روش حروفی در بیان حقیقت علم صرف)؛

۳۳. مناظرات خمس (به زبان فارسی و مشتمل بر پنج مناظره به روش داستان‌های فلسفی و عرفانی با عناوین مناظره عقل با عشق، وهم با عقل، وهم با خیال، سمع با بصر و عاشق با معشوق)؛

۳۴. اسرار الصلوة (به زبان فارسی و در بیان رموز و اسرار نماز به روش عرفانی)؛

۳۵. رساله در اعتقاد به نام شاهرخ برای رد تهمت تصوف، مختوم به حکایتی از امام غزالی (فارسی)؛

۳۶. اعتقادات (به زبان فارسی و در پاسخ به بدخواهان خود)؛

۳۷. بزم و رزم (مناظره‌ای است به زبان فارسی میان قلم و شمشیر)؛

۳۸. تحفه علائیه، در اصول و آداب دین اسلام بر طبق چهار مذهب اهل سنت. این کتاب را در گیلان به نام امیر علاءالدین حاکم آنجا که مذهب حنبلی داشت و از امرای نیمه مستقل محلی بود، به فارسی در تاریخ ۸۳۱ نوشته است؛

۳۹. ترجمه احادیث (فارسی)؛

۴۰. رساله انجام (به زبان فارسی و در تمییز علم حروف از تصوف)؛

۴۱. مقبول الملوک یا خواصّ الحروف؛

۴۲. رساله معما (فارسی)؛

۴۳. رساله قابلیت (فارسی)؛

۴۴. رساله نقطه (شرحی است به زبان فارسی بر حدیث «اَنَا نُقْطَه الَّتی تَحْت الْباء»)؛

۴۵. سلم دار السلام (به زبان فارسی و در بیان احکام ارکان ایمان و اسلام)؛

۴۶. اطوار ثلاثه یا اطوار الصّوفیه؛ (شرحی است به زبان فارسی در بیان سه طور از اطوار صوفیان که هر یک به گروه خاصی مربوط است)؛

۴۷. شرح نهج البلاغه (ترجمه احادیثی از حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام، به صورت ناتمام که در ساری نوشته است)؛

۴۸. منظومه‌های فارسی و عربی.

منابع

• نرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
• اعلام اصفهان، سید مصلح‌الدین مهدوی، ج۱، ص۵۸. 
• "صائن الدین"، لغتنامه دهخدا، در دسترس در واژه یاب.