آشنایی با علوم اسلامی (کتاب)

نویسنده	مرتضی مطهری
موضوع	علوم اسلامی
زبان	فارسی
تعداد جلد	۳

«آشنایی با علوم اسلامی» نام کتابی است از مجموعه درسهای شهید مرتضی مطهری در معرفی علوم اسلامی یعنی: منطق، فلسفه، عرفان، کلام، حکمت، فقه و اصول فقه. این کتاب نخست در سه جلد به چاپ رسید، اما بعد در یک جلد هم منتشر شد.

مؤلف

مرتضی مطهری (۱۳۵۸-۱۲۹۸ ش) از اساتید حوزه علمیه قم و معروفترین سخنران در دو دهه قبل از انقلاب، و از نظریه پردازان اصلی جمهوری اسلامی بود.

از جمله اساتید ایشان در راه کسب علم و دانش، علامه طباطبائی، سید محمد حجت، سید صدرالدین صدر و سید محمدتقى خوانسارى را می توان نام برد.

برخی از آثار ایشان عبارتند از: حماسه حسینی، عدل الهی، تعلیم و تربیت در اسلام، اسلام و مقتضیات زمان، آزادی معنوی، آشنایی با علوم اسلامی.

شهید مطهرى در طول حیاتش سعی نمود ایدئولوژى اصیل اسلامى را از طریق درس و سخنرانى و تألیف کتاب ارائه نماید. او سرانجام، در ۱۲ اردیبهشت ۱۳۵۸ توسط منافقین به شهادت رسید.

معرفی کتاب

این کتاب در اصل تقریرات درسی استاد شهید مطهری برای دانشجویان سال‌های اول و دوم دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران است و بخشی از آن در زمان حیات و با اجازه وی در دانشگاه صنعتی شریف تدریس می‌شد.

استاد در این کتاب با این رویکرد که علومِ «فریضه» که بر مسلمانان تحصیل آنها واجب است، منحصر به علوم خاص نیست، به طرح کلیات پیرامون علوم اسلامی (علومى که به نحوى جزء واجبات اسلامى است یعنى علومى که تحصیل آن علوم ولو به نحو واجب کفائى بر مسلمین واجب است) مانند: منطق، فلسفه، عرفان، کلام، حکمت، اصول فقه و فقه پرداخته است.

کتاب «آشنایی با علوم اسلامی» در اصل مشتمل بر سه جلد به شرح زیر است:

• جلد اول شامل: آشنایی با منطق و آشنایی با فلسفه.
• جلد دوم شامل: آشنایی با عرفان و آشنایی با کلام و آشنایی با حکمت عملی.
• جلد سوم شامل: آشنایی با اصول فقه و آشنایی با فقه.

محتوای کتاب

جلد اول: منطق و فلسفه:

کتاب مذکور از ۲۶ قسمت تشکیل شده است. در اولین درس که به صورت مقدمه‌ای بر سلسله مباحث دروس آورده شده است، استاد پس از شرح مبسوطی دریاره مفهوم علوم اسلامی و تقسیمات آن، این سؤال را طرح می‌کند که «آیا فرهنگ اسلامی یک مجموعه علوم الهام گرفته از قرآن و تعلیمات ائمه(ع) است یا نه؟»

نویسنده در ۱۵ درس بعد، کلیات علم منطق را معرفی کرده و تشریح می‌نماید که از مباحث مهم می‌توان به موضوعات زیر اشاره کرد.

تعریف منطق و نقش آن در خطاسنجی ذهن، موضوع علم منطق، علم و ادراک، تصورات و تصدیقات کلی و جزئی، نسبتهای اربعه، کلیات خمس، سؤالات و انواع آن، حد و رسم، قضایا و تقسیمات قضایا، احکام قضایا، تناقض، عکس، قیاس و اقسام آن، اشکال قیاس، ارزش قیاس و بالاخره صناعات خمس.

نویسنده در دروس آخر این بخش به اشکالات و شبهات دانشمندان غربی در مورد علم منطق جواب داده است.

در درس‌های اول و دوم بخش دوم، نویسنده به توضیحاتی کلی در باره فلسفه و فلسفه اسلامی پرداخته و معنای فلسفه در فرهنگ اسلامی و فرهنگ غربی و تفاوت علم و فلسفه مورد بحث قرار گرفته است. همچنین به شبهات و اشکالات مربوط به معنی متافیزیک و جدا شدن علوم از فلسفه در این بخش اشاره‌هایی وجود دارد.

در درس‌های سوم تا ششم، نویسنده به اختصار روش‌های چهارگانه فلسفه مشّا، اشراق، کلام و عرفان و تفاوت آنها را با یکدیگر شرح داده و سپس سیر طبیعی این چهار بینش و نزدیکی آنها با یکدیگر را بیان کرده است. بعد نتیجه گرفته که این چهار بینش، در حکمت متعالیه متبلور می‌باشد و در ادامه معنی و اهمیت حکمت متعالیه ملاصدرا و کتاب اسفار اربعه بیان می‌شود.

در فصل ششم تا دهم که با تقسیم‌بندی مسایل فلسفه شروع می‌شود مفاهیم و اصطلاحاتی چون: وجود و ماهیت، عینی و ذهنی، حادث و قدیم، ثابت و متغیر، علت و معلول، وجوب و امکان و امتناع مورد بحث قرار می‌گیرد.

جلد دوم: کلام و عرفان و حکمت:

این کتاب تقریرات درسی استاد برای دانشجویان دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران است که در دو بخش کلام و عرفان تنظیم شده است:

بخش اول در هشت فصل تنظیم شده است. در درس اول بخش کلام، تعلیمات اسلام به سه بخش عقاید، اخلاق و احکام تقسیم می‌گردد و علم کلام به عنوان علمی که درباره اصول عقاید بحث می‌کند، معرفی می‌شود. پس از آن تاریخچه علم کلام و انگیزه به وجود آمدن آن تشریح شده و در پایان به کلام عقلی و کلام نقلی اشاره می‌شود.

در درس دوم همین بخش، تعریف علم کلام و موضوع آن و چگونگی نام‌گذاری آن، مورد بحث قرار می‌گیرد، از درس دوم به بعد، اصول مذاهب و فرق کلامی مهم، یعنی فرقه معتزله، اشاعره و شیعه توضیح داده می‌شود.

در درس سوم و چهارم به تشریح پنج اصل اساسی مذهب معتزله، یعنی توحید، عدل، وعده و وعید، منزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر می‌پردازد.

در درس پنجم از این بخش، افکار و آرای معتزله پیرامون الهیات، طبیعیات، اجتماعیات و مسایل سیاسی و سیر تحولی و تاریخی آنها مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.

در درس ششم نیز عقاید اشاعره و تاریخچه پیدایش آنها و تأثیر این عقیده بر افکار آیندگان بررسی می‌گردد.

درس هفتم به انگیزه و تاریخچه علم کلام در شیعه پرداخته و سیر تحولی آن تا زمان معاصر بررسی شده است.

مؤلف در درس هشتم، ضمن تبیین اصول عقاید شیعه، انحرافات دو فرقه اشاعره و معتزله را متذکر شده است.

بخش دوم نیز در ۱۰ درس تنظیم شده است:

در درس اول پس از مطرح شدن دو جنبه فرهنگی و اجتماعی عرفان، مؤلف در پی تبیین این نکته است که این درس‌ها به جنبه تصوف عرفان کاری ندارد و فقط از جنبه فرهنگی آن بحث می‌کند. آن گاه به عرفان عملی و عرفان نظری اشاره شده و فرق عرفان عملی با علم اخلاق بیان می‌گردد.

در درس دوم، تفاوت عرفان نظری و فلسفه و ارتباط عرفان (نظری و عملی) با اسلام مورد بحث قرار گرفته است.

در درس سوم به مایه‌های عرفان اسلامی اشاره می‌شود و انگیزه تکوین آن، مورد بحث قرار می‌گیرد.

در درس چهارم تا ششم با تاریخچه مختصری از عرفان، از بدو ایجاد تا قرن دهم، به همراه شرح مختصری از زندگی برخی از عرفا روبه‌رو هستیم.

در درس‌های هفتم تا نهم، مختصری از منازل و مقامات بر اساس, نمط نهم شیخ‌ بوعلی سینا در «اشارات» تشریح شده است.

در پایان کتاب به برخی از اصطلاحات علم عرفان از جمله: وقت، حال و مقام، قبض و بسط، جمع و فرق، محق، قلب و روح اشاره می‌شود.

بخش حکمت عملی نیز مشتمل بر هشت درس است. در درس اول و دوم تحت عنوان «حکمت عملی» به تعریف حکمت نظری و حکمت عملی پرداخته شده و حکمت نظری به الهیات، ریاضیات و طبیعیات و حکمت عملی به اخلاق، تدبیر منزل و سیاست جامعه تقسیم‌بندی می‌شود.

درس سوم به «علم اخلاق» اختصاص دارد. در این مبحث، ضمن تشریح مفهوم فعل اخلاقی، معیار درستی و نادرستی در اخلاق تبیین می‌گردد.

نویسنده در درس چهارم به تشریح «نظریه افلاطون» در باب اخلاق می‌پردازد و بیان می‌کند که افلاطون، بحث خود را از عدالت اجتماعی آغاز و به عدالت اخلاق و فردی منتهی کرده است.

در درس پنجم «نظریه ارسطو» در باب اخلاق یعنی نظریه سعادت، مبتنی بر این که «انسان طالب سعادت است نه خوبی» و به بیان دیگر «خوبی همان سعادت است»، بررسی و ارزیابی می‌شود.

در درس ششم و هفتم و هشتم نیز به بیان «نظریات جدید» مانند نظریه کانت درباره حکمت عملی پرداخته شده است.

جلد سوم: اصول فقه و فقه:

جلد سوم کتاب «آشنایی با علوم اسلامی» نیز مشتمل بر آشنایی با اصول فقه و آشنایی با فقه می باشد.

منابع

• "کتاب‌شناسی توصیفی استاد مطهری"، میراحمد باقرزاده ارجمندی، مؤسسه تحقیقاتی علوم اسلامی دانشگاه تبریز، بهار ۱۳۸۱ش.
• آشنایی با علوم اسلامی، مرتضی مطهری، کتابخانه الکترونیکی صافات.