روان جاوید در تفسیر قرآن مجید (کتاب)

نویسنده	محمد ثقفی تهرانی
موضوع	تفاسیر شیعه
زبان	فارسی
تعداد جلد	۵
تصحیح	علی ثقفی
تفسیر روان جاوید

«روان جاوید در تفسیر قرآن مجید» تألیف میرزا محمد ثقفی تهرانی (م، ۱۴۰۶ ق)، تفسیری به زبان فارسی و شامل همه آیات قرآن کریم است. مفسر کوشش کرده است به دور از مباحث تخصصی، مطالب ضروری در کلام، فقه و فلسفه اسلامی را با زبانی روان و ساده برای عموم بیان کند.

مؤلف

میرزا محمد ثقفی تهرانی (۱۳۱۳-۱۴۰۶ ق) از فقیهان و مفسران معاصر شیعه و پدر همسر امام خمینی (ره) بنیانگذار جمهور اسلامی است. او از شاگردان شیخ عبدالکریم حائری و سید ابوالحسن رفیعی قزوینی بود و از ایشان اجازه روایت و اجتهاد داشت.

آیت الله ثقفى به تألیف و تحقیق نیز مبادرت نمود و آثارى چند در مباحث حکمت، فقه، اصول و تفسیر بر جاى نهاد. ایشان کتابخانه شخصی خود را به مدرسه سپهسالار اهدا نمود. از جمله آثار مهم وی علاوه بر «تفسیر روان جاوید»، می توان به حاشیه بر مکاسب، حاشیه بر کفایة و غرر العوائد، اشاره کرد.

معرفی اجمالی کتاب

آغاز تألیف «تفسیر روان جاوید»، آن گونه که مؤلّف در آغاز اشاره کرده، رمضان سال ۱۳۶۰ قمرى (۱۳۲۰ ش) بوده است و بعد از وقفه‌اى چند ساله، سرانجام در ۱۳۸۳ قمرى (۱۳۴۴ ش) به پایان رسیده است. عنوان «روان جاوید در تفسیر کلام مجید» در محاسبه حروف ابجد با همان تاریخ برابرى مى‌کند.

مؤلّف در ابتدا رویکرد کلّى تفسیرى خود را این گونه توضیح مى‌دهد: «از جهات قرآن، جهتى را در نظر گرفتم که براى آن نازل شده و آن هدایت متقین است». مخاطب مؤلّف در این تفسیر، عموم مردم هستند و براى آن که به همه آنان نفع برسد تا توانسته مطالب را تنزل داده و عبارات را ساده نوشته است.

چون در تفسیر، توجه به احادیث مأثور ضرورت دارد و فهم بسیارى از آیات قرآنى جز در پرتو تبیین معلمان وحى ممکن نیست، ایشان «تفسیر صافى»، اثر فیض کاشانی را ملاک قرار داده و روایات تفسیرى را از این کتاب برگزیده است.

تأکید مؤلّف بر این سه عنصر اصلى و به ویژه عنایت به وجهه هدایتى قرآن، موجب شده است که مؤلّف در مقام تفسیر آیات از بحث‌هاى تفصیلى و تخصصى، خصوصا بحث‌هاى فنى و ادبى - که در بسیارى از تفسیرهاى قدیم رواج داشته است - فاصله بگیرد، اما به مباحث علمى، کلامى و فلسفى تا آنجا که به ابعاد هدایتى قرآن ارتباط دارد، بیشتر بپردازد.

روش تفسیر

روش کار بدین صورت است که مؤلّف ابتدا یک یا چند آیه از یک سوره را مى‌آورد، آنها را ترجمه مى‌کند و سپس به تفسیر مى‌پردازد. گاه نیز مطالبى را افزون بر تفسیر آیه، با عناوین ایقاظ، شرح، ارشاد، تحقیق و... ارائه مى‌کند. در تفسیر آیات، گذشته از تأکیدى که بر نقل روایات بر پایه تفسیر صافى دارد، مهمترین نکات مربوط به آیه را مطرح مى‌نماید.

این نکات و آنچه به صورت استطرادى ارائه مى‌کند، ممکن است درباره قرائت آیه، شأن نزول آن یا بحثى کلامى، فقهى، تاریخى و امثال آن باشد. براى نمونه در تفسیر آیه «مالک یوم الدّین» توضیح مى‌دهد که فرق بین قرائت «مالک» و «ملک» در چیست و از نظر فقهى در قرائت نماز بهتر است هر دو صورت خوانده شود. آنگاه به مناسبت توضیح کلمه «یوم» نظریه فقها را در خصوص تعیین نیمه شب شرعى مطرح مى‌کند، بحث مفصل او درباره «آیه» قرآن و ملاک تشخیص و تعیین آن بحثى دلنشین است، به عقیده ایشان هر آیه معرف یک «واحد خطاب» است که فرشته وحى بر رسول خدا القا کرده و آن حضرت نیز بى‌کم و کاست و حتى با حفظ فاصله بین دو واحد، آن را بر مؤمنان و مخاطبان تلاوت مى‌کرده‌اند. از این رو چه بسا روى مى‌دهد که یک مطلب در چند آیه تمام مى‌شود و این بدان معناست که آن مطلب در چند «واحد خطاب» القا شده است.

بحث‌هاى کلامى و استدلالى مؤلف درباره چگونگى اثبات معاد جسمانى و گزارش وى از برخى کوشش‌هاى اهل حکمت در تبیین استدلالى و عقلانى این معاد و انتقاد او از برخى توضیحات حکما، از نمونه‌هایى است که هم از آگاهى وافر مؤلّف در مباحث فلسفى حکایت دارد و هم روش و دیدگاه او را بازمى‌شناساند. همچنین است بحثى مبسوط درباره عذاب دوزخ و خلود در آتش و نقد وى از نظریه ابن عربى در این خصوص.

مؤلف به مناسبت‌هاى مختلف از کتاب‌هاى گوناگون نقل مطلب مى‌کند و وقوفش بر مباحث کلامى، فقهى و فلسفى کاملا آشکار است. آرا و اقوال علما را با احترام نقل مى‌کند و از نقد علمى و استدلالى آنها ابا ندارد و به ویژه نسبت به استنباطات و بیانات مرحوم فیض کاشانى که روان جاوید در واقع شرحى بر آن مى‌تواند تلقى شود، بارها مناقشه کرده است.

نویسنده در مورد چگونگی تقسیم مجلدات در پایان جلد سوم می نویسد: «پوشیده نماند که چنانچه در ذیل سوره توبه بیان شد مجلّدات روان جاوید بر حسب تقسیمات مأثوره سور قرآنیه مرتّب شده است و باین جهت جلد دوم به سور طوال ختم گردید و این جلد که سوم است مشتمل بر قسمتى از سور مثانى و تمامى سور مئین است و جلد چهارم مخصوص ببقیه سور مثانى می باشد و جلد پنجم با سور مفصّل شروع و بپایان خواهد رسید انشاء اللّه تعالى‌».

امتیازات تفسیر

مرحوم آیت اللّه آقا میرزا یوسف ایروانى که عهده‌دار تصحیح و مقابله چاپ نخست کتاب بوده است، در یادداشت خود بر کتاب، نکات ممتاز این تفسیر را بازگفته که نقل همراه با تلخیص آن مى‌تواند پرتوى روشن‌تر بر این اثر ارجمند بیفکند:

«آنچه این بنده در حین اشتغال به تصحیح و مقابله آن کتاب، استخراج و ضبط نمودم جمعا ده مزیت است، بدین قرار است: اهتمام به جنبه موعظه قرآن، اشتمال بر تحقیقات نو، احتوا بر بررسى‌هاى فقهى، اشتمال بر حقایقى که به طرق غیرعادى یافت شده است، تطبیق استادانه ظواهر آیات با ظواهر اخبار معارض، جمع بین روایات مختلف تفسیرى بر پایه روش فقهى و ذوق ادبى، ساده‌نویسى در عین داشتن معانى بلند، شرح و بیان تفسیر شریف صافى، استقلال آیات از نظر تفسیر و احتواى کتاب بر مطالب بکر».

مرحوم آیت اللّه رفیعى قزوینى نیز در این خصوص می فرماید:

«از چندی پیش دراین اندیشه بودم و روزگاری با این امید به سر می بردم که چه خوب است تفسیر جامعی به فارسی بر قرآن کریم نوشته شود که موافق باشد با ظاهر آیات کتاب و مطابق باشد با اخبار ائمه اطیاب، منزه از آثار مردوده و آراء ضعیفه اهل خلاف،‌ مزین به انظار مقبوله و اقوال قویه اهل وفاق،‌ مشتمل بر معارف حقه و مواعظ حسنه و نکات مستحسنه و معانی دقیقه و حقایق رقیقه و تحقیقات رشیقه و مطالب ابکار و جواهر افکار و غنائم بسیار، مبری از ایجاز مخلّ و اطناب مُملّ، واجد فضیلت اختصار و فاقد اسفار کبار، سهل التناول برای عوام، کثیر الفائده برای خواص، که ابناء زمان را از مراجعه آن بهره ای وافر و دانشمندان را از مطالعه آن نفعی ظاهر آید.‏..‏. ‏‏بحمد الله این کتاب شریف در پنج مجلد به نصاب کمال رسیده و روان جاوید از خود به کالبد اهل یقین دمیده و الحق روا است که از شجره علم و حکمت، چنین ثمره طیبه‌ای بارز گردد».

منابع

• سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، (۶ خرداد ۱۳۹۱).
• نرم افزار جامع تفاسیر نور، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی