روان جاوید در تفسیر قرآن مجید (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۲ نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۱۱: سطر ۱۱:
 
|زبان= فارسی  
 
|زبان= فارسی  
  
|تعداد جلد= 5
+
|تعداد جلد= ۵
  
|عنوان افزوده1=
+
|عنوان افزوده1=تصحیح
  
|افزوده1=
+
|افزوده1=علی ثقفی
  
 
|عنوان افزوده2=
 
|عنوان افزوده2=
سطر ۲۳: سطر ۲۳:
 
|لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39293/تفسير-روان-جاويد  تفسیر روان جاوید]
 
|لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39293/تفسير-روان-جاويد  تفسیر روان جاوید]
 
}}
 
}}
شیخ محمدثقفی تهرانی (پدر همسر [[امام خمینی]]) کار تالیف  تفسیر روان جاوید را در نیمه ی دوم قرن چهاردهم ه.ق به اتمام رسانده است.  
+
'''«روان جاوید در تفسیر قرآن مجید»''' تألیف [[محمد ثقفی تهرانی|میرزا محمد ثقفی تهرانی]] (م، ۱۴۰۶ ق)، [[تفسیر قرآن|تفسیری]] به زبان فارسی و شامل همه آیات [[قرآن|قرآن کریم]] است. مفسر کوشش کرده است به دور از مباحث تخصصی، مطالب ضروری در [[علم کلام|کلام]]، [[فقه]] و [[فلسفه]] اسلامی را با زبانی روان و ساده برای عموم بیان کند.  
  
==معرفی اجمالی کتاب==
+
==مؤلف==
 +
[[محمد ثقفی تهرانی|میرزا محمد ثقفی تهرانی]] (۱۳۱۳-۱۴۰۶ ق) از [[فقیه|فقیهان]] و مفسران معاصر [[شیعه]] و پدر همسر [[امام خمینی]] (ره) بنیانگذار جمهور اسلامی است. او از شاگردان [[شیخ عبد الکریم حائری یزدی|شیخ عبدالکریم حائری]] و [[سید ابوالحسن رفیعی قزوینی]] بود و از ایشان [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] روایت و [[اجتهاد]] داشت.
  
آغاز تأليف «تفسير روان جاويد»، آن گونه كه مؤلّف در آغاز اشاره كرده، [[رمضان]] سال 1360 قمرى بوده است و بعد از وقفه‌اى چند ساله، سرانجام در 1383 قمرى به پايان رسيده است.
+
آیت الله ثقفى به تألیف و تحقیق نیز مبادرت نمود و آثارى چند در مباحث [[حکمت]]، [[فقه]]، [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]] و [[تفسیر قرآن|تفسیر]] بر جاى نهاد. ایشان کتابخانه شخصی خود را به مدرسه سپهسالار اهدا نمود. از جمله آثار مهم وی علاوه بر «تفسیر روان جاوید»، می توان به حاشیه بر [[مکاسب (کتاب)|مکاسب]]، حاشیه بر [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایة]] و غرر العوائد، اشاره کرد.
  
عنوان «روان جاويد در تفسير كلام مجيد» در محاسبه حروف ابجد با همان تاريخ برابرى مى‌كند. مؤلّف در ابتدا رويكرد كلّى تفسيرى خود را اين گونه توضيح مى‌دهد: «از جهات قرآن، جهتى را در نظر گرفتم كه براى آن نازل شده و آن هدايت متقين است».
+
==معرفی اجمالی کتاب==
  
چون در تفسير، توجه به [[احاديث]] مأثور ضرورت دارد و فهم بسيارى از آيات قرآنى جز در پرتو تبيين معلمان [[وحى]] ممكن نيست، ايشان «تفسير صافى»، اثر مرحوم فيض كاشانى رضوان اللّه عليه را ملاك قرار داده و روايات تفسيرى را از اين كتاب برگزيده است. مخاطب مؤلّف در اين تفسير، عموم هستند و براى آن كه به همه آنان نفع برسد «تا توانسته مطالب را تنزل داده و عبارات را ساده نوشته است».
+
آغاز تألیف «تفسیر روان جاوید»، آن گونه که مؤلّف در آغاز اشاره کرده، [[رمضان]] سال ۱۳۶۰ قمرى (۱۳۲۰ ش) بوده است و بعد از وقفه‌اى چند ساله، سرانجام در ۱۳۸۳ قمرى (۱۳۴۴ ش) به پایان رسیده است. عنوان «روان جاوید در تفسیر کلام مجید» در محاسبه حروف ابجد با همان تاریخ برابرى مى‌کند.  
  
تأكيد مؤلّف بر اين سه عنصر اصلى و به ويژه عنايت به وجهه هدايتى قرآن، موجب شده است كه مؤلّف در مقام تفسير آيات از بحث‌هاى تفصيلى و تخصصى، خصوصا بحث‌هاى فنى و ادبى - كه در بسيارى از تفسيرهاى قديم رواج داشته است - فاصله بگيرد، اما به مباحث علمى كلامى و فلسفى تا آنجا كه به ابعاد هدايتى قرآن ارتباط دارد، بيشتر بپردازد.
+
مؤلّف در ابتدا رویکرد کلّى تفسیرى خود را این گونه توضیح مى‌دهد: «از جهات [[قرآن]]، جهتى را در نظر گرفتم که براى آن نازل شده و آن هدایت متقین است». مخاطب مؤلّف در این تفسیر، عموم مردم هستند و براى آن که به همه آنان نفع برسد تا توانسته مطالب را تنزل داده و عبارات را ساده نوشته است.  
  
==محتوای کتاب==
+
چون در [[تفسیر قرآن|تفسیر]]، توجه به [[احادیث]] مأثور ضرورت دارد و فهم بسیارى از آیات قرآنى جز در پرتو تبیین معلمان [[وحى]] ممکن نیست، ایشان «[[تفسیر صافی (کتاب)|تفسیر صافى]]»، اثر [[فیض کاشانی]] را ملاک قرار داده و روایات تفسیرى را از این کتاب برگزیده است.
  
روش كار بدين صورت است كه مؤلّف ابتدا يك يا چند آيه از يك سوره را مى‌آورد، آنها را ترجمه مى‌كند و سپس به تفسير مى‌پردازد. گاه نيز مطالبى را افزون بر تفسير آيه، با عناوين ايقاظ، شرح، ارشاد، تحقيق و... ارائه مى‌كند. در تفسير آيات، گذشته از تأكيدى كه بر نقل روايات بر پايه تفسير صافى دارد، مهمترين نكات مربوط به آيه را مطرح مى‌نمايد.
+
تأکید مؤلّف بر این سه عنصر اصلى و به ویژه عنایت به وجهه هدایتى قرآن، موجب شده است که مؤلّف در مقام تفسیر آیات از بحث‌هاى تفصیلى و تخصصى، خصوصا بحث‌هاى فنى و ادبى - که در بسیارى از تفسیرهاى قدیم رواج داشته است - فاصله بگیرد، اما به مباحث علمى، [[علم کلام|کلامى]] و [[فلسفه|فلسفى]] تا آنجا که به ابعاد هدایتى قرآن ارتباط دارد، بیشتر بپردازد.
  
اين نكات و آنچه به صورت استطرادى ارائه مى‌كند، ممكن است درباره قرائت آيه، شأن نزول آن يا بحثى كلامى، فقهى، تاريخى و امثال آن باشد.
+
==روش تفسیر==
  
براى نمونه در تفسير آيه «مالك يوم الدّين» توضيح مى‌دهد كه فرق بين قرائت «مالك» و «ملك» در چيست و از نظر فقهى در قرائت [[نماز]] بهتر است هر دو صورت خوانده شود. آنگاه به مناسبت توضيح كلمه «يوم» نظريه فقها را در خصوص تعيين نيمه شب شرعى مطرح مى‌كند، بحث مفصل او درباره «آيه» [[قرآن]] و ملاك تشخيص و تعيين آن بحثى دلنشين است، به عقيده ايشان هر آيه معرف يك «واحد خطاب» است كه فرشته [[وحى]] بر [[رسول خدا]] القا كرده و آن حضرت نيز بى‌كم و كاست و حتى با حفظ فاصله بين دو واحد، آن را بر مؤمنان و مخاطبان تلاوت مى‌كرده‌اند.
+
روش کار بدین صورت است که مؤلّف ابتدا یک یا چند [[آیه|آیه]] از یک [[سوره]] را مى‌آورد، آنها را [[ترجمه قرآن|ترجمه]] مى‌کند و سپس به [[تفسیر]] مى‌پردازد. گاه نیز مطالبى را افزون بر تفسیر آیه، با عناوین ایقاظ، شرح، ارشاد، تحقیق و... ارائه مى‌کند. در تفسیر آیات، گذشته از تأکیدى که بر نقل روایات بر پایه [[تفسیر صافى]] دارد، مهمترین نکات مربوط به آیه را مطرح مى‌نماید.
  
از اين رو چه بسا روى مى‌دهد كه يك مطلب در چند آيه تمام مى‌شود و اين بدان معناست كه آن مطلب در چند «واحد خطاب» القا شده است ، بحث‌هاى كلامى و استدلالى مؤلف درباره چگونگى اثبات [[معاد جسمانى]] و گزارش وى از برخى كوشش‌هاى اهل [[حكمت]] در تبيين استدلالى و عقلانى اين [[معاد]] و انتقاد او از برخى توضيحات حكما، با اين عبارت كه اين توضيحات «با ظواهر آيات و اخبار و كيفيت مغروسه در اذهان متشرعه كاملا وفق ندارد، اگر چه انصاف آن است كه خيلى زحمت كشيده و مجاهدت نموده و تمام مشكوك و شبهات را دفع نموده‌اند»، از نمونه‌هايى است كه هم از آگاهى وافر مؤلّف در مباحث فلسفى حكايت دارد و هم روش و ديدگاه او را بازمى‌شناساند همچنين است بحثى مبسوط درباره عذاب دوزخ و خلود در آتش و نقد وى از نظريه ابن عربى در اين خصوص در يك جا به مناسبت آيه {{متن قرآن|«وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ»}} بحثى تذكارى درباره «تقيّه» و لزوم رعايت اين قاعده عقلايى - دينى پيش مى‌كشد و تأكيد مى‌كند كه «بر حسب فرموده حضرت امير عليه السّلام در نهج البلاغه، خداوند از علما اخذ ميثاق نموده است كه با ظلمه به هيچ وجه توافق ننمايند، چه رسد به تبعيت و معاونت كه موجب سلب توفيق و انحراف از طريق هدايت و ترويج شرع خواهد بود».
+
این نکات و آنچه به صورت استطرادى ارائه مى‌کند، ممکن است درباره قرائت آیه، [[شأن نزول]] آن یا بحثى [[علم کلام|کلامى]]، [[فقه|فقهى]]، تاریخى و امثال آن باشد. براى نمونه در تفسیر آیه «مالک یوم الدّین» توضیح مى‌دهد که فرق بین قرائت «مالک» و «ملک» در چیست و از نظر فقهى در قرائت [[نماز]] بهتر است هر دو صورت خوانده شود. آنگاه به مناسبت توضیح کلمه «یوم» نظریه فقها را در خصوص تعیین نیمه شب شرعى مطرح مى‌کند، بحث مفصل او درباره «آیه» [[قرآن]] و ملاک تشخیص و تعیین آن بحثى دلنشین است، به عقیده ایشان هر آیه معرف یک «واحد خطاب» است که فرشته [[وحى]] بر [[رسول خدا]] القا کرده و آن حضرت نیز بى‌کم و کاست و حتى با حفظ فاصله بین دو واحد، آن را بر مؤمنان و مخاطبان تلاوت مى‌کرده‌اند. از این رو چه بسا روى مى‌دهد که یک مطلب در چند آیه تمام مى‌شود و این بدان معناست که آن مطلب در چند «واحد خطاب» القا شده است.  
  
در همين بحث است كه از مجاهدت‌هاى استادش مرحوم آيت اللّه حايرى يزدى ياد مى‌كند كه تحمل ناملايمات نمود و در موقع هتك حرمت از خودش و حروم [[ائمه اطهار]] چه صبر و بردبارى بروز داد كه ما مبهوت و متحيّر شديم تا در ظرف چند سال ايران را از علم پر كرد.
+
بحث‌هاى کلامى و استدلالى مؤلف درباره چگونگى اثبات [[معاد جسمانی|معاد جسمانى]] و گزارش وى از برخى کوشش‌هاى اهل [[حکمت]] در تبیین استدلالى و عقلانى این [[معاد]] و انتقاد او از برخى توضیحات حکما، از نمونه‌هایى است که هم از آگاهى وافر مؤلّف در مباحث فلسفى حکایت دارد و هم روش و دیدگاه او را بازمى‌شناساند. همچنین است بحثى مبسوط درباره عذاب [[دوزخ]] و خلود در آتش و نقد وى از نظریه [[محیی الدین ابن عربی|ابن عربى]] در این خصوص.
  
ذكر اين نمونه از بحث مؤلف نيز بى‌وجه نيست كه ايشان به مناسبت بحث [[معاد]] بر تخصصى بودن شاخه‌هاى مختلف علوم دينى تأكيد مى‌كند و اين كه ورود به هر يك از اين شاخه‌ها نيازمند آگاهى از مباحث آنهاست و «هر علمى اهل و متخصص و خبره دارد» و وظيفه فقها بيان [[احكام]] شرعيّه فرعيّه است و اين منصب را امام به آنها مرحمت فرموده است و مورد تقليد نيز، چنان كه علماى اعلام و فقهاى اسلام بيان فرموده‌اند، احكام فرعيه عملّيه است و در اصول دين و اصول فقه و نحو و صرف و لغت و موضوعات مستنبطه عرفى يا لغوى و موضوعات صرفه تقليد راه ندارد.
+
مؤلف به مناسبت‌هاى مختلف از کتاب‌هاى گوناگون نقل مطلب مى‌کند و وقوفش بر مباحث کلامى، فقهى و [[فلسفه|فلسفى]] کاملا آشکار است. آرا و اقوال علما را با احترام نقل مى‌کند و از نقد علمى و استدلالى آنها ابا ندارد و به ویژه نسبت به استنباطات و بیانات مرحوم [[فیض کاشانی|فیض کاشانى]] که روان جاوید در واقع شرحى بر آن مى‌تواند تلقى شود، بارها مناقشه کرده است.  
  
آنگاه نتيجه مى‌گيرد كه پرداختن به مسايل عقلى و پاسخ‌گويى به پرسش‌هاى كلامى براى علما مستلزم وقوف بر اين مباحث است و آن «علاوه بر استعداد و عقل كامل، يك عمر زحمت و مجاهدت مى‌خواهد».
+
نویسنده در مورد چگونگی تقسیم مجلدات در پایان جلد سوم می نویسد: «پوشیده نماند که چنانچه در ذیل [[سوره توبه]] بیان شد مجلّدات روان جاوید بر حسب تقسیمات مأثوره سور قرآنیه مرتّب شده است و باین جهت جلد دوم به سور طوال ختم گردید و این جلد که سوم است مشتمل بر قسمتى از سور مثانى و تمامى سور مئین است و جلد چهارم مخصوص ببقیه سور مثانى می باشد و جلد پنجم با سور مفصّل شروع و بپایان خواهد رسید انشاء اللّه تعالى‌».
  
از اين دست مباحث استطرادى در اين كتاب كم نيست و بر ارزش و اعتبار آن افزوده است. مؤلف به مناسبت‌هاى مختلف از كتاب‌هاى گوناگون نقل مطلب مى‌كند و وقوفش بر مباحث كلامى، فقهى و فلسفى كاملا آشكار است. آرا و اقوال علما را با احترام نقل مى‌كند و از نقد علمى و استدلالى آنها ابا ندارد و به ويژه نسبت به استنباطات و بيانات مرحوم فيض كاشانى كه روان جاويد در واقع شرحى بر آن مى‌تواند تلقى شود، بارها مناقشه كرده است. مرحوم آيت اللّه آقا ميرزا يوسف ايروانى كه عهده‌دار تصحيح و مقابله چاپ نخست كتاب بوده است، در يادداشت خود بر كتاب نكات ممتاز اين تفسير را بازگفته كه نقل همراه با تلخيص آن مى‌تواند پرتوى روشن‌تر بر اين اثر ارجمند بيفكند:
+
==امتیازات تفسیر==
 +
مرحوم آیت اللّه آقا میرزا یوسف ایروانى که عهده‌دار تصحیح و مقابله چاپ نخست کتاب بوده است، در یادداشت خود بر کتاب، نکات ممتاز این تفسیر را بازگفته که نقل همراه با تلخیص آن مى‌تواند پرتوى روشن‌تر بر این اثر ارجمند بیفکند:  
  
«آنچه اين بنده در حين اشتغال به تصحيح و مقابله آن كتاب، استخراج و ضبط نمودم جمعا ده مزيّت است، بدين قرار است: اهتمام به جنبه موعظه قرآن، اشتمال بر تحقيقات نو، احتوا بر بررسى‌هاى فقهى، اشتمال بر حقايقى كه به طرق غيرعادى يافت شده است، تطبيق استادانه ظواهر آيات با ظواهر اخبار معارض، جمع بين روايات مختلف تفسيرى بر پايه روش فقهى و ذوق ادبى، ساده‌نويسى در عين داشتن معانى بلند، شرح و بيان تفسير شريف صافى، استقلال آيات از نظر تفسير و احتواى كتاب بر مطالب بكر.
+
«آنچه این بنده در حین اشتغال به تصحیح و مقابله آن کتاب، استخراج و ضبط نمودم جمعا ده مزیت است، بدین قرار است: اهتمام به جنبه موعظه قرآن، اشتمال بر تحقیقات نو، احتوا بر بررسى‌هاى فقهى، اشتمال بر حقایقى که به طرق غیرعادى یافت شده است، تطبیق استادانه ظواهر آیات با ظواهر اخبار معارض، جمع بین روایات مختلف تفسیرى بر پایه روش فقهى و ذوق ادبى، ساده‌نویسى در عین داشتن معانى بلند، شرح و بیان تفسیر شریف صافى، استقلال آیات از نظر تفسیر و احتواى کتاب بر مطالب بکر».
  
مرحوم آيت اللّه رفيعى قزوينى نيز اين كتاب را «مشتمل بر معارف حقه و مواعظ حسنه و معانى دقيقه و حقايق رقيقه» مى‌دانسته است كه از ايجاز مخل و اطناب مملّ مبرّاست و براى عوام و خواص نفع بسيار دارد.
+
مرحوم [[سید ابوالحسن رفیعی قزوینی|آیت اللّه رفیعى قزوینى]] نیز در این خصوص می فرماید:
  
==تنظیم مجلدت روان جاوید==
+
«از چندی پیش دراین اندیشه بودم و روزگاری با این امید به سر می بردم که چه خوب است تفسیر جامعی به فارسی بر قرآن کریم نوشته شود که موافق باشد با ظاهر آیات کتاب و مطابق باشد با اخبار ائمه اطیاب، منزه از آثار مردوده و آراء ضعیفه اهل خلاف،‌ مزین به انظار مقبوله و اقوال قویه اهل وفاق،‌ مشتمل بر معارف حقه و مواعظ حسنه و نکات مستحسنه و معانی دقیقه و حقایق رقیقه و تحقیقات رشیقه و مطالب ابکار و جواهر افکار و غنائم بسیار، مبری از ایجاز مخلّ و اطناب مُملّ، واجد فضیلت اختصار و فاقد اسفار کبار، سهل التناول برای عوام، کثیر الفائده برای خواص، که ابناء زمان را از مراجعه آن بهره ای وافر و دانشمندان را از مطالعه آن نفعی ظاهر آید.‏..‏. ‏‏بحمد الله این کتاب شریف در پنج مجلد به نصاب کمال رسیده و روان جاوید از خود به کالبد اهل یقین دمیده و الحق روا است که از شجره علم و حکمت، چنین ثمره طیبه‌ای بارز گردد».
نویسنده در مورد چگونگی تقسیم مجلدات در پایان جلد سوم می نویسد:
 
  
:«پوشيده نماند كه چنانچه در ذيل سوره توبه بيان شد مجلّدات روان جاويد بر حسب تقسيمات مأثوره سور قرآنيّه مرتّب شده است و باين جهت جلد دوم بسور طول ختم گرديد و اينجلد كه سوم است مشتمل بر قسمتى از سور مثانى و تمامى سور مئين است و جلد چهارم مخصوص ببقيّه سور مثانى ميباشد و جلد پنجم با سور مفصّل شروع و بپايان خواهد رسيد انشاء اللّه تعالى‌»
+
==منابع==
  
==وضعیت نشر==
+
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/574901 سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران]، (۶ خرداد ۱۳۹۱).
 +
*[[نرم افزار جامع تفاسیر نور]]، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
  
کتاب حاضر توسط انتشارات مختلف به چاپ رسیده است. قدیمی ترین چاپ کتاب در سال 1358 توسط انتشارات برهان بوده است.
 
 
==نسخه ‌شناسى==
 
 
روان جاويد سال‌ها بود كه بعد از سومين طبع كتاب، اقدام جديدى براى چاپ اين اثر قيم صورت نگرفته و جاى خالى آن در ميان اهل علم آشكار بود و اينك به همت فرزند مؤلف، جناب آقاى على ثقفى و با اهتمام نشر برهان، اين مهم انجام يافته است. كتاب در پنج جلد، چاپى زيبا و چشم نواز دارد و در آغاز، علاوه بر مقدمه فرزند مؤلّف و گزارش او از سابقه اين تفسير، مقدمه مرحوم آيت اللّه ميرزا يوسف ايروانى و مرحوم آيت اللّه رفيعى قزوينى بر اين كتاب نقل شده است.
 
 
در پايان جلد پنجم نيز قطعه‌هايى از اشعار مؤلّف نقل شده و سپس تصوير دست خط چند تن از مراجع تقليد آن روزگار كه همگى بر جايگاه بلند علمى و اجتهاد مرحوم آيت اللّه ثقفى تصريح كرده‌اند، گراور شده است.
 
 
از مقدمه فرزند مؤلّف دانسته مى‌شود كه ايشان متن تفسير را ويرايش كرده‌اند و البته، در حفظ شيوه نگارش مؤلّف و دقت در تطبيق ترجمه با آيات قرآن، تا آنجا كه ممكن بوده، كوشيده‌اند با اين همه از مقايسه اين چاپ با چاپ قبلى چنين فهميده مى‌شود كه ميزان تغييرات ترجمه آيات بسيار زياد است و شگفتا كه گاه از مقوله« شدرسنا» ست: مؤلف دانشمند كتاب در ترجمه آيه 20 [[سوره حديد]]، به حقّ واژه« كفّار» را به« كشاورزان» ترجمه كرده و سپس در تفسير نيز دلايل اين انتخاب را توضيح داده است، اما در ويرايش چهارم، برجاى كشاورزان، - احتمالاً به تبع برخى مترجمان قرآن - كفار گذاشته‌اند كه درست به نظر نمى‌رسد. ديگر اين كه نسبت به كتابى با اين ارزش، حق آن بود كه كار تحقيق درباره منقولات آن با دقت انجام گيرد و نمايه موضوعى و اعلام براى آن فراهم گردد.
 
 
==منابع==
 
* [http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/574901 سایت سازمان اسناد و كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران]، (6 خرداد 1391).
 
* مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع التفاسیر 2 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "تفسیر روان جاوید".
 
* تفسیر روان جاوید
 
==متن کتاب تفسیر روان جاوید==
 
[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39293/تفسير-روان-جاويد  تفسیر روان جاوید]
 
 
[[رده:تفاسیر]]
 
[[رده:تفاسیر]]
 
{{تفسیر قرآن}}
 
{{تفسیر قرآن}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۰ سپتامبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۴۳

روان جاوید در تفسیر قرآن مجید.jpg
نویسنده محمد ثقفی تهرانی
موضوع تفاسیر شیعه
زبان فارسی
تعداد جلد ۵
تصحیح علی ثقفی

تفسیر روان جاوید

«روان جاوید در تفسیر قرآن مجید» تألیف میرزا محمد ثقفی تهرانی (م، ۱۴۰۶ ق)، تفسیری به زبان فارسی و شامل همه آیات قرآن کریم است. مفسر کوشش کرده است به دور از مباحث تخصصی، مطالب ضروری در کلام، فقه و فلسفه اسلامی را با زبانی روان و ساده برای عموم بیان کند.

مؤلف

میرزا محمد ثقفی تهرانی (۱۳۱۳-۱۴۰۶ ق) از فقیهان و مفسران معاصر شیعه و پدر همسر امام خمینی (ره) بنیانگذار جمهور اسلامی است. او از شاگردان شیخ عبدالکریم حائری و سید ابوالحسن رفیعی قزوینی بود و از ایشان اجازه روایت و اجتهاد داشت.

آیت الله ثقفى به تألیف و تحقیق نیز مبادرت نمود و آثارى چند در مباحث حکمت، فقه، اصول و تفسیر بر جاى نهاد. ایشان کتابخانه شخصی خود را به مدرسه سپهسالار اهدا نمود. از جمله آثار مهم وی علاوه بر «تفسیر روان جاوید»، می توان به حاشیه بر مکاسب، حاشیه بر کفایة و غرر العوائد، اشاره کرد.

معرفی اجمالی کتاب

آغاز تألیف «تفسیر روان جاوید»، آن گونه که مؤلّف در آغاز اشاره کرده، رمضان سال ۱۳۶۰ قمرى (۱۳۲۰ ش) بوده است و بعد از وقفه‌اى چند ساله، سرانجام در ۱۳۸۳ قمرى (۱۳۴۴ ش) به پایان رسیده است. عنوان «روان جاوید در تفسیر کلام مجید» در محاسبه حروف ابجد با همان تاریخ برابرى مى‌کند.

مؤلّف در ابتدا رویکرد کلّى تفسیرى خود را این گونه توضیح مى‌دهد: «از جهات قرآن، جهتى را در نظر گرفتم که براى آن نازل شده و آن هدایت متقین است». مخاطب مؤلّف در این تفسیر، عموم مردم هستند و براى آن که به همه آنان نفع برسد تا توانسته مطالب را تنزل داده و عبارات را ساده نوشته است.

چون در تفسیر، توجه به احادیث مأثور ضرورت دارد و فهم بسیارى از آیات قرآنى جز در پرتو تبیین معلمان وحى ممکن نیست، ایشان «تفسیر صافى»، اثر فیض کاشانی را ملاک قرار داده و روایات تفسیرى را از این کتاب برگزیده است.

تأکید مؤلّف بر این سه عنصر اصلى و به ویژه عنایت به وجهه هدایتى قرآن، موجب شده است که مؤلّف در مقام تفسیر آیات از بحث‌هاى تفصیلى و تخصصى، خصوصا بحث‌هاى فنى و ادبى - که در بسیارى از تفسیرهاى قدیم رواج داشته است - فاصله بگیرد، اما به مباحث علمى، کلامى و فلسفى تا آنجا که به ابعاد هدایتى قرآن ارتباط دارد، بیشتر بپردازد.

روش تفسیر

روش کار بدین صورت است که مؤلّف ابتدا یک یا چند آیه از یک سوره را مى‌آورد، آنها را ترجمه مى‌کند و سپس به تفسیر مى‌پردازد. گاه نیز مطالبى را افزون بر تفسیر آیه، با عناوین ایقاظ، شرح، ارشاد، تحقیق و... ارائه مى‌کند. در تفسیر آیات، گذشته از تأکیدى که بر نقل روایات بر پایه تفسیر صافى دارد، مهمترین نکات مربوط به آیه را مطرح مى‌نماید.

این نکات و آنچه به صورت استطرادى ارائه مى‌کند، ممکن است درباره قرائت آیه، شأن نزول آن یا بحثى کلامى، فقهى، تاریخى و امثال آن باشد. براى نمونه در تفسیر آیه «مالک یوم الدّین» توضیح مى‌دهد که فرق بین قرائت «مالک» و «ملک» در چیست و از نظر فقهى در قرائت نماز بهتر است هر دو صورت خوانده شود. آنگاه به مناسبت توضیح کلمه «یوم» نظریه فقها را در خصوص تعیین نیمه شب شرعى مطرح مى‌کند، بحث مفصل او درباره «آیه» قرآن و ملاک تشخیص و تعیین آن بحثى دلنشین است، به عقیده ایشان هر آیه معرف یک «واحد خطاب» است که فرشته وحى بر رسول خدا القا کرده و آن حضرت نیز بى‌کم و کاست و حتى با حفظ فاصله بین دو واحد، آن را بر مؤمنان و مخاطبان تلاوت مى‌کرده‌اند. از این رو چه بسا روى مى‌دهد که یک مطلب در چند آیه تمام مى‌شود و این بدان معناست که آن مطلب در چند «واحد خطاب» القا شده است.

بحث‌هاى کلامى و استدلالى مؤلف درباره چگونگى اثبات معاد جسمانى و گزارش وى از برخى کوشش‌هاى اهل حکمت در تبیین استدلالى و عقلانى این معاد و انتقاد او از برخى توضیحات حکما، از نمونه‌هایى است که هم از آگاهى وافر مؤلّف در مباحث فلسفى حکایت دارد و هم روش و دیدگاه او را بازمى‌شناساند. همچنین است بحثى مبسوط درباره عذاب دوزخ و خلود در آتش و نقد وى از نظریه ابن عربى در این خصوص.

مؤلف به مناسبت‌هاى مختلف از کتاب‌هاى گوناگون نقل مطلب مى‌کند و وقوفش بر مباحث کلامى، فقهى و فلسفى کاملا آشکار است. آرا و اقوال علما را با احترام نقل مى‌کند و از نقد علمى و استدلالى آنها ابا ندارد و به ویژه نسبت به استنباطات و بیانات مرحوم فیض کاشانى که روان جاوید در واقع شرحى بر آن مى‌تواند تلقى شود، بارها مناقشه کرده است.

نویسنده در مورد چگونگی تقسیم مجلدات در پایان جلد سوم می نویسد: «پوشیده نماند که چنانچه در ذیل سوره توبه بیان شد مجلّدات روان جاوید بر حسب تقسیمات مأثوره سور قرآنیه مرتّب شده است و باین جهت جلد دوم به سور طوال ختم گردید و این جلد که سوم است مشتمل بر قسمتى از سور مثانى و تمامى سور مئین است و جلد چهارم مخصوص ببقیه سور مثانى می باشد و جلد پنجم با سور مفصّل شروع و بپایان خواهد رسید انشاء اللّه تعالى‌».

امتیازات تفسیر

مرحوم آیت اللّه آقا میرزا یوسف ایروانى که عهده‌دار تصحیح و مقابله چاپ نخست کتاب بوده است، در یادداشت خود بر کتاب، نکات ممتاز این تفسیر را بازگفته که نقل همراه با تلخیص آن مى‌تواند پرتوى روشن‌تر بر این اثر ارجمند بیفکند:

«آنچه این بنده در حین اشتغال به تصحیح و مقابله آن کتاب، استخراج و ضبط نمودم جمعا ده مزیت است، بدین قرار است: اهتمام به جنبه موعظه قرآن، اشتمال بر تحقیقات نو، احتوا بر بررسى‌هاى فقهى، اشتمال بر حقایقى که به طرق غیرعادى یافت شده است، تطبیق استادانه ظواهر آیات با ظواهر اخبار معارض، جمع بین روایات مختلف تفسیرى بر پایه روش فقهى و ذوق ادبى، ساده‌نویسى در عین داشتن معانى بلند، شرح و بیان تفسیر شریف صافى، استقلال آیات از نظر تفسیر و احتواى کتاب بر مطالب بکر».

مرحوم آیت اللّه رفیعى قزوینى نیز در این خصوص می فرماید:

«از چندی پیش دراین اندیشه بودم و روزگاری با این امید به سر می بردم که چه خوب است تفسیر جامعی به فارسی بر قرآن کریم نوشته شود که موافق باشد با ظاهر آیات کتاب و مطابق باشد با اخبار ائمه اطیاب، منزه از آثار مردوده و آراء ضعیفه اهل خلاف،‌ مزین به انظار مقبوله و اقوال قویه اهل وفاق،‌ مشتمل بر معارف حقه و مواعظ حسنه و نکات مستحسنه و معانی دقیقه و حقایق رقیقه و تحقیقات رشیقه و مطالب ابکار و جواهر افکار و غنائم بسیار، مبری از ایجاز مخلّ و اطناب مُملّ، واجد فضیلت اختصار و فاقد اسفار کبار، سهل التناول برای عوام، کثیر الفائده برای خواص، که ابناء زمان را از مراجعه آن بهره ای وافر و دانشمندان را از مطالعه آن نفعی ظاهر آید.‏..‏. ‏‏بحمد الله این کتاب شریف در پنج مجلد به نصاب کمال رسیده و روان جاوید از خود به کالبد اهل یقین دمیده و الحق روا است که از شجره علم و حکمت، چنین ثمره طیبه‌ای بارز گردد».

منابع

***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: