محمدعلی مدرس تبریزی

نام کامل	محمدعلی مدرس خیابانی تبریزی
زادروز	۱۲۹۶ قمری
زادگاه	تبریز
وفات	۱۳۷۳ قمری
مدفن	قم، قبرستان شیخان
اساتید	میرزا علی لنکرانی، میرزا ابوالحسین انگجی، میرزا صادق مجتهد تبریزی، میرزا محمدعلی شاه‌آبادی، آقا بزرگ تهرانی،...
آثار	ریحانة الادب، کفایة المحصلین، الدرّ الثمین، نثر اللثالی، التحفة المهدیة، فرهنگ نوبهار،...

«میرزا محمدعلی مدرس خیابانی تبریزی» (۱۲۹۶-۱۳۷۳ ق)، فقیه مجتهد، محدث رجالی و ادیب نامدار شیعه در قرن ۱۴ قمری بود. مدرس تبریزی در علوم فقه، اصول، حدیث، رجال، ادبیات و لغت تبحر داشت. «ریحانة الادب» معروفترین کتاب اوست.

ولادت

محمدعلی مدرس تبریزی در سال ۱۲۹۶ هـ.ق در تبریز پا به عرصه وجود نهاد. مدرس تبریزی به مدرس خیابانی نیز مشهور بود.

تحصیلات و اساتید

میرزا محمدعلی مدرس، مقدمات علوم عربی را در حوزه های دینی آن روز فراگرفت. آن گاه به تحصیل کتب معمولی فقهی، اصولی و ریاضیات در مدرسه طالبیه تبریز روی آورد. وی علوم معقول را در محضر آیت الله میرزا علی لنکرانی، خارج فقه و اصول را در مکتب آیت الله میرزا ابوالحسین مجتهد (مشهور به انگجی) آموخت. همچنین در حوزه درسی آیت الله میرزا صادق مجتهد تبریزی حاضر شد.

حوزه درسی این دو عالم بزرگوار که از مراجع دینی بودند، مدرس تبریزی را به مراتب عالی فقهی و اصولی رهنمون شد و کمال اجتهاد را در او به ظهور رساند. همچنین برخی علمای بزرگ آن زمان میرزا محمدعلی شاه‌آبادی و آقا بزرگ تهرانی به وی اجازه روایی دادند.

در منظر عالمان

در حالات مدرس تبریزی چنین گفته اند: «شبها مرتباً، وقت سحر و قبل از طلوع صبح بیدار می شد، پس از ادای نوافل و فریضه صبح، با پشتکار کم‌نظیری به مطالعه می پرداخت و برای این که از تألیف و مطالعه بازنماند، باب معاشرت و رفت و آمد با دیگران را حتی الامکان بر روی خود بسته بود». همچنین نوشته اند: «دوازده سال آخر عمر را در حجره ای در مدرسه سپهسالار تهران (مدرسه عالی شهید مطهری کنونی) انزوا اختیار نمود و باب معاشرت را به روی خود بست و با فراغت بیشتر و با شوقی روزافزون به کار خود ادامه داد.

آیت الله مرعشی نجفی می فرمود: «پس از فوت این عالم ربانی در تبریز، بر حسب وصیت آن مرحوم، جنازه اش را به قم منتقل نمودند، این جانب متصدی نماز و دیگر احکام شرعیه اش شدم. هنگامی که به قبر می سپردم، کفنش کنار رفت. عطر وجودش که عطر خاص سیب را می داد، مرا مدهوش نمود آنچنان بوی خوش سیبی سراسر وجود او را احاطه کرده بود که غرق در عالم عطریات بود، چنین منظره و چنین عطری را در عمرم جای دیگر مشاهده و احساس نکرده بودم».

سید محمدعلی روضاتی می گوید: «... مدرس تبریزی را فوق آنچه تصور کرده بودم، یافتم. ملکات و صفات عالی و نیکوی آن مرد بزرگ به قدری مرا جذب نموده بود که غالب ایام توقفم در تهران به خدمتش می رسیدم حقا بزرگ مردی فوق‌العاده بود...».

مؤلف «علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی» می نویسد: «مدرس تبریزی یکی از علماء و دانشمندان بزرگ آذربایجان در قرن اخیر و فقیهی محقق، حکیمی متکلم، محدثی عالم به علم رجال و ادبیات و لغت عرب و عجم بود».

صاحب کتاب «علمای معاصرین» می نویسد: «تبحرش بر ملل عالم مبرهن... در علم معقول و منقول و ادب بهره کامل و نصیب وافر دارد و امروز در حل مشکلات و معضلات هیئت و حساب از عظمای علمای عصر معدود می گردد».

آقا بزرگ تهرانی در «نقباءالبشر» او را «عالمی متتبع و مؤلفی معروف» معرفی می کند.

مدرس تبریزی در کتاب «فرهنگ بزرگان اسلام و ایران» به «فاضل و عالم در رجال» متصف شده است.

آثار و تألیفات

مدرس تبریزی در زندگینامه اش از شوق به تحصیل دانش و تألیف این گونه سخن می گوید: «به اقتضای شوق فطری که در میراث اثر علمی داشتم باب مراوده را بر روی خودم مسدود و با فضل غیرمتناهی به تألیف آغاز کردم». و چه زیبا توانست این علاقه و شوق فطری را به مقصد برساند و تألیفات ارزنده ای به جامعه علمی تحویل دهد. توفیق حضرت حق، علاقه، پشتکار و امانت در نوشتار موجب شد که آثار گرانسنگی از وی به یادگار بماند و نامش جاودانه شود. آثاری که صدقه جاریه برای او و برای اهل تحقیق منبع شایسته ای شد و چه زیباست توصیه او به فرزندش که خود مصداق بارز آن شد:

بگذار به گیتی اثری، ز آن که در آفاق تا چشم به هم بر زنی از ما اثری نیست

مرحوم مدرس تبریزی از پیشروان فرهنگ نویسی در زبان فارسی بشمار می رود و آثارش منبع بسیاری از فرهنگ نویسان بوده است.

الف) آثار چاپ شده:

• ۱- ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة واللقب؛ تألیف این اثر ارزشمند از سال ۱۳۶۴ هـ.ق (۱۳۲۴ ش) آغاز و تا هنگام وفات مؤلف ادامه داشت. «ریحانة الادب» محصول نه سال تلاش مرحوم مدرس تبریزی در سالیان آخر عمرش است، این کتاب ارزشمند که در ردیف کتب معتبر و منابع شرح حال نویسی به زبان فارسی است و شرح حال ۴۶۲۴ نفر را در خود جای داده است، و از جمله منابع مهم لغت نامه دهخدا می باشد. آیت الله سید محمد حجت کوه‌کمری در تقریظی بر این کتاب می نویسد: «مجموعه نفیسی که در معروفین و کُنی و القاب ملحوظ گردید و اثر قیم و تألیف مفید و جامع متتبع شهیر و بحاث خبیر و نقاد بصیر ثقةالاسلام و سند الاعلام حضرت آقای آمیرزا محمدعلی خیابانی تبریزی است...».

• ۲- الدرّ الثمین أو دیوان المعصومین: شامل اشعار و کلمات منظومه منسوب به چهارده معصوم علیهم السلام است.

• ۳- فرهنگ بهارستان: این کتاب با اسلوب «سرّ الادب» ثعالبی به نگارش درآمده، و موضوع آن مترادفات زبان فارسی است.

• ۴- فرهنگ نوبهار؛ موضوع آن معانی لغت فارسی به فارسی است. این کتاب شامل بیش از نوزده هزار لغت است.

• ۵- کفایة المحصلین فی تبصرة احکام الدین: این کتاب شرح مزجی «تبصره» علامه حلی به عربی و در دو جلد است.

• ۶- نثر اللثالی در شرح نظم اللثالی: موضوع آن تجوید و در شرح «نظم اللثالی» معروف میرابوالقاسم (قاری عهد شاه عباس دوم صفوی) به زبان فارسی است.

• ۷- التحفة المهدیة: این کتاب اشعار ائمه (از امام سجاد به بعد) علیهم السلام را شامل می شود.

ب) آثار چاپ نشده:

• ۸- حیاض الزلائل فی ریاض المسائل؛ اولین تألیف مرحم مدرس تبریزی است که در سن ۲۸ سالگی آن مرحوم در رجب سال ۱۳۲۴ هـ.ق تألیف آن به زبان عربی به پایان رسید، این کتاب شرح کتاب طهارت کتاب «ریاض المسائل» اثر سید علی طباطبایی است.

• ۹- غایة المُنی فی تحقیق الکُنی؛ تألیف کتاب در شعبان ۱۳۳۱ هـ.ق به پایان رسید. این کتاب که به زبان عربی نگارش یافته، به بیان کنیه های مستعمله در غیر انسان اختصاص یافته است.

• ۱۰- فرهنگ نگارستان؛ تألیف کتاب در محرم ۱۳۵۹ هـ.ق به پایان رسید. این اثر ارزشمند دربرگیرنده ۵۵/۰۰۰ لغت مفرد و مرکب است و در ۵ جلد و (دستنویس) نگارش یافته است.

• ۱۱- قاموس المعارف؛ تألیف این کتاب در ربیع الثانی ۱۳۴۵ هـ.ق خاتمه یافته است، این کتاب به زبان فارسی و حاوی ۴۵/۰۰۰ لغت عصری معمولی و شاهکار مؤلفات آن مرحوم است که علاوه بر استیفای لغات فارسی، اکثر لغات عربی و پاره ای از لغات بیگانه را هم که در زبان فارسی رایج است، شامل می شود. همچنین شرح اجمالی عقائد و مذاهب مختلفه و اصطلاحات دینی و فنون نجومی، ریاضی، عروضی، تاریخی، غیر آنها را دربردارد. رساله مستقلی در دستور زبان فارسی در اول کتاب قاموس نگارش یافته است که می تواند به عنوان کتابی مستقل مورد استفاده قرار گیرد.

• ۱۲- امثال و حکم ترکی آذربایجانی.

وفات

مرحوم محمدعلی مدرس تبریزی، سرانجام پس از یک عمر تحقیق و تألیف، در ۱۶ فروردین سال ۱۳۳۳ شمسی (اول شعبان ۱۳۷۳ قمری) دار فانی را وداع گفت و در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.

منابع

• ستارگان حرم، محمداسماعيل كرمانشاهى، جلد ۴.: ۶ اسفند ۱۳۹۲.
• "ریحانةالادب فی تراجم المعروفین بالکنیه أو اللقب"، سایت اندیشه قم، بازیابی