میرزا حسن کرمانشاهی

«آیت الله میرزا حسن کرمانشاهی» (۱۳۳۶-۱۲۵۰ ق)، حکیم و فیلسوف بزرگ شیعه در قرن ۱۴ قمری و از شاگردان سید ابوالحسن جلوه بود. او را رکن انتقال فلسفه به طبقات متأخر دانسته‌اند. آن چه در زندگی این بزرگوار حائز اهمیت است، کثرت علم، شاگرد پروری و روحیه زهد و قناعت اوست. شیخ محمدتقی آملی و میرزا مهدی آشتیانی از شاگردان او هستند.

نام کامل	میرزا حسن کرمانشاهی
زادروز	۱۲۵۰ قمری
زادگاه	کرمانشاه
وفات	۱۳۳۶ قمری
مدفن	تهران، حرم حضرت عبدالعظیم حسنی
اساتید	سید ابوالحسن جلوه، آقا علی نوری، میرزا حسن نوری،...
شاگردان	شیخ محمدتقی آملی، سید موسی زرآبادی قزوینی، سید مرتضی لنگرودی، میرزا مهدی آشتیانی،...
آثار	تعلیقات بر الهیات شفا، حاشیه بر اسفار، شرح اشارات و تنبیهات،...

تحصیل و استادان

میرزا حسن کرمانشاهی متولد سال ۱۲۵۰ هجری در کرمانشاه، دوران کودکی و نوجوانی را در کرمانشاه گذراند. دانشهای مقدماتی را از برخی استادان آن دیار فرا گرفت و سپس به تهران مهاجرت کرد. دیری نپایید که وی مدارج علمی را در تهران طی نمود و به مرتبه استادی رسید. مراتب علمی وی، به گونه ای بود که در تدریس پاره ای از علوم، بی نظیر بود.

در خصوص زندگی تحصیلی میرزای کرمانشاهی، از استادان او کمتر نام برده اند. استاد سید جلال الدین آشتیانی می نویسد: «از قراری که استادم آقا میرزا احمد آشتیانی می فرمود، آقا میرزا حسن کرمانشاهی مدتی به درس مرحوم حکیم متاله، آقا میرزا حسن نوری، حاضر می شده است».

از دیگر استادان وی، می توان به آقا علی نوری و حکیم سید ابوالحسن جلوه اشاره کرد.

تدریس و شاگردان

شاگرد پروری و توان بالای در تدریس برخی از متون، از مهمترین ویژگی های حکیم کرمانشاهی است. بسیاری از بزرگان، در مجلس تدریس او زانوی ادب بر زمین زدند تا از خرمن حکمت و اخلاق او خوشه چینی کنند. آوازه مکتب حکیم کرمانشاهی چنان بود که حتی پس از وفات او، بسیاری از دانشمندان برای درک مکتب حکیم کرمانشاهی، در جست جوی شاگردان او برآمدند تا آن چه را آنان از استاد آموخته بودند، به اینان بیاموزند تا آن جا که وی را رکن انتقال فلسفه به فلاسفه متأخر شمرده اند. شاگردان بسیاری در مکتب میرزا حسن کرمانشاهی درس آموختند که در میان آنان، چهره های شاخصی از دانشمندان عالم تشیع مشاهده می شود.

استاد سید جلال‌الدین آشتیانی، در پاورقی «شرح بر زاد‌المسافر» می نویسد: «آقا میرزا حسن کرمانشاهی، از بزرگترین فلاسفه مشائی در اعصار اخیر که در حکمت ذوقی و فلسفه به سبک ملاصدرا و عرفانیات به سبک محیی‌الدین و اتباع او، صاحب حظی وافر و در علوم ریاضی و طب متداول قدیم، استاد و در تدریس بعضی از مباحث اسفار، مانند جواهر و اعراض و سفر نفس این کتاب، بی‌نظیر بود».

نام برخی از شاگردان مرحوم حکیم کرمانشاهی در اینجا ذکر می شود:

۱. میرزا احمد آشتیانی.

۲. میرزا مهدی آشتیانی.

۳. شیخ مهدی امیرکلایی.

۴. شیخ محمود مفید.

۵. آقا بزرگ حکیم شهیدی رضوی.

۶. سید ابوالحسن قزوینی.

۷. ابوالحسن میرزای قاجار حیرت.

۸. دکتر سید ابوالفضل معتمد هاشمی.

۹. احمد بن هادی کرمانشاهی.

۱۰. شیخ اسدالله ایزدگشسب گلپایگانی.

۱۱. میرزا حبیب الله ذوالفنون عراقی.

۱۲. میرزا حسن شرف الملک.

۱۳. سید حسین قمی طباطبایی.

۱۴. شیخ حسین رانکوهی لنگرودی.

۱۵. مرحوم حسینقلی مستعان.

۱۶. سید صدرالدین کوهپایی اصفهانی.

۱۷. ضیاءالدین دری اصفهانی.

۱۸. حاج ملاعباسعلی کیوان قزوینی.

۱۹. شیخ عبدالنبی کجوری.

۲۰. فاضل بن حسین لنکرانی.

۲۱. میرزا فضل الله خان آشتیانی.

۲۲. میرزا لطفعلی صدرالافاضل، متخلص به دانش.

۲۳. شیخ محمد جولستانی.

۲۴. شیخ محمد خندق آبادی کاشانی.

۲۵. سید محمد فاطمی قمی.

۲۶. شیخ محمدتقی آملی.

۲۷. شیخ محمدکاظم تربتی.

۲۸. سید محمدکاظم عصار تهرانی.

۲۹. سید مرتضی لنگرودی.

۳۰. میرزا محمود آشتیانی.

۳۱. سید موسی زرآبادی قزوینی.

۳۲. میرزا هادی خان حائری مازندرانی.

۳۳. سید یعقوب انوار شیرازی.

آثار و تألیفات

حکیم کرمانشاهی دارای آثار و نوشته هایی بوده که تعلیقات بر طبیعیات و الهیات شفا، نمونه ای از آنهاست. همچنین وی حواشی فراوانی بر اسفار و شرح اشارات و تنبیهات و شفا نوشته است و گویا رسائلی مستقل نیز داشته است که از بین رفته است.

استاد سید جلال الدین آشتیانی در کتاب منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران به برخی از آثار وی اشاره کرده است.

مدح امام حسین ـ علیه السلام ـ در یک قصیده بلند، قصیده ای چاپ نشده در یکی از کتاب های کتابخانه آیت الله العظمی گلپایگانی در قم موجود است که سراینده اش را حسن کرمانشاهی دانسته اند. این قصیده، از حیث نظم و محتوا، بسیار ارزشمند و به زبان فارسی سروده شده است؛ گر چه پاره ای از ابیات آن عربی است. این قصیده، ۲۰۱ بیت و در ۱۵ صفحه دست نویس می باشد. آغاز قصیده چنین است:

ای خون تو را غیر خدا هیچ بهانه * وی رحمت حق را به همه خلق بهانه

هر کس به زبانی ز غمت نوحه سراید * بلبل به نواخوانی و قمری به ترانه

جز بهر عزای تو نباشد که نماید * مرغ سحری ناله به آهنگ شبانه

باران ز سحاب و ز زمین چشمه و انهار * از چشم و زبان در غم تو گشته روانه

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

مهمترین ویژگی حکیم کرمانشاهی، تبحر خاص و ویژه او در فلسفه بوده که او را از سایر هم عصران خود متمایز ساخته است. برخی به او لقب «خاتم الحکماء المشائین» داده اند.

زندگی این حکیم بزرگوار، در عین غنای علمی، با فقر مادی همراه بود. قناعت و زهد او، چنان بود که در حوادث روزگار، همانند کوه استوار بود و تندباد مشکلات زندگی در قامت استوار او تاثیری نداشت.

مرحوم دری در توصیف وی آورده است: «قطع نظر از مقامات علمی، بسیار عفیف النفس و پاکدامن و وارسته از دنیا و مقبل به آخرت (بود)؛ با این که معیشتش در نهایت سختی می گذشت، در مدت عمرش به احدی ظهار عسرت ننمود و به همان حقوق مدرسه قناعت فرمود».

استاد سید جلال الدین آشتیانی در مقدمه کتاب تمهید القواعد در شرح حال آقا میرزا محمود، یکی از استادان بزرگ علوم عقلی می نویسد: «مرحوم آقا میرزا حسن کرمانشاهی، فیلسوف متاله آن عصر نیز مبتلا به تنگدستی بود و معاش خود و عائله خود را از حقوق مختصر مدرسی، که از مدرسه سپهسالار قدیم می گرفت، تامین می نمود؛ ولی شدت ایمان و کثرت زهد آقامیرزا حسن کرمانشاهی، مانع از تاثیر فقر در روحیات او بود؛ چون در تقوا و زهد و ایمان واقعی، سلمان عصر و ابوذر دوران به شمار می رفت».

وفات

مرحوم میرزا حسن کرمانشاهی در تهران در سال ۱۳۳۶ ش. جهان فانی را وداع گفت و در شهر ری در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی به خاک سپرده شد. نقل شده که پس از وفات وی، اوضاع مالی‌اش چنان بود که برای کفن و دفن معطل ماندند تا آن که آقا میرزا مهدی آشتیانی از شاگردان او، عهده دار هزینه کفن و دفن وی شد.

منابع

• سایت اندیشه قم.