معجم الأدباء (کتاب)
«مُعجم الاُدباء» تألیف یاقوت حموی (م، ۶۲۶ ق)، تذكره‌اى است مفصل در شرح احوال اهل ادب، اعم از شاعران، نحويان، لغت‌شناسان، نسب‌شناسان، مورخان، كاتبان و خطاطان مشهور، از قرون اوليه هجرى تا قرن هفتم هجرى.
 | |
| نویسنده | یاقوت حموی |
| موضوع | شرح حال ادیبان |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۷ |
| تحقیق | احسان عباس |
|
| |
محتویات
مؤلف
«یاقوت حَمَوى بغدادى» (۶۲۶-۵۷۴ ق)، جغرافی‌دان، تاریخ‌نویس، لغت‌شناس، نحوی و ادیب مشهور در قرن هفتم هجرى است. او برده‌ای رومی بود که در جامعه اسلامی خواندن و نوشتن را فراگرفت و سپس به بازرگانی و جهانگردی پرداخت.
یاقوت حموی به جهت پیشه بازرگانی، به شهرهای متعددی مانند دمشق، حلب، موصل، خوارزم، اربل و مرو سفر کرد. موفقیتهای یاقوت در راه تألیف آثار سودمند خود، در پرتو مسافرت‌های بسیار و برخورد با دانشمندان و کسب فیض از آنان و هم بحث و مناظره‌های گوناگون بوده است.
یاقوت در تألیفاتش، مشاهدات شخصی و نقل از مأخذهای معتبر را ملاک قرار داده و آثاری مهمی در جغرافیا و تاریخ تألیف کرده است. از جمله آثار او عبارتند از: مُعجم الأدباء، معجم البلدان، المبداء والمآل، المشترک وضعاً و المفترق صقعاً، الابنیة فى اللغة، انساب العرب.
معرفی كتاب
یاقوت حموی در مقدمه كتاب خود، آن را «إرشاد الأريب في معرفة الأديب» ناميده، ولى در مواضع ديگر، نام‌هاى مختلفى به آن داده است، چون: «معجم الأدباء»، «أخبار الأدباء»، «كتاب الأدباء» و نيز «أخبار النحويين» و ابن شعار آن را «معجم أئمة الأدباء» ناميده است. ابن المستوفى گويد كه مؤلف، كتاب خود را «إرشاد الأريب إلى معرفة الأديب» ناميده بود، ولى بعد آن را «إرشاد الألباء إلى معرفة الأدباء» ناميد.
نویسنده در مقدمه، از امساكش در قرار دادن اين اثر در اختيار ديگران سخن گفته و افزوده است كه چون كتابش را به هيچ دولت‌مردى پیشکش نكرده، به‌جاى صله، از خوانندگان دعاى خير طلب مى‌كند.
یاقوت، براى تأليف اثر خود، از بيست سالگى آغاز به تحقيق كرده است. او، در طى سفرهاى خود، اغتنام فرصت كرده و از محضر بسيارى از دانشمندان بزرگ، بهره جسته و از چندين كتابخانه باشكوه و كم‌نظير آن روزگار، توشه برگرفته و سرانجام، با استفاده از قريب دويست و پنجاه منبع، شرح حال و اخبار بزرگان هر صنفى از ادب را با نظم الفبايى (با اعتبار دست‌كم چهار حرف نخست نام صاحب ترجمه) گرد آورده است.
برخی منابع مهم او عبارتند از: «فهرست» ابن نديم، «يتيمة الدهر» ثعالبى، «تاريخ بغداد» خطیب بغدادی، «تاريخ دمشق» ابن عساکر، «تاریخ نیشابور» حاکم نیشابوری، «المقتبس» ابن حيان، «معجم الشعراء» مرزبانى، «خريدة القصر» عماد اصفهانى، «مراتب النحويين» ابوطيب لغوى، «أخلاق الوزيرين» ابوحیان توحیدی، «طبقات النحويين» زبيدى، «تاريخ اصفهان»، «تاريخ بيهق»، «تاريخ خوارزم»، «تاريخ مرو» و... .
احمد بن على بن عبدالسلام تكريتى، از اين اثر مختصرى ساخته و آن را «بغية الألباء من معجم الأدباء» نام نهاده است. همچنین «معجم الادباء»، توسط دکتر عبدالمحمد آیتی به فارسی ترجمه شده است.
محتوای كتاب
یاقوت حموی در مقدمه كتاب خود، از علم «ادب» دفاع جانانه‌اى كرده و با نقل سخنانى از بزرگان دين و دانش، فصلى در فضيلت ادب و اديبان و نكوهش جهل و جاهلان و فصلى ديگر در فضيلت علم اخبار، پرداخته و آن‌گاه متن اصلى كار خود را آغاز كرده است.
وى از نحويان، لغت‌شناسان، نسب‌شناسان، اخباریان، مورخان، وراقان معروف، كاتبان مشهور، صاحبان رسايل مدون و خطاطان حكايت كرده و كوشيده است تاريخ ولادت و وفات و آثار هريک از آن‌ها را ذكر كند و نيز نسب آنان را تا جايى كه برایش ممكن بوده، برشمارد و نيز شمارى از شعرهايشان را بياورد، ولى به قصد ايجاز مطلب، اسانيد روايات را حذف كرده، ولى منابع هر روايت را آورده است. همچنين شرح حال برخى را به‌تفصيل آورده، چون شرح حال صاحب بن عباد، ابوحیان توحیدی، ابوالفتح بن محمد بن عمید، محمد بن جریر طبری و شافعی.
نویسنده عنوان‌ها را به ترتيب حروف هجا آورده است؛ هرچند اين ترتيب، به‌دقت رعايت نشده و گاه شرح حال شاعران را نيز در زمره شرح حال ادبا آورده است.
نویسنده در هر مورد، به ضبط نام، تولد و وفات و ذكر آثار و اخبار صاحبان تراجم همت داشته و اگر ايشان را در نظم يا ترسّل عربى دستى بوده است، از شعر و بعضا از رسايل ايشان، نمونه‌اى آورده است. او براى پرهيز از تطويل، اسانيد روات را حذف، اما منابع اصلى خود را ذكر كرده است. در شرح حال‌ها كمتر اتفاق مى‌افتد كه با شعر صاحب ترجمه، همراه نباشد، حتى زمانى هم كه صاحب ترجمه به سرودن شعر مشهور نباشد.
در اين اثر، شرح حال بسيارى از نويسندگان و دانشمندان ايرانى نيز ضبط شده كه براى تحقيق در تاريخ ادب ايران، ارزش و اهميت بسيار دارد. عالمان ايرانى يا ايرانى‌نژاد معرفى شده در اين اثر، از بلاد مختلف ايران‌زمين، اعم از اصفهان، نيشابور، همدان، رى، هرات، قم، سبزوار، اهواز و ديگر جاى‌ها، هستند و جالب توجه است كه در ميان عالمان ايرانى بلاد مذكور، علماى اصفهان گوى سبقت را از ديگران ربوده‌اند و پس از آنان اهل نيشابورند كه در رتبه دوم جاى مى‌گيرند.
ياقوت در ذيل هر مدخل، علاوه بر شرح احوال و معرفى آثار عربى، به آثار تأليف‌شده به زبان فارسى نيز اشاره كرده است كه شايد امروزه اثرى از اين آثار، نمانده و اطلاعات چندانى در باب آن‌ها، در دسترس نباشد؛ مثلاً در شرح احوال ابراهيم بن محمد بن حيدر بن على، نظام‌الدين مؤذن خوارزمی آورده است: «از آثار اوست شرح كليله به زبان فارسى، ديوانى به زبان فارسى، كتاب اساسنامه در مواعظ به زبان فارسى...».
نكته ديگرى كه از تفحص در شرح احوال ايرانيان و ايرانى‌نژادان اين اثر روشن مى‌شود، اين است كه در آن زمان، ايرانيان نه‌تنها در علومى چون كلام و فلسفه سرآمد بودند، بلكه حتى در لغت، نحو و ادبیات عرب، در زمره مشاهير و بزرگان و حتى استاد بسيارى از عالمان عرب‌زبان بوده‌اند.
برای کتاب «معجم الادباء» نقایصی هم ذکر شده است؛ از جمله می‌توان به عدم رعایت ترتیب الفبایی در ذکر اسامی اشاره کرد. کتاب از این جهت دارای اضطراب است به ویژه در حرف الف. نقیصه دیگر، شرح حال بعضی از شاعران است که هیچ گونه تصنیفی از آنان در اختیار ما نیست، چرا که این دسته از شاعران در زمانی می‌زیسته‌اند که تألیف در آن شایع نبوده است، مثل صدر اسلام. همچنین در آخر هر حرف، فصلی را به یادکرد افرادی که به لقب و نسب و کنیه مشهورند اختصاص می‌دهد، بدون اینکه به شرح حال آنان بپردازد، بدین هدف که در جای خاص خودش شرح حال فرد را ذکر کند، اما در کتابی که به ما رسیده، از این شرح حال اثری نیست.
منابع
- ترجمه معجم الادباء، عبدالمحمد آیتی، سخنی از مترجم، سروش، چاپ اول، سال ۱۳۸۱.
- "معجم الأدبا و تأثير آن در معرفى و احياى تمدن ايرانى"، حكيمه دسترنجى، نامه پارسى، سال نهم، بهار ۱۳۳۲، شماره ۱.
- نرم افزار تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
