قمقام زخار و صمصام بتار (کتاب)
کتاب «قَمْقامِ زَخّار وَ صَمْصامِ بَتّار در احوالات حضرت مولی الكُونَین ابیعبدالله الحسین» تألیف فرهاد میرزا (۱۲۳۳–۱۳۰۵ ق)، از مقاتل ارزشمند فارسی است که اخبار مقتل سیدالشهداء (علیهالسلام) را از منابع معتبر برگرفته؛ از این رو بسیاری از علماى بزرگ بر آن اعتماد کردهاند.
 | |
| نویسنده | فرهاد میرزا |
| موضوع | مقتل سیدالشهداء علیهالسلام |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۱ |
|
| |
معرفی کتاب
کتاب «قَمْقامِ زَخّار وَ صَمْصامِ بَتّار در احوالات حضرت مولی الكُونَین ابیعبدالله الحسین(ع)» تألیف فرهاد میرزا -نوه فتحعلی شاه قاجار- است. «قمقام زخار و صمصام بتار» به معنی دریای آکنده و شمشیر برنده می باشد.
فرهاد میرزا در مقدمه کتاب، هدف خود را از تألیف کتاب، علاوه بر «تذکر نوائب و تفجع بر مصائب سیدالشهدا، وسیله نجات و ذخیره معاد»،این دانسته که کتابى خالى از حشو و زواید به رشته تألیف درآورد و عدد اصحاب کبار امام حسین (علیهالسلام) و تعداد سپاه کفر و مقتولین طرفین و حالات بعد از شهادت آن سید ابرار را بهدرستى بنگارد. او نشر مناقب و ذکر مصائب آل تبار، حضرت خیرالانام علیه الصلاة و السلام را از جمله انگیزههای خود برشمرده و عنوان کرده است که در کتابهای گذشته فریقین در مورد سیدالشهدا اختلاف بسیار وجود دارد که صحیح از سقیم تشخیص نتوان داد؛ بنابراین جمع یک کتاب با ویژگیهای منحصربهفرد از نظر وی ضروری مینموده است. فرهاد میرزا علاوه بر آنکه در چند جای کتاب عنوان کرده است که نیت خیر و قصد ذکر مصائب کربلا را داشته، تأکید کرده است که در این مسیر پیروز و موفق گردیده و آرزو کرده است خداوند عمل او را برای آن جهان ذخیره نیکو قلمداد نماید. وی موفقیت خود را نیز در این دانسته است که: «رجاء واثق داشتم و نیت صادق کردم و از خدای در همه حال رشاد خواستم و از باطن امام استمداد نمودم».
نویسنده سال آغاز نگارش، شیوه و دلیل نامگذاری اثرش را چنین توضیح میدهد: «در این سال که سنین هجرى به یکهزاروسیصدوسه رسیده، آغاز جمع و تصنیف و ترتیب و توصیف نمودم و خداى داناست که با قلت بضاعت و عدم استطاعت به قدر وسع و طاقت در ترجیح اقوال و تنقیح اخبار که متون کتب فرق اسلامیه از احادیث صحیحه و تواریخ معتبره بدان محتوى و منطوى است، اغفالى نرفت و در جمع و ذکر آن اهمالى نیفتاد و از کتب محدثین و مورخین که از سنه ۱۰۰۰ (یکهزار) هجرى و بعد به رشته تألیف درآورده اند، درج و نقل نکردیم و این کتاب که شناوران لجّه معرفت را بحرى است زاخر و دلاوران عرصه محبت را سیفى است باتر، "قمقام زخار و صمصام بتار" نام نهادم که لفظ با معنی و اسم با مسمی مطابق باشد».
مؤلف در اثر خود از کتابهای متعدد فقهی، تاریخی و حدیثی شیعه بهوفور بهره برده، منابع مهمی چون نهجالبلاغة و شروح آن، کامل الزیارات، امالی شیخ صدوق، امالی شیخ طوسی، إحقاق الحق، ارشاد، اصول کافی، تهذیب، وسائل الشیعة و همچنین از کتابهای صحاح اهل سنت و دیگر کتابهای معتبر تاریخی و لغوی آنان استفاده کرده است.
کتاب حاضر از این نظر که تعمق در منابع اخبار درباره مقتل سیدالشهداء (علیهالسلام) نموده و از کتب معتبر اتخاذ سند کرده، داراى ارزش و اعتبار است و بسیاری از علماى بزرگ بر آن اعتماد کردهاند.
این کتاب توسط نویسنده معاصر، محمد شعاع فاخر، با عنوان «القمقام الزخار و الصمصام البتار» به زبان عربی ترجمه و تحقیق شده است.
محتوای کتاب
این کتاب، مشتمل بر مقدمهای در ذکر شرح حال نویسنده و آثار او به قلم حسین عمادزاده، مقدمه نویسنده و متن اثر در ضمن عناوین متعدد است. فرهاد میرزا در مقدمه کتاب به ستایش پروردگار و منقبت حضرت رسول(ص) و مولا امیرالمؤمنین(ع) و سایر ائمه اطهار(ع) و بیان شمهای از معرفت به علم تاریخ پرداخته است.
نویسنده در حد توان بهگونهای دقیق مسائل متنوع را پیرامون یک موضوع خاص طرح کرده و نتیجه گرفته و از حشو و زوائد (به قول خودش) بهشدت پرهیز کرده است. او با تبحر خاصی که در ادبیات داشته، در جایجای کتاب از امثله، اشعار و ضربالمثلهای عربی و فارسی بهره برده است.
پس از مقدمه کتاب، مباحثی مانند کنیه، القاب، مدت عمر، اولاد امام حسین(ع) و مطالب دیگری بهاجمال بیان شده است. فرهاد میرزا در ابتدای اثر، چگونگی خبر دادن جبرئیل از تولد امام حسین(ع) و بشارت او به پیامبر(ص) و فاطمه زهرا(س) و قرار دادن وصایت و امامت در ذریه طاهرین آن حضرت به پاداش مظلومیت را به نقل از کتاب شریف «کافی» گزارش کرده است. وی سپس یکصد حدیث و روایت را از منابع مختلفی چون «الفصول المهمة» محمد بن طلحه شافعی، «الصواعق المحرقه» ابن حجر هیتمی و «امالی شیخ طوسی» در رابطه با فضیلت حسنین(ع) ذکر کرده است.
سپس به نسب یزید و آغاز دعوت مردم توسط معاویه به بیعت با یزید میرسد. از اینجای مباحث، وداع سیدالشهدا با روضه مبارکه پیامبر(ص)، وصیت به محمد بن حنفیه و مباحث متنوع مرتبط با واقعه کربلا مطرح شده، تااینکه به واقعه عاشورا رسیده و پس از ذکر وقایع آن روز و حوادث پس از آن، فضایل کربلا و حکایات استشفا به تربت شریف آن حضرت ذکر شده است.
نویسنده تلاش داشته در هر فرازی از بحث چنانچه ایرادی بر متن تاریخی یکی از راویان وارد میشده، بیدرنگ موضع علمی خود را در این زمینه روشن کند؛ بهعنوان نمونه آنجا که بحث قتل میثم تمار را به نقل از شیخ کشی دنبال میکند، در ادامه مباحث روایت بلافاصله اشکال تاریخی خود را مطرح کرده و میگوید: «این روایت محل اشکال است». سپس دلیل تاریخی خود را نیز نقل میکند.
قیام توابین، قیام مختار، ذکر ثواب گریه و انشاد شعر بر مصیبت امام حسین(ع) و اشعار عربی و فارسی در این رابطه، آخرین موضوعات کتاب را تشکیل داده است. فرهاد میرزا بهخوبی از عهده بیان نهضت توابین و بالاخص قیام مختار ثقفی برآمده و بهطور گسترده به توضیح آن پرداخته و حدود هفتاد صفحه نیز به این امر اختصاص داده است.
منابع
- "قمقام زخار در تاریخ واقعه کربلا"، عبدالرفیع رحیمی، مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، اردیبهشت ۱۳۸۳، شماره ۷۹.
- نرم افزار مقتل الحسین علیهالسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
مطالب مرتبط
