ابن شاذان قمی
«محمد بن احمد بن علی بن شاذان قمی»، متکلم، فقیه و محدث بزرگ شیعه در قرن ۵ قمری است که مورد وثوق همه علمای رجال می‌باشد. ابن شاذان در حوزه شناخت مقام و شأن امامان معصوم علیهم‌السلام آثار گرانقدری تألیف کرد که کتاب «مأة منقبة من مناقب أمیرالمؤمنین» از مهمترین آنهاست. کراجکی، نجاشی و شیخ طوسی از شاگردان او هستند.
| نام کامل | محمد بن احمد بن شاذان قمی |
| زادروز | حدود ۳۳۵ قمری |
| وفات | حدود ۴۲۰ قمری |
|
| |
| اساتید |
جعفر بن محمد بن قولویه، حسین بن هارون قاضی، هارون بن موسی تلعکبری، شیخ صدوق، ابوغالب زراری،... |
| شاگردان |
محمد بن علی کراجکی، احمد بن علی نجاشی، شیخ طوسی، ابوطالب زینبی، احمد بن محمد بکری حنفی،... |
| آثار |
مأة منقبة، ایضاح دفائن النواصب، بستان الکرام، ردّ الشمس علی امیرالمؤمنین،... |
محتویات
ولادت و خاندان
تاریخ ولادت ابوالحسن محمد بن احمد بن علی بن شاذان قمی مشخص نیست؛ اما برخی از شواهد نشان می دهد که این دانشور قمی در اواسط سده چهارم هجری پا به عرصه وجود نهاد. از جمله این شواهد می توان به کتاب گرانسنگ او «مأة منقبة» اشاره کرد که در دو مورد، جعفر بن محمد بن قولویه قمی (صاحب کامل الزیارات) را به عنوان دائی خود نام می برد و از وی حدیث نقل می کند و ما می دانیم که مؤلف کامل الزیارات در سال ۳۶۹ هـ.ق. چشم از جهان فروبست.[۱]
همچنین ابن شاذان در سال ۳۷۴ هـ.ق در مسجد کوفه، از استادش «ابن سَخْتَوَیْه» روایت شنیده است[۲] و استاد دیگرش «محمد بن حسن بن ولید» است که در سال ۳۴۳ هـ.ق. از دنیا رفته[۳] و یکی دیگر از استادان او «هارون بن موسی تلعبکری» است که در سال ۳۸۵ هـ.ق وفات یافت.[۴] از این رو به صورت تقریبی می توان گفت که این محدث بزرگوار شیعه در نیمه اول سده چهارم هـ.ق پا به عرصه گیتی نهاده است.
خاندان ابن شاذان قمی، از اشخاص صاحب نام و اصیل قم بودند و چندین دانشمند و فقیه از بین آنان ظهور کردند. احمد، پدر ابن شاذان که یکی از فقیهان و محدثان شیعی است و نامش در کتاب های رجال شناسی معروف است، خود از استادان فرزندش ابن شاذان بود. نجاشی درباره او می گوید: «احمد بن علی بن حسن بن شاذان، ابوالعباس قمی، فقیه و دانشمند بزرگ شیعی که در حوزه شناخت مقام و شأن امامان شیعه، منزلت بلندی داشت، دو کتاب زادالمسافر و الامالی را تألیف کرد و کتاب دیگری از او به یادگار نماند. من کتابهایش را از فرزندش ابوالحسن نقل می کنم. خداوند هر دو را مشمول عنایت و رحمت خود قرار دهد».[۵]
از سخن شاگردش کراجکی بدست می آید، ابن شاذان تا سال ۴۱۲ هـ.ق زنده بوده، ولی این که دقیقاً در چه سالی و در کجا وفات یافت، برای ما روشن نیست.
استادان
ابن شاذان قمی دانش خویش را مرهون استادانی دانشمند از دانشوران شیعه و سنی بود. او به مراکز علمی مهم زمان خود سفر نموده و از مشایخ بسیاری بهره گرفت. تعداد این استادان را هفتاد نفر ذکر کرده اند و نام همه آنان در کتاب معروف او ذکر شده است. در این نوشتار تنها به نام چهره های شاخص و برجسته آن‌ها بسنده می شود.
- احمد بن علی بن شاذان (پدر بزرگوارش)
- جعفر بن محمد بن قولویه (متوفی ۳۶۸ هـ.ق)
- حسین بن هارون قاضی القضاة
- محمد بن حسن بن ولید قمی (متوفی ۳۴۷ هـ.ق)
- هارون بن موسی تلعکبری (متوفی ۳۸۵ هـ.ق)
- شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱ هـ.ق)
- ابوغالب زراری
- محمد بن عثمان بن عبدالله نصیبی
- محمد بن سعید معروف به دهقان
- محمد بن محمد مُرّه.[۶]
شاگردان
در کتاب تراجم شاگردان چندانی برای ابن شاذان نمی توان یافت؛ البته چند نفر از فرهیختگان شیعی و اهل سنت که از بزرگترین دانشمندان اسلامی بوده اند، از محضر وی بهره برده اند که برخی از آنان عبارتند از:
- ابوالفتح محمد کراجکی (م، ۴۴۹ ق) مؤلف کتاب کنز الفوائد و یکی از عالمان بزرگ شیعی است و نامش در تمام کتاب های کلامی، روایی و فقهی مورد توجه عالمان شیعه قرار گرفته است.
- احمد نجاشی، (م، ۴۵۰ ق) صاحب کتاب الرجال؛ او از دانشوران شیعی در دانش رجال که سخنش حجت و سند است.
- شیخ طوسی (م، ۴۶۰ ق) که در بغداد از ابن شاذان بهره برده است.
- ابوطالب زینبی، حسین بن محمد بن علی (متوفی: ۵۱۲ هـ.ق).
- احمد بن محمد بکری حنفی، معروف به اخطب خوارزم. (متوفی: ۵۲۸ هـ.ق)[۷]؛ دو شخصیت اخیر از زمره دانشمندان اهل سنت شمرده می شوند.
ابن‌شاذان از منظر عالمان
ابن شاذان قمی در جایگاه بلند دانش و فضل قرار داشت و همگان او را ستوده اند. شاید بتوان گفت دقیق ترین ستایش از این استادِ فرزانه توسط شاگرد برجسته اش کراجکی، اظهار شده است. او در سه قسمت از کتاب گرانقدر خود (کنز الفوائد) از ابن شاذان به عنوان استاد فقیه یاد می کند،[۸] که خود نشانه برجستگی ابن شاذان در فقاهت و دانش حدیث است.
- شیخ حر عاملی، نویسنده وسائل الشیعه: «محمد بن احمد بن شاذان دانشمندی بلندمرتبه بود که از شیخ صدوق روایت می کند».[۹]
- سید محمدباقر خونساری، نویسنده روضات الجنات: «دانشمند بزرگوار و استوانه نیرومند و باشخصیت شیعه، محمد بن احمد بن شاذان قمی (است)».[۱۰]
- میرزا حسین نوری: «عالم برجسته و فرزانه شیعی محمد بن احمد بن شاذان، پسر خواهر جعفر بن محمد بن قولویه قمی است».[۱۱]
- علامه مامقانی: «بدون شک ابن شاذان یک فقیه توانا و دانشمند مشهور است».[۱۲]
- شیخ عباس قمی: «ابن شاذان قمی یکی از برازنده ترین فقیهان شیعه و دانشمند موجه و موثق روزگار خویش بود».[۱۳]
- سید محسن امین: «ابن شاذان از استادان شیخ طوسی، فقیهی بزرگ، صاحب تألیفات و یکی از بزرگان اجازه است».[۱۴]
- آقا بزرگ تهرانی مؤلف الذریعه: «کتاب مناقب از ابوالحسن محمد بن احمد بن شاذان قمی است. او استاد حدیث کراجکی (مؤلف کنزالفوائد) است».
آثار و تألیفات
ابن شاذان قمی تألیفات گرانسنگی از خود به یادگار گذاشت که حتی در روزگار ما بخشی از آن آثار در دسترس محققان اسلامی است، از جمله:
- مأة منقبة مِن مناقب أمیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب و الأئمة من ولده علیهم‌السلام من طریق العامة؛ معروفترین کتاب ابن شاذان؛ شاگردش کراجکی در کنز الفوائد می نویسد: «من این کتاب را از استادم، در سال ۴۱۲ هـ.ق در مسجدالحرام روایت می کنم و او برای من کتابش را قرائت کرد».[۱۵] صاحب وسائل الشیعه می گوید: «این کتاب صد منقبت از مناقب و فضائل حضرت امیرمؤمنان علیه‌السلام را دربر دارد و هم اینک نزد من موجود است».[۱۶]
- ایضاح دفائن النواصب؛
- بستان الکرام؛ اول بار ابن حمزه طوسی در سده ۶ ق. این کتاب را به ابن شاذان نسبت داده و از جزء ۸۶ آن نقل حدیث کرده است. از سده ۱۰ ق. به بعد نیز بعضی چون مقدس اردبیلی از آن نقل کرده اند.
- ردّ الشمس علی امیرالمؤمنین علیه‌السلام؛
- اجزاء روایات ابن شاذان؛ که از حیث موضوع پراکنده بود و بخشی از این روایات را شیخ طوسی در امالی خود وارد کرده و بخشی دیگر را کراجکی در کنز الفوائد نقل کرده است.
- کتابی در صحت خبر بالا رفتن امیرالمؤمنین بر دوش مبارک پیامبر اسلام برای شکستن بتهای خانه کعبه.[۱۷] این کتاب را تنها سید حسین بن ماعد حائری به ابن شاذان نسبت داده و افندی اصفهانی در مورد صحت این انتساب تردید کرده است.
روایاتی از کتاب مناقب ابن شاذان در فضائل امام علی علیه‌السلام:
۱- علی آفتاب تابان:
ابن شاذان باواسطه از ابوهریره نقل می کند: «نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم. ناگهان دیدم علی از دور نمایان شد و به سوی ما آمد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ابوهریره! می دانی این شخص کیست؟ گفتم: او علی بن ابی‌طالب است. پیامبر فرمود: او دریای مواج و خورشید تابان است. دستان او از رود فرات سخاوتمندتر و قلب او از تمام جهان وسیع تر است. هر کس که دشمن او باشد، از رحمت خدا دور باد».[۱۸]
۲- شأن علی علیه‌السلام:
باواسطه از سلمان نقل می کند: «از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: شما را به علی بن ابی‌طالب توصیه می کنم. به دامن او چنگ بزنید، او مولای شما است. او را دوست بدارید، بزرگ شما است. از او پیروی کنید، دانشمند شما است. او را احترام کنید، پیشوای شما به سوی بهشت است. او را بزرگ شمارید. هر زمان که شما را به کاری فراخواند، دعوت او را لبیک بگویید. اگر به شما فرمان داد، از او فرمان برید. او را دوست بدارید و احترامش کنید و آنچه درباره علی گفتم، همه را خدایم دستور داده است تا به شما امت برسانم».
۳- دوستی با علی علیه‌السلام:
باواسطه نقل می کند که رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «هر کس علی را دوست بدارد، خداوند نمازها و عبادات او را قبول می کند و دعای او را به اجابت می رساند. هر کس علی را دوست بدارد، خداوند به تعداد هر رگی که در بدن دارد، به او بهشت عطا خواهد کرد. هر کس آل محمد صلی الله علیه و آله را دوست بدارد، از حساب میزان و صراط در امان است و آن که با آل محمد صلی الله علیه و آله دشمنی ورزد، روز قیامت که به صحنه محشر حاضر می شود، بر پیشانی او نوشته شده است: آیسٌ من رحمة اللّه؛ مأیوس از رحمت خدا».[۱۹]
۴- اسمهای علی علیه‌السلام در قیامت:
باواسطه از رسول الله صلی الله علیه و آله روایت می کند که حضرت فرمود: «وقتی که روز قیامت شود، علی بن ابی‌طالب را با هفت نام صدا می زنند؛ یا صدیق، یا دالّ، یا عابد، یا هادی، یا مهدی، یا فتی، یا علّی! تو و پیروانت بدون حساب داخل بهشت شوید».[۲۰]
۵- وزیر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله:
در مناقب از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند که آن حضرت چنین دعا فرمود: «خداوندا! برای من یک وزیر از اهل آسمان و یک وزیر از اهل زمین قرار بده!» و خداوند به حضرت وحی کرده که: «وزیر تو از آسمانیان جبرئیل و از اهل زمین علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام است».[۲۱]
پانویس
- ↑ فوائد الرضویه، ص۷۸.
- ↑ مناقب امیرالمؤمنین، مأه منقبه منقبت اول و روضات الجنات، ج۶، ص۱۸۱.
- ↑ الکنی والالقاب، ج۲، ص۱۰۹.
- ↑ همان، ج۱، ص۴۳۱.
- ↑ نجاشی، ص۶۲، تنقیح المقال، ج۱، ص۷۱.
- ↑ مأه منقبه، ص۳۸؛ روضات الجنات، ج۶، ص۱۸۲؛ منقبت، ص۲۲، ۲۵، ۳۵ و ۸۵؛ ریحانه الادب، ج۸، ص۶۲.
- ↑ مقدمه کتاب مأه منقبه، ص۵، به تحقیق نبیل رضا علوان و نیز مراجعه شود به لسان المیزان ابن حجر، ج۵، ص۶۲.
- ↑ کنزالفوائد، ج۱ و ۲، صفحات متعدد.
- ↑ امل الامل، ج۲، ص۲۴۱.
- ↑ روضات الجنات، ج۶، ص۱۷۹.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج۳، ص۵۰۰.
- ↑ تنقیح المقال، ج۲، ص۷۳.
- ↑ الکنی والالقاب، ج۱، ص۳۱۳.
- ↑ اعیان الشیعه، ج۹، ص۱۰۱، به نقل از مقدمه مأة منقبه.
- ↑ روضات الجنات، ج۶، ص۱۸۱؛ ریحانه الادب، ج۸، ص۶۲؛ الکنی والالقاب، ج۱، ص۳۱۲ و الذریعه، ج۲۲، ص ۳۱۶.
- ↑ امل الامل، ج۲، ص۶۲.
- ↑ الذریعه، ج۲۲، ص۳۱۶؛ ریحانه الادب، ج۸، ص۶۲؛ روضات الجنات، ج۸، ص۶۲.
- ↑ روضات الجنات، ج۶، ص۱۸۱، به نقل از مأة منقبه و کنزالفوائد.
- ↑ مأه منقبه، منقبت ۹۵، ص۱۷۵.
- ↑ همان، ص۱۴۵.
- ↑ همان، ص۱۳۸.
منابع
- ستارگان حرم، ابوالحسن ربانی صالح‌آبادی، جلد ۸.
- "محمد ابن شاذان"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۱۳۵۹.
