آیا در پیش نفوس خود تفکر نکردند (تا بدین حکمت پی‌برند) که خدا آسمانها و زمین و هر چه در بین آنهاست همه را جز به حق (و برای حکمت و مصلحت) و به وقت (و حد) معین نیافریده است؟ و بسیاری از مردم به شهود و لقای خدا (در عالم غیب و وعده ثواب و عقاب بهشت و دوزخ و قیامت) به کلی کافر و بی‌عقیده‌اند.
آیا در [خلوت] درون خود نیندیشیده اند؟ [که] خدا آسمان ها و زمین و آنچه را میان آنهاست، جز به حقّ و راستی و برای مدتی معین نیافریده است؛ و همانا بسیاری از مردم به دیدار [قیامت و محاسبه اعمال به وسیله] پروردگارشان کافرند.
آيا در خودشان به تفكر نپرداخته‌اند؟ خداوند آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است، جز به حق و تا هنگامى معين، نيافريده است، و [با اين همه] بسيارى از مردم لقاى پروردگارشان را سخت منكرند.
آيا با خود نمى‌انديشند كه خدا آسمانها و زمين را و هر چه را ميان آنهاست، جز به حق و تا مدتى محدود، نيافريده است؟ و بسيارى از مردم به ديدار پروردگارشان ايمان ندارند.
آیا آنان با خود نیندیشیدند که خداوند، آسمانها و زمین و آنچه را میان آن دو است جز بحق و برای زمان معیّنی نیافریده است؟! ولی بسیاری از مردم (رستاخیز و) لقای پروردگارشان را منکرند!
Have they not reflected in their own souls? Allah did not create the heavens and the earth and whatever is between them except with consummate wisdom and for a specified term. Indeed many people disbelieve in the encounter with their Lord.
Do they not reflect within themselves: Allah did not create the heavens and the earth and what is between them two but with truth, and (for) an appointed term? And most surely most of the people are deniers of the meeting of their Lord.
Have they not pondered upon themselves? Allah created not the heavens and the earth, and that which is between them, save with truth and for a destined end. But truly many of mankind are disbelievers in the meeting with their Lord.
Do they not reflect in their own minds? Not but for just ends and for a term appointed, did Allah create the heavens and the earth, and all between them: yet are there truly many among men who deny the meeting with their Lord (at the Resurrection)!
معانی کلمات آیه
«أوَلَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنفُسِهِمْ؟»: آیا با خود نمی‌اندیشند؟ آیا درباره خود نمی‌اندیشند تا ببینند چه کرده‌اند و چه می‌کنند و سرنوشت ایشان به کجا می‌انجامد؟ «فِی أَنفُسِهِمْ»: برخی گفته‌اند: مراد از این قید، اندیشیدن درباره اسرار وجود انسان، یا عالم صغیر است. بسیاری هم معتقدند که منظور این است انسانها در درون جان و از طریق عقل و وجدان، درباره آسمانها و زمین و اشیاء میان آنها بیندیشند. «بِالْحَقِّ»: به حق نه باطل. برای حکمت عالیّه نه بازی و شوخی. «أَجَلٍ مُّسَمّیً»: مدّت محدود و معیّن. واژه (أَجَلٍ) عطف بر (الْحَقِّ) است.
آيا آنان در وجود خودشان فكر نكردند؟ خداوند آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است، جز بر اساس حقّ و زمان‌بندى معيّن نيافريده است، و بى‌شك بسيارى از مردم به لقاى پروردگارشان (در قيامت) كفر مى‌ورزند.
أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ: آيا تفكر نمى‌كنند (استفهام تقريرى است) يعنى بايد تفكر كنند در نفسهاى خودشان تا آنكه دانا و قائل شوند به آنكه: ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ: نيافريد خدا آسمانها و زمينها، وَ ما بَيْنَهُما: و آنچه در ميان آسمانها و زمين است از مخلوقات، إِلَّا بِالْحَقِ: مگر مقرون به حق و موافق با حكمت، يعنى به جهت غرض صحيح و حكمت بليغ كه استدلال به آنست بر ذات يگانه الهى و قدرت و حكمت او نه براى باطل و عبث. وَ أَجَلٍ مُسَمًّى: و به جهت علم به تقدير و وقتى كه نام برده شده كه نزد آن منتهى مى‌شوند و اثرى از آنها باقى نماند. مراد قيامت است كه چون واقع شود تمام آسمانها و زمينها و آنچه ما بين آنهاست منقضى شود و سر انجام يابد. وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ: و بدرستى كه بسيارى از مردمان، بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُونَ: به رسيدن جزاى پروردگارشان از ثواب و عقاب هر آينه كافر هستند و گمان كنند كه دنيا ابدى است و آخرت وقوع نيابد و جزا و پاداشى در كار نخواهد بود.
تنبيه: آيه شريفه دليل است بر وجود صانع عالم و اثبات معاد، بدين تقرير:
شخص عاقل كه تفكر و تأمل نمايد در نفس خود، هر آينه دريابد كه ايجاد و ابقاى تمامى موجودات از آسمان و آنچه در آنهاست بدين كيفيت خاصه و نظم مرتبه، دالند بر وجود صانع قادر مدبر حكيم كه آثار قدرت و حكمت او هويدا است. و به تعقل و تفكر دوّمين قيامت و معاد ثابت شود، زيرا اين خلقت عظيم از خداوند حكيم بدون غرض نخواهد بود، و آن ايصال فيوضات باقيه و مثوبات دائمه است به
جلد 10 - صفحه 273
بندگان و راه سعادت ابديّه تمام نشود مگر به جعل تكاليف كه مشتمل است بر اوامر و نواهى، پس لابد است آن را از جزاء، و چون در دنيا آن جزاء تحقق نيابد، به حكم عقل البته بايد ماوراى اين عالم عالمى باشد كه جزاى اعمال مؤمن و كافر و مطيع و عاصى به عدل داده شود.
آيا تفكر نمى‌كنند در پيش خودشان كه نيافريد خدا آسمانها و زمين و آنچه را ميان آندو است مگر براى حكمت و مصلحت و مدتى نام برده شده و همانا بسيارى از مردم بملاقات پروردگارشان هر آينه كافرانند
آيا سير نكردند در زمين پس بنگرند چگونه بود سر انجام آنانكه بودند پيش از ايشان كه شديدتر بودند از آنها در توانائى و شيار كردند زمين را و آباد كردند آنها آنرا بيشتر از آنچه آباد كردند اينها آنرا و آمد آنها را رسولانشان با معجزات روشن پس نبود خدا كه ستم كند بر آنها و لكن بودند كه بر خودشان ستم ميكردند
پس
جلد 4 صفحه 246
بود سر انجام آنانكه بد كردند عقوبت بد براى آنكه تكذيب كردند آيتهاى خدا را و بودند كه بآنها استهزاء مينمودند.
تفسير
خداوند متعال بعد از نسبت غفلت از آخرت باكثر مردم در آيات سابقه متنبّه فرموده است آنها را بلزوم تفكّر و انديشه نمودن در پيش خودشان و مكان خلوتى يا در امر خلقت نفس خود كه خالق آن كيست و صفاتش چيست تا بدانند كه آن خداى عالم قادر حكيم بى‌نياز است و اين آسمانها و زمين و اهل آنرا بدون غرض عقلائى خلق ننموده و براى نفع شخصى نيست و نتيجه بگيرند كه براى احسان بر بندگان بقدر قابليّت و استعداد ايشان است تا در اين سراى موّقت محدود بكوشند و در آن سراى مؤبّد نامحدود شربت مراد بنوشند و احقاق حقّ مظلوم از ظالم بشود ولى بسيارى از مردم بى‌خرد منكر معاد و دار ثواب و عقاب الهى ميباشند آيا اين اشخاص و كسانيكه از آخرت غافلند و باين جهت مرتكب معصيت خدا و تكذيب انبياء شدند سير ننمودند در زمين و قصص قرآنيّه تا به بينند و بدانند چگونه بود عاقبت اقوام سابقه كه مانند آنها بودند در مخالفت اوامر خدا و تكذيب انبياء و فوق آنها بودند در قوّت و قدرت و زمين را بيشتر زير و رو نمودند براى كشت و زرع و حفر قنوات و استخراج معادن و تهيّه مساكن و قصور براى آبادى و عمران اين دار غرور و همه را گذاردند و رفتند در قبور آنهم بعذاب الهى بطوريكه موجب عبرت اقوام باقيه و امم آتيه گرديد و هنوز خرابه ابنيه و عمارات آنها در مرتى و منظر مردم باقى و برقرار است و خداوند بآنها ظلم نفرمود كه بدون استحقاق عذاب فرمايد بلكه آنها بعقائد و اعمال ناشايسته خودشان خود را مستحقّ عقوبت نمودند و بر خود ستم كردند چون حجّت از طرف خداوند بر آنها تمام شد بآمدن پيغمبران با معجزات نمايان پس بود مئال امر آنانكه كار بد كردند عقوبت بسيار بدى براى آنكه انكار نمودند حشر و نشر را و تكذيب كردند انبياء و اولياء خدا را و چنين بودند كه ايشانرا مسخره و استهزاء مينمودند و بنابراين السّوءى كه مؤنّث اسوء است خبر كان و عاقبت اسم آن و اينكه عاقبتهم نفرموده براى دلالت بر مقتضى براى چنين عاقبتى است و أن كذّبوا بتقدير لام براى
جلد 4 صفحه 247
بيان علّت عقوبت است اين بنابر رفع عاقبت است و بعضى بنصب قرائت نموده‌اند و بنابراين خبر كان مقدّم بر اسم آن شده و مقصود توضيح و بيان حال همان كفّار سابق الذّكر است و محتمل است مقصود بيان مطلب مستقلّى باشد در تعقيب نسبت ظلم بآنها نه خدا باين تقريب كه پس بود نتيجه و عاقبت امر كسانيكه مرتكب كار بد شدند آنكه تكذيب نمودند بآيات خدا و بايشان استهزاء مينمودند تا دلالت كند بر آنكه ارتكاب گناه بتدريج انسانرا بكفر ميكشاند و بنابراين جمله أن كذّبوا بآيات اللّه خبر كان است و السّوءى مفعول مطلق يا مفعول به است براى أساؤوا و بر فرض اوّل السّوءى بايد مصدر باشد و بر تقدير دوم أساؤوا بمعناى ارتكبوا است و بنظر حقير اين معنى اظهر و اوفق باستشهاد باين آيه در بعضى از روايات است ولى مفسّرين بيشتر بمعناى اوّل اعتماد نموده‌اند و در هر حال غرض تعريض باهل مكّه است كه در وادى غير ذى زرع اقامت دارند و در آبادى و عمران از ساير ملل عقب مانده‌اند و با وجود اين مغرور بدنيا شدند و از دين اجداد خودشان كه بحضرت ابراهيم و اسمعيل ميرسد دست برداشتند و براى منافع چند روزه بت‌پرست شدند و بزودى بسزاى اعمالشان خواهند رسيد.
آيا اينکه اهل دنيا فكر نمي‌كنند و تأمل نمي‌نمايند در نفس خود که خلق نفرموده- خداوند متعال اينکه آسمانها را و زمين را و آنچه بين آسمان و زمين است، مگر بحق و بجا و موافق حكمت و مصلحت و مدت معيني براي آنها مقرر فرموده و به درستي که بسياري از افراد بشر بلقاء پروردگار خود هر آينه كافر هستند.
افعال الهي تمام از روي حكمت و مصلحت است. توضيح كلام اينكه خداوند متعال را بذاته نمي‌توان شناخت، زيرا صرف الوجود است و ماهيت ندارد و درك شي‌ء، توقف دارد بر اينكه سلب وجود از او كنند و ماهيت را در ذهن، وجود ذهني دهند و تصور كنند، که معني تصور يعني صورت ذهني، و سلب وجود از نفس وجود معقول نيست، زيرا عين عدم است و همچنين به صفات ذاتيه هم نمي‌توان شناخت، زيرا اينکه صفات منتزع از ذات است و مرتبه‌اي از مراتب وجود است و امور انتزاعيه ما بازاء ندارد بلكه فقط منشأ انتزاع دارد و منشأ انتزاع عين ذات است و اينکه است فرمايش امير المؤمنين:
«و كمال توحيده نفي الصفات عنه لشهادة کل صفة انها غير الموصوف و شهادة کل موصوف انه غير الصفة فمن وصفه فقد قرنه و من قرنه فقد جزاه و من جزاه فقد جهله».
«لشهادة کل اثر بوجود مؤثره و کل فعل بوجود فاعله». از اينکه جهت مي‌فرمايد:
أَ وَ لَم يَتَفَكَّرُوا فِي أَنفُسِهِم به خود نمي‌آيند و تأمل و تدبر نمي‌كنند.
ما خَلَقَ اللّه‌ُ السَّماواتِ وَ الأَرض‌َ وَ ما بَينَهُما إِلّا بِالحَق‌ِّ حكمت خلقت اينکه دستگاه وسيع عالم علوي و سفلي و آنچه در بين آنها است چيست! كار لغو و عبث و قبيح از او صادر نمي‌شود تمام براي اينکه است که انسان بتواند در اينکه چهار روزه دنيا تحصيل سعادت كند و تأمين دار باقيه نمايد.
ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 8)- آیه قبل سخن از ظاهربینانی بود که تنها افق فکرشان به محدوده دنیا و جهان ماده تعلق دارد، و از قیامت و عالم ماوراء طبیعت بی‌خبرند.
در این آیه و آیات آینده به ذکر مطالب متنوعی پیرامون مبدأ و معاد می‌پردازد نخست به صورت یک استفهام اعتراض‌آمیز می‌گوید: «آیا آنها در درون جان خویش تفکر نکردند که خداوند آسمان و زمین و آنچه را در میان این دو است جز به حق نیافریده؟ و برای آن اجل و پایان معینی قرار داده است» (أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی).
یعنی اگر آنها درست بیندیشند و به وجدان خود و داوری عقلشان مراجعه کنند به خوبی از این دو امر آگاه می‌شوند که: جهان بر اساس حق آفریده شده، و نظاماتی بر آن حاکم است که دلیل بر وجود عقل و قدرت کامل در خالق این جهان است.
و دیگر این که: این جهان رو به زوال و فنا می‌رود و از آنجا که خالق حکیم ممکن نیست بیهوده آن را آفریده باشد دلیل بر این است که جهان دیگری که سرای بقا است بعد از این جهان می‌باشد، و گر نه آفرینش این جهان مفهوم نداشت.
لذا در پایان آیه اضافه می‌کند: «بسیاری از مردم به لقای پروردگارشان کافرند» (وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَکافِرُونَ).
و یا این که با زبان، منکر نیستند اما عملشان آن چنان آلوده و ننگین است که نشان می‌دهد آنها اعتقادی به معاد ندارند، چرا که اگر معتقد بودند نباید این چنین فاسد و مفسد باشند.
ج3، ص524
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
